{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

«Kitab at-tuhfat-uz-zakiyya fil-luǵat-it-turkiya» (Túrkiy tilleri boyınsha minsiz taza sıylıq) esteligi bolıp bul miynettiń avtorı ilim ushın ele belgisiz. Bul miynet XIII-XV ásirde payda bolǵan miynetlerdiń arasında tillik faktlerdiń jıynaqlılıǵı, bay maǵlıwmatı, jazılıw sapası jaǵınan tyurkologiyada ayrıqsha orındı iyeleydi. Bul miynettiń ilimiy qunlılıǵı sonnan ibarat, túrkiy tilleri boyınsha jazılǵan basqa miynetlerdegidey bir neshe bólimlerge bólingen.
Birinshi bólimde, qısqasha kirisiw berilgen, onda qıpshaq tiliniń seslik qurılısı, grafikalıq jazıwı tuwralı maǵlıwmat beriledi.
Ekinshi tiykarǵı bólimde qıpshaq tiliniń sózligi berilgen, sózlik arab háripleriniń jaylasıw tártibi menen berilgen, dáslep arab sózleri, keyin onıń túrkiy tilindegi ekvivalenti berilgen.
Úshinshi bólimde, qıpshaq tiliniń grammatikalıq qaǵıydaları berilgen.
Sózlik bólimi 29 bapqa, grammatikalıq bólimi 64 bapqa bólingen.
Fuadbey Kuprilizade, İ.A.Zayonchkovskiydiń miynetlerinde «At-tuhfa» nıń qol jazba nusqaları hám tillik ózgeshelikleri tuwralı pikirler ushırasadı.
Bul miynettiń payda bolǵan dáwiri hám jazılǵan ornı tuwralı hár qıylı pikirlerdi ushıratıwǵa boladı. Ayırım ilimpazlar bul miynet XIV ásirde Egipette jazılǵan dep boljasa, ayırım ilimpazlar miynettiń tilinde ushırasatuǵın Siriya arablarınıń dialektlik sózlerine tiykarlana otırıp miynettiń avtorı Siriyada tuwılıp ósken, soń Egipette jasaǵan. Egipette jasap turǵan waqtında bul miynetti jazǵan dep boljaw jasaydı.
Bul miynettiń qol jazbası házirgi dáwirde Stambul qalasındaǵı Bayazit meshiti qaptalındaǵı Valeddin Áfendi kitapxanasında №3092 shifri menen saqlanadı. Kólemi 180 bet, 3600 aslam sózler qollanılǵan.
M.G.Ziyaevanıń kórsetiwi boyınsha, 1729 atlıq, 1185 feyil, 313 kelbetlik,
92 sanlıq, 53 almasıq, 42 ráwish, 33 dáneker, 28 tirkewish, 10 janapay, 6 tańlaq sóz qollanǵan.
Qol jazba nasx usılında jazılǵan, arab sózleri qara, túrkiy sózleri qızıl sıya menen jazılǵan. Kólemi 26.X.17,5 sm qaǵazǵa jazılǵan. Hár bir bette 13 qatar jazıw, hár bir qatarda ortasha 7 sóz jazılǵan. 1902-jılı túrk ilimpazı Nájib Ásim Bayazid kitapxanasınan bul esteliktiń fotokopiyasın alıp Shemsettin Sami degen ilimpazǵa awdarma jasaw ushın bergen. Shemsittin Sami 212 betlik awdarma jasaydı, biraq basılıp shıqpaydı. Soń «Kitab at-tuxfat» miyneti úsh mártebe baspadan basıp shıǵarıladı.
Birinshi ret prof. T. Xalashi Kun tárepinen bul miynettiń qol jazbası baspaǵa tayarlanıp 1942-jılı Vengriyada Budapesht qalasında basıp shıǵarıladı.
Ekinshi ret, talantlı túrk ilimpazı Besim Atalay tárepinen 1945-jılı túrk tiline awdarma jasalıp, sózligi dúzilip Stambul qalasında basılıp shıǵarıladı.
Úshinshi ret ózbek ilimpazı prof. S.Mutallibov tárepinen ózbek tiline awdarma jasalıp, 1968-jılı Tashkentte basıp shıǵarıladı.
Bul miynettiń tillik ózgeshelikleri tuwralı ózbek ilimpazı M.G.Ziyaeva 1972-jılı «XIV ásir esteligi «Kitab-at-tuhfat-uz-zakiya fil-luǵat-it-turkiya boyınsha izertlewler» degen temada kandidatlıq dissertatsiya qorǵadı. Uyǵır ilimpazı Arınov T.A. « XV ásir esteligi «Kitab-at-tuhfa-az-zakiya-fil-lugat-at-turkiya» tiliniń leksika-semantikalıq hám stilistikalıq ózgeshelikleri (Alma-Ata, 1983) degen temada kandidatlıq dissertatsiya qorǵadı.

5. 
   «Al-kavanin al-kulliya li-dabt al-luǵat at-tЇrkiya» (Túrk tilin úyreniwshiler ushın qollanba kitap) miyneti. Bul miynettiń avtorı belgisiz. İlimpazlardıń dálillewinshe, XV ásirdiń basında Egipette jazılǵan dep esaplanadı.
   

Tili jaǵınan qıpshaq-túrkmen tilleri materiallarınıń aralas ekenligin kóriw múmkin. Nusqanıń qol jazbası eki bólimnen ibarat:
Birinshi bólim, túrkiy tiliniń grammatikalıq ózgesheligin anıqlawǵa arnalsa, ekinshi bólimde, sózlik berilgen bolıp 500 den aslam sóz ushırasadı.
Bul miynet birinshi mártebe 1928-jılı túrk ilimpazı Kilisli Rifat tárepinen túrk tiline awdarma jasalıp prof. Fuadbey Kuprilizadeniń kiris sózi menen Stambulda basılıp shıqtı. Ekinshi baspası prof. S.Telegdi tárepinen tayarlanıp 1937-jılı Budapesht qalasında basılıp shıqtı. Qurılısı jaǵınan kirisiw bólimi, fonetikalıq hám morfologiyalıq ózgesheligin izertlewge arnalǵan tiykarǵı bólimnen hám sózlikten ibarat.

6.