Lingvist oxirgi shakl 1-son indd

qaplan tarzida talaffuz qilingan. A.M.Shcherbak bu so‘zni qo‘shma 
so‘z deb talqin qilish tarafdori (arslan so‘zini qo‘shma so‘z deydi); 
uning fikricha, bu so‘zning 2-qismi “hayvon” ma’nosini anglatuvchi 
“an” so‘zi bilan ifodalangan; bu so‘zning 1-qismini esa sifat deb 
qarashga tarafdor; lekin qapil sifati manbalarda aks etmagan va 
bu sifatning ma’nosini A.M.Sherbak men uchun noma’lum deydi. 
Nazarimizda, qaplan so‘zi sodda so‘z bo‘lib qadimgi turkiy tildagi 
“maham ushla”, “o‘g‘rincha bos” ma’nolarini anglatgan qap fe’lining 
kuchaytirish ma’nosini ifodalovchi -la qo‘shimchasi qo‘shilgan tarzda 
-n qo‘shimchasi bilan yasalgan; keyinchalik o‘zbek tilida -a unlilari 
â unlilariga almashgan: (qap+la=qapla)+n=qaplan>qâplân. [7, 518]
Qoplon ko‘chma ma’noda qo‘llanganda mardlik va jasurlikni 
yoki shunday xususiyatli insonga berilgan nisbatni anglatadi. Masa-

---

“Qap=” asosidan shakllangan ot leksemalarning tarixiy-etimologik tahlili
93
lan: Bu xabar kelgach, Gadoyi tag‘oyi, Poyanda Muhammad qoplon, 
Abul-Hasan qo‘rchi, Mo‘min atka boshliq ichkilari va yigitlari jilovrez 
ilgari yiborib, o‘zum ham tez yurudum (410). “Boburnoma” dan olin-
gan bu misolda kishi ismiga qo‘shilgan qoplon shaxning xususiyatla-
rini yuzaga chiqarib, shu insondagi mardlik sifatini ifodalaydi.
Qoplon leksemasining asosi “tishlamoq” ma’nosidagi qopmoq 
fe’lidir. Qoplon yitqich hayvon sifatida tishlash, qopish xususiyati-
ga ega. Itga nisbatan qopish darajasi yuqori va tezligining ortiqligi 
uchun unga qoplon nomi berilgan. Qoplon qopag‘on, qopadigan de-
makdir. Qobon zoonimi ham shu sema asosida shakllangan.
Qobon so‘zi erkak to‘ng‘iz yoki yovvoyi to‘ng‘izni anglatadi. 
Kaban I. dikaya svinya; sames domashney svini (Dal,2,60; 
Ushakov,1,1273). Ogienko kaban so‘zining tatar tilidan o‘zlashgani, 
V.Radlov qozoq, qumiq, tatar, turk tillarida uchrashini aytadi. [11, 69]
Alisher Navoiy asarlarida qobon/qabon shakllarida uchraydi.
Chiqti o‘trusidin Suhayli daler,
Ul sifatkim, qobon masofig‘a sher. (Sab’ai sayyor) [6, 58]
Qap= asosidan narsa-buyum otlari yasalgan.
Qopchiq leksemasi kichkina qop, xalta yoki xaltacha demakdir. 
Normat qopchig‘ini ochib, bugungi norma noni, shakarini o‘rtaga 
qo‘ydi. I. Rahim.
Qopchiq tibbiy termin sifatida ishlatiladi: ko‘z yoshi qopchig‘i. 
Qopqon so‘zi ov qilinadigan yoki zararli hayvonlarni ovlash, 
ilintirish, tutish uchun qo‘yiladigan moslama, qurilmani anglatadi.
Bu ot eski o‘zbek tilida “mahkam ushla”ma’nosini anglatuvchi “qap” 
fe’lining kuchaytirish ma’nosini ifodalovchi -qa qo‘shimchasi bilan 
hosil qilingan shaklidan -n qo‘shimchasi bilan yasalgan keyinchalik 
a unlilari â unlilariga almashgan: (qap+qa=qapqa)+n=qapqan. [7, 
565]
Qo‘buz, G.Dyorferning fikricha, bu musiqa asbobining nomi 
aslida qopuz shaklida bo‘lgan va turli turkiy tillarda turlicha fonetik 
variantlarga ega. Ushbu leksemaning asosi qadimgi turkiy tilda 
“ko‘tarilmoq”, “yuqorilamoq” ma’nosiga ega bo‘lgan qop fe’lidir. [10, 
111]
Soqiyo may to‘lakim arbada istar ko‘nglum,
Ey, mug‘anniy, chola boshla o‘kurur ko‘kda qo‘buz. (Xazoyinul-
maoniy) [6, 76]
Ustoz Qulmuhammad — Shibirg‘ondindur. Kichik yoshida 
g‘ijjak cholar erdi. Ammo ud va g‘ijjak va qo‘buzni asrida oncha kishi 
chala olmas va muammo qavoidin ham mazbut bilur. [1, 80]
Qap= asosli ayrim so‘zlar adabiy tilda qo‘llanmaydi, hozirgi 

---

94
Kamola RIXSIYEVA
o‘zbek shevalarida ishlatiladi.
Qop asosdan yasalgan eng serunum birlik bu qopqadir. O‘zbek 
tilining izohli lug‘atida qopqaga “darvoza” ma’nosidagi eskirgan
so‘z shakli deb ta’rif beriladi. Darvoza fors-tojik tilidan o‘zlashgan 
so‘z bo‘lib, qadimgi turkiy tilda bu birlik o‘rnida qapi, qapig‘, qapug‘ 
shakllari keng iste’molda bo‘lgan. Hozirda Xorazm shevasida eshik, 
darvoza ma’nosini anglatuvchi qapi tarixiy shakl saqlanib qolgan. 
Shahar qopqasi. O‘zingni kamsitma, Toshkentning O‘n ikki qopqasiga 
borilsa, kimning yeri – Qurbonhojining yeri-ku! Oybek, Tanlangan 
asarlar.
Qopu – shv. eshik, eshik tabaqasi. It darvoza qopusini tishlab 
kemira boshladi. E. Samandar, Tangri qudug‘i.
O‘zbek xalq shevalarida qopqa, qapi kabi so‘zlar aynan tarixiy 
shaklida ishlatiladi. 
Qap asosidan yasalgan ba’zi otlar hozirda qo‘llanmaydi, 
iste’moldan chiqqan, arxaik birlikka aylangan. Masalan, kapton 
turkiy xalqlarning qadimiy ustki kiyimlarining nomidan biri bo‘lib, 
XI asr tilida ham uchraydi. Qapton – to‘n, ustki kiyim (DLT, 1, 408). 
Navoiyda ham qapton//xafton: Chirqa aning jismida qapton bo‘lub, 
Qaptoni tan, jismi aning jon bo‘lub (HA 110) . “Navoiy asarlari 
lug‘ati”da xafton : 1) ustdan kiyiladigan hashamatli to‘n; 2) zireh 
(urush kiyimi) ostidan kiyiladigan paxtalik to‘n, kaftan (NL, 652) deb 
izohlangan. [3, 51]
Qabqab so‘zi E.Fozilovning “Starouzbekskiy yazыk” asarida 
oyoq kiyimi, etik ma’nosiga ega ekanligi qayd etiladi. Xanaqah 
yeshikinde bir so‘fy, qabqabыna urur yedi mismar.[8, 577]
Manbalar va turli lug‘atlardan olingan ushbu ma’lumotlar 
shundan dalolat beradiki, qop va uning asosida yasalgan leksemalar 
tarixan keng iste’molda bo‘lgan faol leksemalar qatoriga kiradi. Bu 
leksemalarning aksariyati hozirgi kunda ham faol qo‘llanmoqda. 
Ba’zi qop asosli birliklar qadimgi davrdagi ma’nosini saqlab qolgan, 
ayrimlari esa semantik o‘zgarishlarga uchragan.