{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 5. TİBET JAZI²INI¨ QÁLİPLESݲİ
VII ásirde Txon-mi Sambxotu degen ilimpaz tárepinen tibet grafikasınıń tiykarǵı printsipleri islep shıǵılǵan.
VI ásirdiń aqırında Tibette oraylasqan mámleketlik dúzim payda bolıp, tibetliler buddizm dinin qabıllaydı. Tibet mámleketiniń ózine tán jazıwın qáliplestiriw máqsetinde Txon-mi Sambxotu degen ilimpaz İndiyaǵa jiberiledi. Ol İndiyada sanskrit tilin hám eski hind jazıwın úyrenedi. Qaytıp kelgennen keyin Oraylıq hám Arqa İndiyada VII ásirde qollanıwda bolǵan eski hind jazıwınıń grafikalıq úlgisinde tibet jazıwın qáliplestirdi, islep shıqtı. Txon-mi tibet jazıwın payda etti, segiz bólimnen ibarat «Tibet tili boyınsha grammatikalıq traktat» tı dóretti, buddizm dinine baylanıslı kitaplardı birinshi bolıp tibet tiline awdarma jasadı.
Solay etip, slavyan jazıwın qáliplestiriwde Kirill hám Mefodey, armyan jazıwın qáliplestiriwde Mesrop Mashtotstıń xızmeti qanday bolatuǵın bolsa Txon- midiń tibet jazıwın qáliplestiriwdegi xızmeti sonday.
§ 6. GREK-RİM TİL BİLİMİ
Til máselesine baylanıslı Gpetsiyada payda bolıp biziń dáwipimizge kelip jetken jazba matepiallap biziń eramızǵa shekemgi V ásipge tuwpa keledi. Bul materiallar Gomerdiń «İliada», «Odisseya» dástanlapınıń tilin izeptlew menen baylanıslı. Bul dástanlapdıń tili gpek sóylew tilinen alıslaǵan, túsiniksiz bola
baslaǵan. Gpek ilimpazlapı solapdı izeptlew menen shuǵıllanǵan. Bul jaǵınan qapaǵanda hind til bilimi menen gpek til biliminiń payda bolıwına tásir jasaǵan faktorlar uqsas.
Gpek lingvistikası 2 dáwipge bólinip izeptlenedi. Onıń bipi- filosofiyalıq dáwip, ekinshisi-filologiyalıq dáwip.
Birinshi dáwip b. e. ǵa deyingi V-III ásipge tuwpa keledi. Onda til máselelepi lingvistikalıq kóz-qapastan emes, filosofiyalıq kóz-qapastan sóz etilgen. Onda konkpet til faktlepine súyenbey, abstpakt boljaw, filosofiyalıq juwmaqlap jasaw menen shuǵıllanǵan. Onda zat penen onıń ataması, olap apasındaǵı qapım-qatnas; tildiń qalay payda bolǵanı, tildiń gpammatikası menen logika apasındaǵı qapım-qatnas máselelepi izertlengen.
Áyyemgi Gretsiyada til problemaların úyreniw filosofiyalıq baǵdarda qáliplesti. Hind til biliminde til qubılısların úyreniwge empirikalıq qatnas jasalsa, áyyemgi Gretsiyada til bilimi máseleleri filosoflar tárepinen ulıwma filosofiyalıq máselelerdiń biri sıpatında úyrenildi. Eki lagerge (materialistler hám idealistler) bólingen antik dáwirdiń filosofları arasında bir neshe ásirge shekem dawam etken tartıslardıń tiykarı- tildiń payda bolıwı tuwralı problemalar menen qızıqsındı. Til quday tárepinen dóretilgen be, ya adamlar tárepinen dóretilse, qalay dóretilgen? - degen sorawlarǵa juwap izledi. Sonday-aq, olardı qızıqtırǵan jáne bir nárse - sóz, zat hám olardıń atı arasındaǵı qatnas máselesi boldı.
Bul ilimiy tartıslardıń tiykarǵı mazmunı zat burın payda bolǵan ba, ya onıń ataması burın payda bolǵan ba? Zattıń qásiyetine qaray oǵan atama berile me, yamasa sóz benen zattı ataw belgili bir kelisim tiykarında iske asa ma?, degen sorawlarǵa juwap tabıwda boldı. Bul tartıslarda Geraklit, Demokrit, Protagor, Epikur h.t.b. filosoflar hár qıylı pozitsiyalardan qatnas jasadı.
Zatlapdıń óz atamasına qatnası jóninde gpek ilimpazlapı eki topapǵa bólindi. Geroklit (b.e.sh. 544-540-jılları) baslaǵan topap zattıń ataması onıń tábiyatınan kelip shıǵadı, sóz tábiyattıń tuwındısı dep sanadı. Geroklit sózdiń ataması ózi ańlatqan zat penen tıǵız baylanıslı, -dep esaplaydı. Demokrit (b.e.sh. shekemgi 460 -jılları) baslaǵan ekinshi topap oǵan qapama-qapsı zat penen onıń ataması optasında tábiyiy baylanıs bolmaydı, olap optasındaǵı baylanıs tosınnan, sháptli baylanıs dep juwmaq shıǵapdı. Demokrit zattıń qásiyetine qaray oǵan adamlar tárepinen atama beriledi. Sebebi ayırım jaǵdaylarda zat penen onıń ataması sáykes kelmeydi, bul zattıń tábiyatınan sózdiń ataması payda bolatuǵının biykarlaydı, - dep kórsetedi. Bul sáykes kelmewshilik tómendegilerde kórinedi: 1) kóplegen sózlerdiń bir neshe mánileri boladı; 2) kóplegen túsiniklerdiń bir neshe atamaları boladı; 3) bir sózdi ekinshi sóz benen almastırıw múmkin; 4) ayırım túsinikler sóz benen ańlatılmaydı.
Áyyemgi grek filosoflarınan Platon (b.e.sh 427-347) óziniń dialog formasında jazılǵan «Kratil» degen miynetin bul mashqalaǵa baǵıshladı. Bul miynette Kratil menen Germogenniń óz-ara dialogında joqarıdaǵı eki kóz qaraslardıń da unamlı tárepleri keń túrde talqılanadı. Dialogtıń juwmaǵında eki kóz qarastı da absolyut durıs dep esaplawǵa bolmaydı, -dep ekileniwshilik penen máselesini sheshpekshi boladı.
Platonnıń «Kratil» miynetiniń lingvistika tariyxındaǵı ilimiy áhmiyeti- logikalıq tiykarda sózlerdi sóz shaqaplarına klassifikatsiya jasaydı. Platon tiykarınan eki sóz shaqabı bar ekenligin kórsetip, atawısh sóz shaqabı hám feyil sóz shaqapların atap ótedi.
Ullı grek filosoflarınıń biri Aristotel óziniń «Poetika» miynetinde adamzat tili, sóylewi máselesi tuwralı ayta kelip, «Hár qanday sóz benen bayanlawda tómendegi bólekler bar: element, buwın, dáneker, atlıq, feyil, aǵza, seplik, gáp» dep kórsetedi. «Element-bul bóleklerge bólinbeytuǵın eń mayda ses, biraq hár qanday ses emes, al onnan mánili sózler payda bolatuǵın ses».
Aristotel «Poetika» miynetinde tiykarǵı eki sóz shaqabı-atawısh hám feyil sóz shaqabı bar ekenligin kórsetse, al, «Ritorika» miynetinde úsh sóz shaqabı bar ekenligin (atawısh, feyil, kómekshi sózler) kórsetip ótedi. Atawısh hám feyil sózler máni bildiredi, al kómekshi sózler grammatikalıq xızmet atqaradı dep kórsetedi. Aristoteldiń til bilimi tariyxındaǵı xızmeti tartıs tuwdırmaydı. Aristotel zamanında til ele arnawlı ilim obekti sıpatında qáliplespegen bolsa da, (máselen, ol sóylew seslerin metrikanıń tarawında úyrenedi, grammatika máselelerin ya logikalıq izertlewler menen baylanıslı, ya kórkem sóz benen baylanıslı bayanlasa da) onıń miynetlerinde tildiń seslik hám grammatikalıq qurılısı sistemalı túrde bayanlanǵanın kóremiz. Aristotel til seslerin tek akustikalıq belgilerine qaray emes, al artikulyatsiyalıq belgileri boyınsha dáslepki ret klassifikatsiya jasaydı.