{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 41. VİKTOR VLADİMİROVİCh VİNOGRADOV
V.V.Vinogradov 1895-jılı tuwılǵan. 1918-jılı Petrogradta tariyx-filologiya qánigeligin pitkergennen soń akad. A.A.Shaxmatov tárepinen universitette qaldırıldı. 1919-jılı «Arqa orıs sóyleminiń fonetikası boyınsha izertlew» degen temada magistrlik dissertatsiya qorǵadı. 1921-jıldan baslap ol Petrograd universitetinde házirgi orıs tili, stilistika, orıs tili tariyxı boyınsha lektsiyalar oqıdı. Bul kurslar boyınsha lektsiyalar oqıwı jas ilimpazdıń tariyxıy fonetikaǵa salıstırǵanda til biliminiń basqa tarawları, ásirese stilistikaǵa qızıǵıwshılıǵın oyattı. Ol kórkem ádebiy shıǵarmalardıń stili hám tili máseleleri menen shuǵıllana baslaydı. 20-jıllardıń ortalarında Gogol, Dostoevskiy shıǵarmalarınıń stili hám tili boyınsha izertlewler júrgizdi. 1923-jılı onıń «Stilistikanıń wazıypaları haqqında» miyneti jazıldı.
Akad. A. A. Shaxmatov qaytıs bolǵannan keyin L.V.Sherbanıń lingvistikalıq ideyalarınıń oǵan tásiri belgili dárejede seziledi. Ol eske túsiriwlerinde, óziniń ilimiy-izertlew jumıslarına A. A. Shaxmatov hám L.V.Sherbanıń tásiri bolǵanlıǵın esleydi.
Onıń 1925-jılı «Gogol hám naturalizm mektebi», 1926-jılı «Gogoldıń stili haqqında etyudlar», 1929-jılı «Orıs naturalizminiń evolyutsiyası», 1930-jılı
«Kórkem proza haqqında» degen miynetleri járiyalanadı. Ol Pushkinniń stili hám tili haqqında eki monografiya hám bir neshe maqalalar járiyaladı. Onıń
«Pushkinniń tili» (1935) miynetinde shayır shıǵarmaları tili XIX ásirdiń birinshi yarımındaǵı orıs ádebiy tiliniń evolyutsiyası menen tariyxıy baylanısta izertlengen. Pushkin shıǵarmalarınıń sózlik quramındaǵı slavyanizm, evropeizm, turmıslıq leksika, sóylew tiliniń elementleriniń stillik qollanıwın keń túrde analizleydi. Onıń 1941-jılı járiyalanǵan «Pushkinniń stili» miynetinde shayırdıń poetikalıq tilindegi sózlerdiń kóp mánili qollanıwı, poetikalıq frazeologizmler bay tillik materiallar tiykarında úyrenilgen. V.V.Vinogradovtıń bul miynetlerinde Pushkinniń stili hám tili XIX ásirdiń birinshi yarımındaǵı orıs ádebiyatındaǵı jámiyetlik-ideologiyalıq gúres penen tıǵız baylanıslı izertlengen. V. V. Vinogradovtıń Pushkin shıǵarmalarınıń tilin izertleytuǵın tómendegi maqalaları járiyalanǵan: «Pushkinniń stili haqqında» (1934), «Pushkin prozasınıń stili hám tilin úyreniw máselesine» (1949), «Pushkin hám XIX ásirdegi orıs ádebiy tili» (1941), «A.S.Pushkin-orıs ádebiy tiliniń tiykarın salıwshı» (1949).
V. V. Vinogradovtıń XIX ásirdegi jazıwshı, shayırlardıń stili hám tilin izertlewge arnalǵan tómendegi miynetleri jazılǵan: «Gogoldıń tili» (1936),
«L.Tolstoydıń tili haqqında» (1939), «Lermontov prozasınıń stili» (1941), «Krılov tımsallarınıń stili hám tili» (1945) h. t. b
V. V. Vinogradov - orıs tiliniń leksikologiyası, frazeologiyası, tariyxıy leksikologiyası hám leksikografiyası boyınsha kórnekli ilimpaz. Ol 30-jıllardıń ekinshi yarımında prof. D. N. Ushakovtıń redaktsiyasında tayarlanǵan «Orıs tiliniń túsindirme sózligi» niń belsendi dúziwshileriniń biri.
Onıń eń tiykarǵı xızmetleriniń biri-orıs tilindegi frazeologizmlerdiń tiykarǵı tiplerin anıqlawı bolıp tabıladı. Onıń 20-dan aslam maqalaları tariyxıy- leksikologiyanı izertlewge baǵıshlanǵan.
V. V. Vinogradovtıń 40-jıllardıń ortalarında «Orıs tili. Sóz haqqında grammatikalıq táliymat» miyneti dóretilgen. Bul miynettiń qol jazbasına 1945-jılı
M. V. Lomonosov atındaǵı sıylıq, járiyalanǵannan keyin 1951-jılı Stalinlik sıylıq berildi. Ol óziniń bul miynetinde A. A. Potebnya, A.A.Shaxmatov, L.V.Sherba dástúrlerin dawam etken halda házirgi orıs tilindegi sóz shaqapları tuwralı táliymatın bayanlaydı, sózlerdiń leksika-grammatikalıq tiplerin anıqlaydı. Ol óziniń 1948-jılı járiyalanǵan «Orıs tiliniń sintaksisine kirisiw» miynetinde orıs tili sintaksisiniń izertleniwine tariyxıy kritikalıq analiz jasaydı. M. V. Lomonosov, A.
X. Vostokov, A.A.Potebnya, A. M. Peshkovskiy, A. A. Shaxmatov, L. V. Sherba, İ.İ.Meshaninov miynetlerin sın kóz-qarasınan tallaydı.
1950-jıldıń may ayında «Pravda» gazetasında til bilimi máseleleri boyınsha diskussiya baslanadı. Ol usı gazetanıń 6-iyun kúngi sanında «Sovet til bilimin marksistlik-leninlik teoriya tiykarında rawajlandırıw», 4-iyul kúngi sanında
«Marksistlik til biliminiń baǵdarlaması» degen atamada maqalaların járiyaladı. Bul maqalalarda N.Ya.Marrdıń lingvistikalıq kontseptsiyalarınıń kemshiliklerin kórsetip berdi. Ol 1950-jıldan baslap İlimler Akademiyası til hám ádebiyat bóliminiń akadem sekretarı lawazımında jumıs islewi nátiyjesinde, til bilimindegi barlıq ilimiy izertlew, aǵartıwshılıq jumısların basqardı. N. Ya. Marrdıń tereń ilimiy bolmaǵan yafetikalıq teoriyası tásirinde til biliminde júzege kelgen unamsız qubılıslardan til bilimin tazalaw jumısların ámelge asırdı. 1950-jılı İlimler Akademiyasınıń til bilimi institutı shólkemlestiriledi hám oǵan V.V.Vinogradov basshılıq etedi.Ol 1969-jılı qaytıs boldı.

VII BAP BOYINShA ÁDEBİYaTLAR

1. 
   Alpatov V.M.İstoriya lingvisticheskix uchenii.-M.,1975.
   
2. 
   Amirova T.A., Olxovikov B.A., Rojdestvenskiy Yu.V. Ocherki po istorii lingvistiki.- M., 1975.
   
3. 
   Berezin F.M. Ocherki po istorii yazıkoznaniya v Rossii. -M.,1969. 4.Vinogradov V.V.Ocherki po istorii russkogo literaturnogo yazıka XV11-
   

XIX vv. -M.,1934.
5.Vinogradov V.V. İz istorii izucheniya russkogo sintaksisa. -M.,1958. 6.Vinogradov V.V. O yazıke xudojestvennoy literaturı. -M., 1959.
7.Vinogradov V.V.İssledovaniya po russkoy grammatike. -M.,1975. 7.Voprosı teorii yazıka v sovremennoy zarubejnoy lingvistike. -M., 1961. 8.Koduxov V.İ., Vvedenie v yazıkoznanie. -M., 1979.
9.Kondrashov N.A.İstoriya lingvisticheskix uchenii.-M.,1979. 10.Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar.-M.,1990.

11. 
    Marr N.Ya. İzbrannıe rabotı. T.1-5,-M-L., 1933-1937.
    
12. 
    Meshaninov İ.İ.Novoe uchenie o yazıke.Stadialnaya tipologiya.-M.,1936. 13.Meshaninov İ.İ.Obshee yazıkoznanie.K probleme stadialnosti v razvitii
    

slova i predlojeniya. -M.,1940.

11. 
    Meshaninov İ.İ. Chlenı predlojeniya i chasti rechi. -M-L., 1945. 14.Peterson M.N. Ocherk sintaksisa russkogo yazıka, -M., 1923.
    

15.Peshkovskiy A.M. İzbrannıe trudı. -M., 1959. 16.Tomsen A.İ. Obshee yazıkovedenie.-Odessa., 1910.
17.Tomsen V. İstoriya yazıkovedeniya do kontsa XIX v., -M., 1938. 18.Ushakov D.N.Kratkoe vvedenie v nauku o yazıke. -M., 1913.

19. 
    Shaxmatov A.A. Sintaksis russkogo yazıka. T.1-2, -L., 1940.
    
20. 
    Sherba L.V. O troyakom aspekte yazıkovıx yavleniy i ob eksperimente v yazıkoznaniy.-M., 1960.
    
21. 
    Sherba L.V.Yazıkovaya sistema i rechevaya deyatelnost. -M.,1974.
    

VIII BAP. TİL BİLİMİNDEGİ STRUKTURALİZM AǴIMI

Til biliminde strukturalizm aǵımınıń payda bolıwına XX ásirdiń basındaǵı tábiyiy pánlerde ashılǵan jańalıqlar tásir jasadı.

XX ásirdiń birinshi shereginde fizikler tárepinen zat hám protsesslerdiń mayda elementleriniń ashılıwı ilimniń basqa tarawlarına unamlı tásir etti. Fizika ilimi atom hám kristallardıń strukturasın ǵana emes, al jaqtılıqtıń strukturasın da úyreniwdi basladı. Solay etip, «struktura» termini arqalı zat, qubılıs, protsesslerdiń mayda elemetleri, elementler arasındaǵı baylanıslardıń usılları, nızamlılıqları túsiniledi.

19. 
    ásirdegi ilim ushın faktlerdi baqlaw hám dizimge alıw xarakterli bolǵan bolsa, al XX ásir ilimi baqlanǵan faktlerdiń mánisin anıqlaw, onıń ishki nizamlılıqların ashıw, izertlenip atırǵan qubılıslardıń elementleri arasındaǵı baylanıslardı, olardıń bir-birine tásirin, óz-ara háreketlerin anıqlawǵa eristi. Fizika, ximiya, biologiya, psixologiya hám ekonomikalıq ilimlerde struktura hám onıń elementar bólekshelerin izertlew dástúri qáliplese basladı. Fiziologiyada İ.P.Pavlovtıń joqarı nerv sisteması tuwralı táliymatı, 30-jılları matematikalıq struktura teoriyası payda boldı, psixologiyada strukturalıq psixologiya kontseptsiyası rawajlandı.
    

«Struktura» túsinigi til bilimine de kelip kirdi hám til biliminde strukturalizmniń úsh aǵımı payda bola basladı.
Til bilimindegi lingvistikalıq mektepler ózleriniń teoriyalıq kóz-qarasların qáliplestiriwde ádette metodologiyalıq ilimlerdiń ulıwmalıq juwmaqların basshılıqqa alıp, olardıń táliymatların tillik faktlerdi izertlewge qollandı. Bunı dálillew ushın V.Gumboldt táliymatına İmmanuel Kanttıń, Avgust Shleyxer kontseptsiyasında Ch.Darvinniń evolyutsiyalıq táliymatınıń, Ferdinand de Sossyur kontseptsiyasına Dyurkgeymniń sotsiologiyalıq izertlewiniń tásiri bolǵanın kórsetiw múmkin.