{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

ÓZBEKSTAN RESPUBLİKASI JOQARI HÁM ORTA ARNA²LI BİLİMLENDİRݲ MİNİSTRLİGİ

BERDAQ ATINDAǴI QARAQALPAQ MÁMLEKETLİK

UNİVERSİTETİ

ShÁMShETDİN ABDİNAZİMOV

TİL BİLİMİ TARİYXI

Joqarı oqıі orınlarınıń filologiya fakultetleri talabaları ushın oqıі qollanba

(2-ret basılıіı)
NÓKİS
«QARAQALPAQSTAN» 2013

Abdinazimov Sh. Til bilimi tariyxı.

Joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetleri talabaları ushın oqıw qollanba.
Nókis. «Qaraqalpaqstan» baspası. 2013-jıl. 184 bet.

Filologiya ilimleriniń doktorı, professor Shámshetdin Abdinazimov- qaraqalpaq til bilimi,ayrıqsha onıń qaraqalpaq tili tariyxı, til bilimi tariyxı,lingvofolkloristika tarawları boyınsha jemisli miynet etip kiyatırǵan ilimpaz.Onıń ekinshi ret qayta islenip,tolıqtırılıp baspadan shıǵarılıp otırǵan bul oqıw qollanbası joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetleri talabaları ushın arnalǵan. Bul oqıw qollanbada dúnya júzilik lingvistikalıq oy-pikirlerdiń payda bolıw hám rawajlanıw basqıshları tuwralı materiallar keń túrde berilgen.

Oqıw qollanba joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetleriniń studentleri, magistrantları, kishi ilimiy xızmetkerleri, sonday-aq til bilimi menen qızıǵıwshılarǵa arnalǵan.

Juwaplı redaktor:

H.Hamidov- Ózbekstan Respublikası İlimler Akademiyasınıń akademigi, filologiya ilimleriniń doktorı , professor

Pikir bildiriwshiler: M.Xudaybergenov-filologiya ilimleriniń doktorı,professor
O. Dospanov- filologiya ilimleriniń doktorı, professor
Oqıw qollanba Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti oqıw- metodikalıq keńesiniń 2012-jıl 27-noyabr kúngi májilisinde talqılandı hám baspadan shıǵarıwǵa usınıldı.

ALǴI SÓZ

Aa Áá (Yuyu) Bb Dd Ee Ff Gg Ǵǵ Xx Íı (Ee) Ii Jj Kk Qq Ll Mm Nn Ńń Oo Óó Pp Rr Ss Tt Uu Úú Vv Ww Yy Zz Cc Sh sh Ch хызммети
Joqarı oqıw orınlarınıń filologiya fakultetlerinde til haqqındaǵı ilimniń tiykarları menen studentlerdi tanıstırıw, baslı lingvistikalıq terminler boyınsha túsinikler beriw, lingvistikalıq baqlaw hám lingvistikalıq analizdiń dáslepki kónlikpelerin qáliplestiriw maqsetinde «Til bilimine kirispe» kursı oqıtıladı.. Bul pánniń tiykarǵı wazıypaları tildiń jámiyetlik qubılıs ekenligi, onıń rawajlanıw nızamlılıqları, tildiń payda bolıwı tuwralı teoriyalar, til sisteması, til biliminiń tiykarǵı tarawları-fonetika hám fonologiya, jazıw hám onıń tariyxı, leksikologiya hám leksikografiya, morfologiya hám sintaksis, dúnya tilleriniń tipologiyalıq hám geneologiyalıq klassifikatsiyaları, tiykarǵı til semyaları boyınsha dáslepki maǵlıwmatlar beriw bolıp esaplanadı. «Ulıwma til bilimi» kursı filologiya fakultetiniń pitkeriwshi kurslarında alıp barıladı. Bul kursta «Til bilimine kirispe» páninde baslanǵısh maǵlıwmat berilgen temalar tereńlestirip úyretiledi.
Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń 1997-jıl 29-avgust kúngi sessiyasında qabıl etilgen «Kadrlardı tayarlawdıń milliy dástúri» talabına sáykes joqarı qánigeli tilshi kadrlar tayarlaw máqsetinde «Lingvistika» qánigeligi magistrantlarınıń til bilimi boyınsha hár tárepleme tereń bilimge iye, oy-órisi keń kadrlar bolıp jetilisiwi ushın mámleketlik tálim standartı tiykarında Til bilimi tariyxı páni oqıw rejelerine kirgizilgen.
Til adamzat jámiyetiniń rawajlanıwınıń belgili bir basqıshlarında payda bolıp adamzattı haywanatlar dúnyasınan ajıratıp turatuǵın eń tiykarǵı belgi sıpatında adamlardıń jámiyetlesip jasawına múmkinshilik jaratıp beretuǵın jámiyetlik qubılıs bolıp tabıladı. Jámiyettiń rawajlanıw barısında til de barlıq waqıtta ózgeriwde hám rawajlanıwda boladı.
Eń áyyemgi dáwirlerden baslap adamlar óziniń sóylew tiliniń mazmunın túsiniwge, onıń qalay payda bolǵanın biliwge umtılǵan. Til qalay payda bolǵan, onıń jámiyette tutatuǵın ornı qanday, tildiń oylawǵa, sanaǵa, psixikaǵa qatnası qalay júzege asadı degen sorawlar ilimpazlardı kóp ásirlerden berli qızıqsındıradı.
Qolıńızdaǵı «Til bilimi tariyxı» oqıw qollanbasında dúnya júzilik lingvistikalıq oy-pikirlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı tuwralı maǵlıwmat berildi.
Eń dáslepki lingvistikalıq izertlewler İndiya, Qıtay, Gretsiya hám Rimde payda bolıp, bul dáwirde ilimpazlar arasındaǵı tiykarǵı pikirler tartısı zat burın payda bolǵan ba, yamasa onıń ataması burın payda bolǵan ba? kibi sorawlarǵa juwap izlew baǵdarında boldı. Oqıw qollanbada arab hám túrkiy til bilimi boyınsha keń túrde maǵlıwmatlar berildi. Arab til bilimindegi Basra hám Kufa lingvistikalıq mektepleri, arab til biliminiń tásirinde payda bolǵan jerlesimiz Az- Zamaxshariy, Maxmud Qashǵariy, Alisher Nawayınıń miynetleri, XIII-XV
ásirlerde dúzilgen qıpshaqsha-arabsha sózlikler boyınsha materiallar berildi. Bunnan keyingi bólimde orta ásirlerdegi Evropa lingvistikasında payda bolǵan miynetler, ásirese lingvistikalıq oy-pikirlerdiń bunnan keyingi dáwirde rawajlanıwına belgili dárejede tásir jasaǵan Por-Royal grammatikası berildi. Salıstırmalı-tariyxıy metodtıń payda bolıwı (F.Bopp, R.Rask, Ya.Grimm, A.X.Vostokov) til biliminde jańa dáwirdi baslap berdi.

19. 
    ásir til biliminde jańa lingvistikalıq aǵımlar payda boldı. Naturalizm aǵımı (A.Shleyxer, M.Rapp, M.Myuller), romantizm aǵımı (F.Shlegel, A.Shlegel, İ.Gerder), psixologiyalıq aǵım (G.Shteyntal, M.Latsarus), til filosofiyası (V.Gumboldt, V.Vund, A.A. Potebnya), olardıń kontseptsiyaları qollanbanıń kelesi bólimlerinde berildi. XIX ásirdiń 80-jılları til biliminde jas grammatistler aǵımı (A.Leskin, G. Ostgof, N. Brugman, G. Paul) payda boldı.
    
20. 
    ásir til biliminde strukturalizm aǵımınıń payda bolıwına tábiyiy ilimdegi jańalıqlar tásir jasadı. Rossiyada Kazan (Boduen de Kurtene), Moskva (F.F. Fortunatov) lingvistikalıq mektepleri qáliplesken bolsa, Jenevada sotsiologiyalıq mektep (Ferdinand de Sossyur) payda boldı. Bul mektep Kopengagen mektebi (L. Elmslev), Praga lingvistikalıq mektebi (V. Matezius), Amerika strukturalizminiń (L.Blumfild) payda bolıp rawajlanıwına tásir jasadı.
    

Til biliminiń payda bolıwı hám rawajlanıwı, lingvistikalıq mektepler, olardıń wákilleri hám kontseptsiyaları boyınsha maǵlıwmat beriwdi óziniń aldına maqset etip qoyǵan bul qollanba til ilimine qızıǵıwshılardıń lingvistikalıq bilimlerin rawajlandıradı degen niyettemiz.
I BAP. ÁYYEMGİ HÁM ORTA ÁSİRLERDE ShIǴIS MÁMLEKETLERİ MÁDENİYaTINDA LİNGVİSTİKALIQ BİLİMLER