{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 9. AZ-ZAMAHShARİY
Abdulqasım Maxmud İbn Omar 1075-jılı 19-mart kúni Xorezm oypatında házirgi Turkmenstannıń Tashawız walayatı aymaǵında Zamaxshar awılında tuwılǵan. Usıǵan baylanıslı Az-Zamaxshariy laqabına iye. 1144-jılı 14-aprelde Urgench qalasında qaytıs bolǵan. Ol xat tanıwdı, kitap oqıwdı óziniń ákesinen úyrengen. Ákesi medresede imam katib bolıp islegen. Bunnan soń Xiywada Abu Mudar degen ustazǵa shákirt boladı. Soń Buxara medresesinde ilimin tereńlestirgen. Buxaradan soń Baǵdatqa, onnan Mákke-Mádiynaǵa barıp sol jerde eki jıl jasaydı. Ol arab tilleri boyınsha óz zamanınıń sawatlı adamı bolıp jetilisedi. Shayıxlıq dárejege jetisedi. Horezmge qaytıp kelgennen keyin bir ayaǵı aqsaq bolıwına baylanıslı Urgenchtegi medresede xat kóshiriwshi-katiblik xızmet penen shuǵıllanǵan. Óz zamanınıń bilimdan, sawatlı adamlarınan mol bilim hám tájiriybelerdi úyrenip Zamaxshariy óz dáwiriniń talantlı shayırı, ilimpazı hám mádeniy xızmetkeri bolıp jetilisedi. Arab tilindegi kitaplardı tereń úyreniwi nátiyjesinde arab grammatikası hám leksikası, arab poeziyası hám stilistikası boyınsha ilimiy traktatlar jazǵan.
Zamaxshariy xajı saparına barıp, Mákkede eki jıl jasap kelgennen keyin
«Muhaddimat-al-adab» miynetin 1137-jılı jazıp pitkergen. Óziniń bul miynetin 1127-1156-jılları Xorezm mámleketin basqarıp turǵan Abdul Muzaffar Atsız degen patshanıń xúrmetine arnap jazǵan. «Muxaddimat-al-adab» («Ádeplilikke kirispe») miyneti leksikografiyalıq sózlik bolıp tabıladı. «Muxaddimat-al-adab» miynetiniń eki kóshirme nusqası saqlanıp qalǵan. Birinshisi, 1305-jılı kóshirilgen nusqası, ekinshisi, 1492-jılı kóshirilgen nusqası. Mazmunı boyınsha bul miynet arabsha, turkshe, mongolsha sózlik. Zamaxshariydiń bul sózliginiń jetiskenlik tárepleriniń biri sózler alfavit tártibinde berilgen. Sózlerdiń tuwra hám awıspalı mánileri tuwralı túsinik beredi. Awıspalı mánilerdiń payda bolıw sebebin tusindiredi. Sonday-aq, sóz shaqapları tuwralı tusinik berilip tiykarǵı úsh sóz shaqabı bar ekenligin aytadı. 1. İsm-atawısh sózler, 2. feyil, 3. kómekshi sózler hám feyildiń sepleniw úlgilerin kórsetedi. Sonday-aq, bul sózlikte 3500 dey sózler,
arab naqıl-maqallarınıń dizimi berilgen. «Muhaddimat al-adab» miyneti birinshi mártebe 1706-jılı Xoja İskah Ependi tárepinen osmanlı túrk tiline awdarma jasalǵan. Sonıń ala frantsúz, nemis tillerine awdarma jasalıp Parij, Leiptsig, Vena, Leiden qalalarında járiyalanǵan. Nemis ilimpazı Vatzastayn «Muhaddimat al- adab» miynetiniń Evropadaǵı qol jazba fondlarda saqlanatuǵın jeti nusqasın salıstırmalı úyrenip 1850-jılı Leyptsigta eki tom túrinde kritikalıq tekstin baspadan járiyaladı. Zamaxshariy óziniń keyninde 50 den aslam miynetler qaldırǵan. Arab grammatikası boyınsha «Al-Mufassal-fi sanat al-irab» miynetin avtor Mákke qalasında 1121-jılı jazǵan, mánisi «Fleksiya óneri haqqında tolıq kitap» degendi bildiredi. Bul kitap arab tili grammatikasın úyreniwde áhmiyetli qollanba sıpatında shıǵıs hám batıs mámleketlerinde abırayǵa erisken, qollanıwda bolǵan.
Zamaxshariydiń bul miyneti belgili arab tilshisi Sibaveyxidiń arab tili grammatikası boyınsha jazılǵan «Al-kitab» miynetinen keyin ekinshi orında turadı. Hátte Siriya hákimi Muzafariddin Musa kimde-kim az-Zamaxshariydıń bul miynetin yadtan bilse, oǵan 5000 gúmis teńge pul hám sarpay jabıwǵa wáde bergen. Bir qansha adamlardıń Zamaxshariydıń bul miynetin yadlap sawǵanı alǵanlıǵı dereklerde keltiriledi. Bul mısal Zamaxshariydiń bul miynetiniń sol dáwirlerde de qanshama dárejede joqarı bahalanǵanın kórsetedi. «Al-Mufassal» miynetiniń bir qol jazba nusqası Tashkentte Beruniy atındaǵı Shıǵıs tanıw institutınıń qol jazbalar fondında 5198 shifrı menen saqlanadı. Bul miynet 1873- jılı ilimpaz J.R. Brosh tárepinen nemis tiline awdarma jasalıp 1859-jılı Kristyanada járiyalanǵan.
«Al Mufassal» dıń kóp sanlı kommentariyalarınıń ishindegi eń keń tarqalǵanı siriyalı grammatist Muwaffaq al-Xalabiy (1158-1245) tárepinen jazılǵan kommentariya bolıp esaplanadı. Bul kommentariya 1882-jılı Leiptsig qalasında eki tom túrinde járiyalanǵan.
Zamaxshariydiń «Al-mufassal» miyneti qurılısı boyınsha tórt bólimnen ibarat: 1) İsm, 2) feyiller, 3) kómekshi sózler, 4) ism, feyil, kómekshi sózler aralas qollanǵan halatlar.
Zamaxshariydiń bunnan basqa da «Al-muhajat bil-masoil an-nahviya av- ahajiy al nahviya» (Grammatika máselelerine tiyisli jumbaqlar), «Al-unmuzaj fin- nahvij» (Grammatikalıq úlgiler haqqında), «Samiym ul-arabiya» (Arab tiliniń negizi), «Al-mujam al arabiy al farsiy» (Arabsha-parsısha toplam), «Al-mufrad va- l-muallaf fin-nahvi» (Grammatikada birlik hám kóplik), «Diyvan ut-tamsiyl» (Assimilyatsiya haqqında kitap), «Sharx, abyat kitab Sibaveyx» (Sibaveyxi kitabı báyitleriniń shárhi) miynetleri bar.
Zamaxshariydiń «Grammatikaǵa tiyisli jumbaqlar» miyneti Mákke hámeldarlarınıń biri Ulay ibn Vahhosǵa sawǵa etilgen. Ulay ibn Vahhos óz dáwiriniń marifatlı kisileriniń biri bolǵan. Avtordıń «Grammatikalıq úlgiler haqqında» miyneti «Al-Mufassal» miynetiniń qısqartılǵan túri. Bul miynet 1900- jılı Stambulda, 1901-jılı Kairda basqa avtorlardıń miynetleri menen birge toplamda járiyalanǵan. Zamaxshariydiń «Arab tiliniń negizi» miyneti Baǵdadta İraq milliy muzeyi qasındaǵı kitapxanada 1002 shifrı menen saqlanadı. «Arabsha-
parsısha toplam» dep atalatuǵın miynet Doktor al-Hufiy tárepinen túrk tiline awdarma jasalıp 1951-jılı Stambul qalasında járiyalanǵan. Bul miynettiń Vatzastayn tárepinen tayarlanǵan baspası 1843-jılı Leiptsigte járiyalanǵan. Zamaxshariydiń «Grammatikada birlik hám kóplik» dep atalatuǵın miynetiniń bir qol jazbası Stambuldaǵı Kúprili kitapxanasında 1393 shifrı menen saqlanadı. Bul miynet İraq ilimpazı Bahiyja bakir al-Husniy tárepinen izertlenip İraq İlimler Akademiyası jurnalınıń 1967-jılǵı 15-sanında járiyalanǵan. Zamaxshariydiń
«Sibaveyxi kitabı báyitleriniń shárhi» miyneti arab ilimpazı sibaveyxidiń arab tili grammatikası boyınsha jazılǵan kitabın analizlewge baǵıshlanǵan. Bul miynettiń bir qol jazbası Stambuldaǵı Ahmed as-Salis kitapxanasında saqlanadı. Qol jazba 111 betten ibarat.