{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 30. QAZAN LİNGVİSTİKALIQ MEKTEBİ 
Qazan lingvistikalıq mektebiniń tiykarın salıwshı İvan Aleksandrovich 
Boduen de Kurtene (Yan Ygnatsı Negislav,1845-1929) bolıp tabıladı. Qazan 
lingvistikalıq mektebi wákilleri tildiń psixikalıq tárepi hám fonetika máselelerin 
izertlewge tiykarǵı dıqqattı awdaradı. Olar eksperimental fonetika hám 
fonologiyanı tereń izertlewi menen ajıralıp turadı.
Boduen de Kurtene 16 jasında Varshava universitetine oqıwǵa kirip, 
sanskrit, litov, slavyan tilleri hám polyak tiliniń tariyxı boyınsha materiallar 
topladı, seslerdiń fiziologiyalıq aspektin úyrene basladı. Universitetti pitkergennen 
1
Паул Г. Принципы истории языка. -М., 1960. -С. 25. 

---

- 83 - 
soń 1866-jılı shet ellerge ilimiy saparǵa jiberiledi. Ol Praga, Yen, Berlinde bolıp 
sol dáwirdegi talantlı ilimpazlar ushırasadı, táliymatların úyrenedi.
1870-jılı İ.İ. Sreznevskiydiń basshılıǵında Sankt-Peterburgte «XIV ásirge 
shekemgi eski polyak tili haqqında» degen temada magistrlik dissertatsiya 
qorǵadı. Usı jıldan baslap Sankt-Peterburg universitetiniń privat-dotsenti sıpatında 
hind-evropa tilleriniń salıstırmalı grammatikası boyınsha lektsiya oqıwına ruxsat 
beriledi. 
1874-jılı túslik slavyan tilleri dialektleri hám etnografiyalıq materialları 
tiykarında «Rezyan sóyleminiń fonetikası tájiriybeleri» degen temada doktorlıq 
dissertatsiya qorǵadı. Usı jıldan baslap Qazan universitetine jumısqa ótedi.
Ol 1874-1883-jılları Qazanda, 1883-1893-jılları Yurevte, 1894-1899-
jılları Krakovta, 1900-1918-jılları Sankt -Peterburgte, 1918-1929 jılları Varshava 
universitetlerinde jumıs isledi.
Qazanda jumıs islegen payıtlarında tiykarınan eki másele, fonetika, ásirese 
til sesleriniń fiziologiyalıq aspekti hám salıstırmalı tipologiya máseleleri menen 
shuǵıllandı. Bul jerde ol N.V. Krushevskiy, V.A. Bogoroditsskiy, S.N. Bulich 
h.t.b. ilimpazlarǵa ustazlıq etedi, pikirles boladı.
XIX ásirdiń 80-jılları Derpt universiteti slavyan tilleriniń salıstırmalı 
grammatikası kafedrasına jumısqa ótedi. Ol Derpt universitetinde islegen jılları 
kóplegen ilimiy-izertlew jumısların dóretti, armyan, eston, arab, latın tillerin 
úyrenedi.
Ol orıs hám polyak tillerinen basqa nemis, frantsuz, litov, italyan, chex 
tillerinde erkin sóylegen. 1893-jıldan baslap Krakov universitetinde ulıwma 
fonetika, slavyan, baltik hám german tilleriniń salıstırmalı grammatikası boyınsha 
lektsiyalar oqıydı.
Bul payıtları Boduen de Kurtene Evropa ilimiy jámiyetshiligine tanılıp 
úlgergen edi. Parij lingvistikalıq jámiyetine ómirlik aǵza bolıp saylanadı. Ol dúnya 
júzindegi belgili tilshiler Ferdinand de Sossyur, Antuan Meye, G. Paul, O. 
Espersen, G. Shuxardt h.t.b. menen doslıq qatnasta boldı. 1897-jılı Rossiya İlimler 
Akademiyasınıń xabarshı- aǵzası bolıp saylanǵan Boduen de Kurtene 1900-jılı 
Sankt- Peterburg universitetine qaytadı hám sanskrit tili boyınsha professor 
lawazımın iyeleydi. Peterburgta da Kazandaǵı sıyaqlı onıń átirapına bir qansha 
lingvistler jıynaladı. Olar L.V. Sherba, B. Ya. Vladimirov, E. D. Polivanov, B. A. 
Barannikov h.t.b fonetika, leksikografiya problemaları, tillik qubılıslardıń 
psixikalıq substratı, ulıwma grammatikalıq máseleler menen shuǵıllanadı.
1918-jılı Varshava universiteti Boduen de Kurteneni hind-evropa tilleri 
kafedrası baslıǵı lawazımına shaqıradı. Jası birazǵa barıp qalǵanlıǵına qaramastan 
Boduen de Kurtene jańa ǵárezsizligin alıp atırǵan watanı Polshaǵa qaytadı. Onıń 
jámiyetlik hám ilimiy jumıslarına belsene qatnasadı. Onıń baslaması menen 
«Polyak tili doslıǵı» jámiyeti dúziledi.
1922-1923 jılları Parij, Kopengagen universitetleriniń miráti boyınsha barıp 
evropa tilleriniń salıstırmalı grammatikası boyınsha lektsiyalar oqıydı. 
Boduen de Kurtene filosofiyalıq kóz qarasları jaǵınan psixologizm aǵımı 
wákillerine jaqın. Ol tilde bolatuǵın ózgerislerdiń tiykarı sol tilde sóylewshi 

---

- 84 - 
xalıqtıń psixologiyasına baylanıslı, psixikalıq nızamlarǵa ǵárezli dep túsinedi. 
Boduen de Kurtene tillik qubılıslardıń tábiyatın túsindiriwde jas grammatistler 
mektebiniń 
wákilleri 
sıyaqlı 
fiziologiya-psixologiyalıq 
dualizm 
hám 
psixologiyalıq-sotsiologiyalıq monizm arasında ekileniwshilikleri de kózge 
taslanadı.
Boduen de Kurtene 600 den aslam ilimiy maqalalar dóretti. Bul miynetler 
Evropadaǵı hár qıylı mámleketlerde járiyalanǵanlıǵı onıń ilimiy miyrasların 
úyreniwde biraz qıyınshılıq tuwdıradı. Boduen-de-Kurtene jas grammatistlerden 
burın-aq seslik qubılıslardı izertlewde analogiya printsiplerin qollanadı. 
(Sonlıqtanda ayırım ilimiy ádebiyatlarda jas grammatistler aǵımınıń tiykarın 
salıwshılardıń biri sıpatında da atı ataladı). Biraq ol seslik nızamlılıqlardı jas 
grammatistlerdiń mexanikalıq túrde túsiniwin qattı sınǵa aladı. 
Qazan lingvistikalıq mektebi wákilleri ulıwma til bilimine til biliminiń 
ayırım bólimi sıpatında qaraydı. Bul mektep wákilleri tiykarǵı dıqqattı fonema 
teoriyasın islep shıǵıwǵa, fonetikalıq seslik almasıwlar, morfema, onıń túrleri hám 
morfologiyalıq protsesslerge awdaradı. 
Ol jas grammatistlerdiń til faktlerin izertlewde universal-tariyxıy qatnas 
jasawına qarsı bolıp, tildi izertlewde bayanlaw huqıqın qorǵadı. Usıǵan baylanıslı 
onıń tildi statikalıq hám dinamikalıq kóz-qarastan izertlew zárúrligi tuwralı 
bildirgen pikirleri keyin ala Ferdinand de Sossyurdiń miynetlerinde sinxroniyalıq 
hám diaxroniyalıq lingvistika túrinde ushırasadı.
Boduen-de-Kurtene komparativistlerdi eski formalardı rekonstruktsiya 
jasawdaǵı sxematizmi ushın qattı sınǵa aladı hám házirgi janlı tiller hám olardıń 
dialektlerin izertlew áhmiyetli ekenligin kórsetedi. Házirgi tiller hám onıń 
dialektlerinde tildiń rawajlanıwın basqarıp baratuǵın barlıq faktorlar saqlanǵan, 
sonlıqtanda olardıń ózgeriw sebepleri, tillik qubılıslar arasındaǵı baylanıslardı 
anıqlaw múmkin,- degen juwmaqqa keledi. Ol til biliminde psixologizm kóz-
qarasınıń bekkemleniwine tásir jasadı. 
Boduen-de-Kurtene fonetika máseleleri menen arnawlı túrde shuǵıllanǵan 
eń dáslepki tilshilerdiń biri boldı. Ol bul tarawda aytarlıqtay tabıslarǵa da eristi. Ol 
óziniń fonema teoriyasın dóretti, sońǵılıǵında bul teoriya tiykarında til biliminiń 
fonologiya tarawı qáliplesti.
Ol daіıslılardıń sozımlılıǵı hЎm qısqalıǵına baylanıslı hЎm pЎttiń xızmeti 
boyınsha slavyan tillerin tipologiyalıq klassifikatsiyalaі printsiplerin islep shıqtı. 
Sonday-aq, hind-evropa hЎm ural-altay tilleriniń tipologiyası boyınsha izertleіler 
alıp bardı. Tillik izertleіlerge matematikalıq analizleі usıllarınıń engiziliіin aldın 
ala seze bildi. Sonlıqtan da Rossiyada eksperimental fonetika laboratoriyasın 
sho’lkemlestiriіdiń tЎrepdarı boldı. 
Ol til biliminde birinshi ret fonema teoriyası usındı. Fonema teoriyası 
menen birge fonetikalıq alternatsiya (seslik almasıіlar) teoriyası tıǵız baylanıslı. 
Boduen de Kurtene antrofonika yaǵnıy fonetika til sesleriniń fiziologiyalıq hЎm 
akustikalıq aspektlerin Їyrenedi, al fonologiya til sesleriniń psixologiya menen 
baylanısın izertleydi dep bЈledi. Janlı sЈyleі protsesi ekige psixikalıq hám 
fonetikalıq bЈleklerge bЈlinedi. Psixikalıq tЎrepine-gЎp, sЈz, morfema, fonema 

---

- 85 - 
kiredi, fonetikalıq tЎrepine ses hЎm buіınlar kiredi. Ol morfema seslerden emes, 
al fonemalardan ibarat dep jazadı. Onıń pikirinshe, tildegi seslik Јzgerisler 
fonologiyalıq, yaǵnıy struktural-funktsional faktorlarǵa baylanıslı. 
Tildi Їsh basqıshqa ajıratadı: «sЈz hЎm gЎplerdiń fonetikalıq qurılısı», 
«sЈzdiń morfologiyalıq qurılısı», «gЎptiń morfologiyalıq qurılısı» 
Boduen de Kurtene ilimiy aylanısqa «morfema» tЇsinigin alıp keldi. Boduen 
de Kurtene sotsiologiyaǵa Їlken dıqqat aіdaradı, onıń pikirinshe sotsiologiya 
individual psixologiya menen birge tildiń jasaіın tЇsindiriіde, anıqlaіda xızmet 
etedi. Ol jЎmiyettiń obektiv rawajlanıwına ayrıqsha dıqqat aіdarıіǵa shaqıradı, 
sebebi uzaq dЎіirler daіamında adamlar ortasındaǵı Ўіladtan-Ўіladqa Јtip 
kiyatırǵan Їzliksiz qarım-qatnas jЎmiyet tariyxı menen tıǵız baylanıslı. Ol tildiń 
aymaqlıq hЎm sotsiallıq bolıp bЈliniіin atap Јtedi, sonday-aq tildegi jargonlardı 
Їyreniіge qızıqsınadı. 
Boduen-de-Kurteneniń shákirti Nikolay Vyacheslavovich Krushevskiy 
(1851-1887) boldı. Onıń 1883-jılı járiyalanǵan «Til haqqında ilim ocherki», qaytıs 
bolǵanınan soń 1893-jılı járiyalanǵan «Antropofonika. Til bilimi boyınsha 
ocherkler» miynetleri bar. Ol ulıwma til bilimi máseleleri boyınsha izertlewler alıp 
bardı. Tillerdiń rawajlanıw nızamlılıqların izertlewde sózdiń morfologiyalıq 
qurılısı hám sóz jasalıwǵa ayrıqsha itibar berdi.