{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 11. XIII-XV ÁSİRLERDEGİ QIPShAQ-OǴUZ ESTELİKLERİ

1. 
   «Kitab-i-Medjmu-u-terdjuman-túrki ve adjemi-ve mogoli ve farsi». (Túrkiy, arab, mongol hám farsı tilleriniń awdarma kitabı). Bul miynettiń tup nusqası Gollandiyada Leyden kitapxanasınıń arxivinde saqlanbaqta.Túp nusqanıń kólemi 76-bet. Miynettiń 62-betinde túrkshe-arabsha sózlik berilgen, ol tórt bólimnen ibarat. Túrkiy hám arab tilleri boyınsha leksikografiyalıq hám grammatikalıq maǵlıwmatlar berilgen. Miynettiń avtorı belgisiz. Bul miynetti Gollandiyalı ilimpaz arabist, iranist hám tyurkolog Martin Teodor Xoustma 1894- jılı Leyden qalasında baspaǵa tayarladı hám nemis tilinde járiyaladı. G.Xoustma birinshi ret bul sózliktiń tilin izertledi, latın grafikası tiykarında transkriptsiya jasadı, nemis tiline awdardı. G.Xoustmanıń bergen maǵlıwmatına qaraǵanda, sózlik 1245-jılı 28-yanvar kúni (27 shaban 643-jıl) jazıp pitkerilgen. Egipette yamasa Siriyada jazılǵan dep boljaw jasaydı. Qol jazba nusqanı kóshirip jazǵan Xalil ibn Muxammed ibn Yusup Konevi yaǵnıy Túrkiyanıń Koniya qalasınan shıqqan katib.
   

Belgili tyurkolog A.Nadjip «bul túrkshe-arabsha sózlik Egipette mámleket basına mamlyukler kelmesten aldın dúzilgen»,- degen pikirdi bildiredi. İlimpazlar sózliktiń quramında 1260 mánili sóz qollanılǵanın, onnan 70 protsenti qıpshaq tillerinde ónimli jumsalatuǵın sózler ekenligin anıqlaydı.
Bul miynetti ekinshi ret baspaǵa tayarlaǵan qazaq ilimpazı A.Kurıshjanov boldı. Ol túrkshe-arabsha bul sózliktiń tilin orta ásirlerdegi hám házirgi túrkiy tilleri menen salıstırmalı baǵdarda izertledi hám «Túrkshe-arabsha sózliktiń leksikası boyınsha izertlewler» degen atamada 1970-jılı Alma-Ata qalasında miynetti baspadan shıǵardı. Bunnan keyin ózbek ilimpazı A.Yusunov bul sózlikti tolıq awdarma jasaǵan xalında, onıń leksikası hám morfologiyasın izertleytuǵın kandidatlıq dissertatsiya jaqladı.

2. 
   Jamal-ad-din-at-Túrkiydiń «Kitab-bulgat-ál-mushtaq-fi-luǵat-at- túrk-wál-qıfshaq» (Túrkiy hám qıpshaq tillerin úyreniwge mútáj adamlar ushın qollanba kitap) sózligi qaraqalpaq tiliniń tariyxın úyreniwde bahalı maǵlıwmatlar beretuǵın áhmiyetli miynetlerdiń biri. Bul miynettiń házirshe ilim ushın belgili bolǵan bir nusqası bar. Bul nusqa Frantsiyada Parij qalasındaǵı milliy kitapxanada saqlanbaqta. Kólemi jaǵınan 166 bet, eki bólimnen ibarat. Bul miynet XIV ásirdiń birinshi yarımında jazılǵan dep shamalanadı, anıq jazılǵan jılı belgisiz. Polshalı prof. A.Zayonchkovskiydiń kórsetiwinshe, sózlik XIV ásirdiń ortalarında Siriyada jazılǵan.
   

Miynet túrkiy hám qıpshaq tilleriniń materialları tiykarında jazılǵan. Qol jazbanıń sózlik quramında 770 mánili sóz qollanǵan. Sonıń menen birge túrk hám qıpshaq tilleriniń grammatikalıq qurılısı jóninde kóplegen maǵlıwmatlar bar. Qol jazbanıń birinshi bóliminde atlıq sózler berilgen bolıp, kólemi 28 bet. 1958-jılı Varshavada basıp shıǵarıldı. Birinshi bólimniń dáslepki qol jazbası 1939-jılı Varshavaǵa nemislerdiń topılısı waqtında órt sebebinen janıp ketken edi. Miynettiń ekinshi feyil sózlerdi izertleytuǵın kólemi 138 betten ibarat bolǵan bólimi Varshava qalasında 1954-jılı basıp shıǵarıldı.
Ózbek til biliminde Sh.Fayzullaeva 1969-jılı Jamalatdin-at-Túrkiydiń bul
«Kitab bulǵat-ál-mushtaq-fi-luǵat-at-túrk wál-qıfjaq» miynetiniń fonetika, leksika,
morfologiyasın izertlew menen birge eki bólimdi birlestirip tolıq awdarma jasadı, bul temada kandidatlıq dissertatsiya qorǵadı.
Prof. Á. Nadjip sózlikte qıpshaq tillerine qaraǵanda oǵuz-túrkmen sózleri kóplep ushırasadı, - degen pikirdi aytadı.

3. 
   XIII-XV ásirlerde oǵuz-qıpshaq tilleri boyınsha dóretilgen miynetlerdiń ishinde XIV ásirdiń eń kórnekli filologlarınıń biri, Ásiyruddin Abu-Hayyan Ál- Andalusidiń «Kitab ál-idrak-li-lisan-ál-átrak» miyneti (Túrkiy tillerin úyreniw kitabı) belgili orındı iyeleydi. Bul miynette mamlyuk mámleketindegi aralas oǵuz- qıpshaq túrkleriniń tili, onıń fonetikası, leksikası, morfologiya hám sintaksisi boyınsha oǵada bay materiallar berilgen. Prof. Á.Nadjip óziniń «XIV ásirdegi Egipet mamlyukleriniń qıpshaq-oǵuz ádebiy tili» dep atalǵan doktorlıq dissertatsiyasında Abu-Hayyannıń qálemine tiyisli bul miynetten basqa eliwge shamalas dóretpeleri bar ekenin kórsetedi. Abu-Hayyannıń bul «Kitab-al-idrak li- lisak al-atrak» miyneti 1312-jılı (hijriy jıl esabı boyınsha 712-jıl 20-ramazan) Kair qalasında Malik Salix medresesinde jazıp pitkerilgen. Miynettiń tiykarǵı nusqası saqlanbaǵan, eki qol jazba kóshirmesi saqlanıp bizge kelip jetti. Onıń bir nusqası Stambul qalasında Bayazit meshiti qaptalındaǵı Valeddin Efendi kitapxanasında saqlanadı.
   

Ekinshi kóshirme nusqası Stambul universitetiniń Xalis Efendi atındaǵı qol jazba fondında saqlanadı. Abu-Hayyannıń bul miyneti birinshi ret 1891-jılı túrk filologi Mustafa bey tárepinen Stambulda basıp shıǵarıladı. Ekinshi ilimiy baspası túrk ilimpazı Axmed Jafaroglı tárepinen tayarlanıp 1931-jılı Stambulda basıp shıǵarıladı.
Ózbek ilimpazı N.A.Rasulova tárepinen 1969-jılı «Abu-Hayyannıń «Kitab al-idrak li-lisan al-atrak» miynetiniń tilin izertlew» degen temada kandidatlıq dissertatsiya jaqlandı. Bul miynette Abu Hayyan miynetiniń morfologiyası, leksikası izertlengen hám glossarii (sózligi) berilgen.
Qazaq ilimpazı M.N.Majenova «Abu Hayyan-qıpshaq tilin izertlewshi» degen temada 1969-jılı Alma-Atada kandidatlıq dissertatsiya qorǵadı.
Abu-Hayyannıń bul miynetinde 3500 den aslam túrkiy sózler berilgen. Bunda qıpshaq, oǵuz, túrk, tatar, bulgar, uyǵır tilleriniń materialları salıstırmalı baǵdarda bayanlanǵan. Abu-Hayannıń bul miynetinde qollanılǵan sózlerdiń kópshiligi qaraqalpaq tiliniń tariyxın úyreniwde bizge bahalı maǵlıwmat beredi.

4. 
   XIII-XV ásirlerdegi oǵuz-qıpshaq tiliniń kelesi eń iri miynetleriniń biri