{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 38. N. Ya. MARRDI¨ YaFETİKALIQ TEORİYaSI
XX ásirdiń 20-jılları Nikolay Yakovlevich Marrdıń yafetikalıq teoriyası sovet jámiyetinde alıp barılıp atırǵan mádeniy revolyutsiya máplerine til bilimin sáykeslendiriwdi óziniń aldına maqset etip qoydı. Milliy mádeniyattıń klasslıq xarakteri tuwralı sol dáwirde ústemlik etken ideologiya máplerine sáykes ózine shekemgi til bilimine burjuaziyalıq táliymat sıpatında qaradı. Hátte F. Bopptıń salıstırmalı-tariyxıy metodın tán almadı.
N. Ya. Marr (1864-1934) Kutaisidegi gimnaziyanı ayrıqsha bahalar menen pitkerip 1884-jılı Sankt-Peterburg universitetiniń shıǵıs tilleri fakultetine oqıwǵa kiredi. Onıń tillerdi úyreniwge bolǵan qızıǵıwshılıǵı gimnaziyada oqıp júrgeninde qáliplese baslasa da universitetde gruzin, armyan, semit hám basqa da kavkaz tillerin tereńirek úyrenedi. Ol 1901-jılı Sankt-Peterburg universitetiniń professorı, 1912-jılı Rossiya İlimler Akademiyasınıń haqıyqıy aǵzası bolıp saylanadı.
1917-jılǵı revolyutsiya nátiyjesinde qáliplese baslaǵan jańa jámiyetlik qatnaslar jámiyetlik ilimlerden de jańa mazmun talap etti. Bul dáwirdegi tilshi ilimpazlar sovet jámiyetinde jasaytuǵın hár qıylı tillik semyalarǵa kiretuǵın xalıqlardıń tilin úyreniw máseleleri menen shuǵıllandı. Semit hám kavkaz tilleri boyınsha qánige Nikolay Marr jańa jámiyetlik dúzimdegi til tuwralı ilimdi basqarıp turdı. Ol hind-evropa til bilimindegi krizisti ańladı, hind-evropa til bilimi qashanlardur bolǵanı, ya bolmaǵanı belgisiz ata tildi (prayazık) qayta tikleymiz dep bası berik kóshege kirdi-dep esapladı. Hind-evropa til biliminiń lingvistikalıq oy-pikirlerdiń rawajlanıwına qosqan úlesin tán alǵan halda onı sovet jámiyetiniń ideologiyası kóz-qarasınan burjuaziyalıq táliymat sıpatında bahaladı.
Haqıyqatında da, hind-evropa til biliminiń ayırım wákilleri hind-evropa tillerinde sóylewshi xalıqlar óz-ara tuwısqanlıq qarım-qatnasqa iye.Olar jer júzindegi xalıqlardıń ishinde eń joqarı dárejede rawajlanǵanı da usı xalıqlar ekenligin ayrıqsha atap kórsetedi. Ózleriniń rasalıq hám ruwxıy dúnyasınıń ústemligi sebepli bul xalıqlar basqa xalıqlar hám qáwimlerdi ózlerine baǵındırıp olardıń materiallıq hám mádeniy turmısınıń joqarılawına tásir jasadı,-dep esaplaydı. Adamzat jámiyetindegi barlıq jetiskenlikler dúnya xalıqlarınıń hind-
evropa kompleksine baylanıstırıldı. Hind-evropa tillerinde sóylewshi xalıqlar adamzat jámiyetin háreketke keltiriwshi kúsh sıpatında bahalandı.
Bunday ideyalar sovet jámiyeti tusındaǵı barlıq xalıqlardıń tuwısqanlıǵı- internatsionalizm ideyaları menen, tariyxıy protsesslerdi bahalawdaǵı materialistlik kóz-qarasları menen sáykes kelmedi.
Sonlıqtan da, barlıq xalıqlardıń teńligi hám tuwısqanlıǵı ideyaların úgit- násiyatlap, jazıw dástúrlerin qáliplestiriw, olarǵa ózleriniń ana tilinde bilim beriw, sawatlandırıw islerin keń túrde ámelge asırıp atırǵan 20-jılları hind-evropa til bilimin burjuaziyalıq táliymat sıpatında qatań sınǵa alǵan N. Ya. Marrdıń til bilimindegi «yafetikalıq teoriyası» belgili dárejede abırayǵa eristi. Yafetikalıq teoriya boyınsha hár qıylı tillik semyalarda sóylewshi Kavkazda jasaytuǵın xalıqlardıń tilin tereń izertlew sovet jámiyetindegi tillik protsesslerdi túsiniwge hám durıs bahalawǵa múmkinshilik tuwdıradı.
N. Ya. Marr «tildi ádebiyat hám kórkem óner kibi nadstroikalıq kategoriya sıpatında bahaladı»¹ Ol tildi nadstroikalıq kategoriya sıpatında bahalap onnan tómendegidey juwmaqlardı shıǵaradı:

1. 
   Jámiyetlik ekonomikalıq formatsiyalardıń ózgeriwi menen til ózgeredi. (Tillerdiń sekirmeli rawajlanıwı tuwralı táliymatı). Marrdıń kórsetiwinshe, jámiyettiń bir formatsiyadan ekinshi bir formatsiyaǵa ótiwi nátiyjesinde tilde bir basqıshtan ekinshi basqıshqa ótedi, bul ótiw nátiyjesinde tildiń strukturası túp- tiykarınan ózgeredi. Máselen, túbir tiller áyyemgi obshinalıq jámiyettiń qalǵan qaldıqları, agglyutinativ tiller feodallıq qáwimlik jámiyetke sáykes keledi, al flektiv tiller-kapitalistlik jámiyetlik ekonomikalıq formatsiyaǵa tán, -dep esaplaydı.
   
2. 
   Barlıq tillerdiń rawajlanıw jolları birdey. (Glottonikalıq protsesslerdiń birligi teoriyası)
   
3. 
   Ayırım, ásirese hind-evropa tilleriniń payda bolıwında tillerdiń aralasıwı úlken áhmiyetke iye.
   
4. 
   Hár qanday ideologiya mazmunı jaǵınan klasslıq boladı, tilde nadstroikalıq kategoriya bolǵanlıqtan klasslıq esaplanadı. (Tildiń klasslıq xarakteri tuwralı táliymatı).
   

Til haqqındaǵı «jańa táliymat» sovet til biliminde 50-jıllarǵa shekem ústemlik etti. N. Ya. Marrdıń táliymatı sońǵılıǵında sátsizlikke ushırasa da óz dáwiriniń shaqırıqlarına juwap beriwge umtıldı. Tildi nadstroykalıq kategoriya sıpatında bahalawı, tildiń klasslıǵı haqqındaǵı teoriya, glottonikalıq protsesslerdiń birligi, tillerdiń stadialı-sekirmeli rawajlanıwı haqqındaǵı teoriyalar- deklorativlik sıpatta boldı. Yafetidologiyanıń filosofiyalıq metodologiyalıq tiykarınıń ázziligi, tillerdiń rawajlanıw protsesi hám quramalı til qubılısların túsindiriwde vulgar- sotsiologiyalıq juwmaq jasawı onıń tiykarǵı kemshilikleri boldı. Bul jerde N. Ya. Marrdıń tildiń klasslıq sıpatta bolatuǵını tuwralı teoriyasınıń unamsız tásiriniń qaraqalpaq jazba esteliklerine tiygizgen bir ǵana faktın eslewdiń ózi jetkilikli. Yaǵnıy 20-40-jılları sovet jámiyetinde tildiń klasslıq bolatuǵını, jańa jámiyetti


¹ Марр Н.и. К Бакинской дискуссий о яфетидологий и марксизме.// -Изв. АзГНИИ,1932, с.25.
dúzip atırǵan proletariat klası óziniń ádebiyatı, kórkem óneri, tiline iye bolıwı tiyis, ótken feodolizm jámiyeti tusında arab jazıwında jazılǵan jazba estelikler tiykarınan arab jazıwında ústem klasslardıń tili bolǵan diniy-ádebiy tilde jazılǵan. Sonlıqtanda olar sovet jámiyetiniń ideologiyasına qarsı keledi, -dep órtep jiberiw jaǵdayların eslewdiń ózi jetkilikli.
Til biliminde N. Ya. Marr óziniń yafetikalıq teoriyasın usındı. Bul táliymat boyınsha dúnya tilleri tórt element (Ver, Sal, Jon, Rosh) tiykarında payda bolǵan degen pikirdi bildiredi. Bul tórt sóz de Kavkazdaǵı jer-suw atamaların ańlatatuǵın toponimler ekenligin kórsetip ótedi. Egerde sol waqıtlardaǵı sovet jámiyetiniń basshısı İ. V. Stalinniń Gruziyalı hám avtordıń óziniń de Kutaysiden ekenligin esapqa alǵanda hám jeke adamǵa sıyınıwshılıq ústemlik etip turǵan bul dáwirde bunıń qanday siyasiy maqsetler menen islengenin túsiniw qıyın emes.
Onıń yafetikalıq teoriyası boyınsha dúnya tillerindegi barlıq sózler joqarıda kórsetilgen tórt sózdiń tiykarında payda bolǵan hám rawajlanǵan.
N. Ya. Marr táliymatındaǵı ekinshi bir teoriya-tillerdiń stadiyalı-sekirmeli rawajlanıwı tuwralı teoriya bolıp tabıladı. Bul teoriya boyınsha ayırım tiller revolyutsiyalıq jol menen sekirmeli túrde tez rawajlanadı, al ayırım tiller áyyemgi obshinalıq jámiyet tusında qanday bolǵan bolsa sol túrinde qaladı.
XX ásirdiń 30-50 jılları N. Ya. Marrdıń yafetikalıq teoriyası sovet til biliminde ústemlik etti. Oǵan qarsı pikir bildirgen ilimpazlar quwǵınǵa ushıradı. Sonıń bir mısalı, E.D. Polivanov bolıp tabıladı. Ol 1929-jılı Petrogradta bir ilimiy- teoriyalıq konferentsiyada bul teoriyanıń kemshiliklerin kórsetip, sın pikirin bildiredi. Buǵan juwap retinde oǵan Sankt-Peterburg universitetinen jumıstan shıǵarılıp Orta Aziyaǵa «tuzemlilerdi» sawatlandırıw isleri menen shuǵıllanıwǵa jollama beriledi.
N. Ya. Marrdıń yafetikalıq teoriyasınıń nadurıslıǵı 1951-jılı may ayında
«Pravda» gazetasında bul másele boyınsha diskussiya kóterilip, oǵan mámleket basshısı aralasqannan keyin dálillendi. Mámleket basshısınıń «Marksizmniń til bilimine qatnası» degen maqalasında bul kontseptsiyanıń qáte tárepleri kórsetilip tildiń jámiyetlik qubılıs ekenligi, jámiyetlik turmıstıń rawajlanıwı menen tildiń rawajlanıp baratuǵını, mádeniyat klasslıq xarakterge iye bolǵanı menen til barlıq waqıtta ulıwma xalıqlıq sıpatqa iye ekenligi kórsetildi. Sovet jámiyeti tusında kóplegen talantlı tilshiler ósip jetilisti hám óz miynetlerin dóretti. Olardıń ishinde akademik İ. İ. Meshaninov, L. V. Sherba, V.V.Vinogradov h.t.b. ornı ayrıqsha boldı.

§ 39. İVAN İVANOVİCh MEShANİNOV

İ. İ. Meshaninov (1883-1967) kórnekli tilshi, arxeolog. Ol 1907-jılı Peterburg universititetiniń yuridika fakulteti, 1910-jılı Peterburg arxeologiya institutın pitkergen. N. Ya. Marrdıń keńesi menen 1919-jılı Peterburg universitetiniń shıǵıstanıw fakultetinde erkin tıńlawshı sıpatında oqıǵan, gruzin
hám xald (urartu) tilleri boyınsha lektsiyalar tıńlaǵan. 1922-jıldan baslap xaldttanıw boyınsha ózi de lektsiyalar oqıydı, usı taraw boyınsha qánige bolıp qáliplesedi. 1926-jılı dotsent, 1930-jılı Leningradtaǵı shıǵıstanıw institutınıń professorı bolıp saylandı. Ol 1932-jılı İlimler Akademiyasınıń haqıyqıy aǵzası bolıp saylanǵan. 1933-1937-jılları İlimler Akademiyasınıń antropologiya, arxeologiya hám etnografiya institutı direktorı, 1933-1950-jılları İlimler Akademiyasınıń oylaw hám til institutınıń direktorı, 1934-1950-jılları İlimler Akademiyası til hám ádebiyat bóliminiń akadem-sekretarı jumıslarında islegen. Milliy Respublikalar ushın tilshi kadrlar tayarlaw jumıslarına tikkeley basshılıq etedi.
İ. İ. Meshaninovtıń ilimiy-dóretiwshilik xızmetin shártli túrde úsh basqıshqa bóliwge boladı:

1. 
   basqısh. XX ásirdiń 20-jılları ol tiykarınan arxeologiyalıq izertlew jumısları, N. Ya. Marrdıń «Yafetikalıq teoriyası» tásirinde xald tilin úyreniw, izertlew máseleleri menen shuǵıllandı.
   
2. 
   basqısh. 30-40-jılları Meshaninov ulıwma til biliminiń teoriyalıq máseleleri menen shuǵıllana baslaydı.Onı tillerdiń sintaksislik tipologiyası máseleleri qızıqsındıradı.
   
3. 
   basqısh. 1950-jılı «Pravda» gazetasında kóterilgen lingvistikalıq diskussiyadan soń İ. Meshaninov óziniń til bilimi problemalarına kóz-qarasın qayta qarap shıǵadı. Endi ol sinxroniyalıq aspektte til tiplerin morfologiya- sintaksislik izertlew máseleleri menen shuǵıllana baslaydı.
   

Onıń 250 den aslam ilimiy miynetleri járiyalanǵan. Olardıń ayırımları tómendegiler: Xaldtanıw «(1927)», «Til haqqında jańa táliymat. Stadiyalı tipologiya» (1936), «Ulıwma til bilimi», (1940), «Gáp aǵzaları hám sóz shaqapları» (1945), «Gáptiń qurılısı» (1963) h.t.b.