{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 15. XVII-XVIII ÁSİR TİL BİLİMİNDEGİ RATsİONALİZM HÁM
EMPİRİZM
XVII-XVIII ásir filosoflarınıń miynetlerinde til ulıwma filosofiyalıq máselelerdiń quramında sóz etildi. Ulıwma adamzatqa tán ratsional til hám til ontologiyası máseleleri átirapında pikirler bildirildi.

17. 
    ásirde til filosofiyası boyınsha Angliya, Frantsiya, Germaniyada qáliplese baslaǵan úsh kontseptsiyanı kóriw múmkin. Angliyada F. Bekonnıń empirizmi, Dekart ideyalarında óziniń sáwleleniwin tapqan frantsuz ratsionalizmi, Germaniyada Leybnitstiń ilimiy- filosofiyalıq kontseptsiyası payda boldı.
    

Frensis Bekonnıń (1561-1626) filosofiyalıq grammatika kontseptsiyasınıń¹ tiykarında biliwdiń empirikalıq metodı, induktiv printsipler turadı. Bekon barlıq til semyaları ushın ortaq bolǵan salıstırmalı grammatikanı dúziw ideyasın usınadı.Ol eń keń tarqalǵan hind-evropa tilleri ushın qatnas quralı xızmetin atqaratuǵın esperanto sıyaqlı jasalma tildi dóretiwdi usınadı. Ol óziniń bul pikirlerin 1623-jıl járiyalanǵan «İlimdi jetilistiriw hám jetiskenlikleri haqqında» degen miynetinde bayanladı.
Rene Dekart (1596-1650) adamzattıń oǵada quramalı túsinikler sistemasın elementar birlikler menen (shártli tańbalar) ańlatatuǵın filosofiyalıq tildi dóretiw boyınsha ideyaların usındı.
Dekart óziniń 1637-jılı jazılǵan «Sananı basqarıwǵa hám ilimde shınlıqtı tabıwǵa xızmet etetuǵın metod haqqında pikir júrgiziw», 1644-jılı jazılǵan
«Filosofiyanıń baslanıwı» 1650-jılı jazılǵan «Metafizikalıq pikir júrgiziw» miynetlerinde ratsionalizmiń metodologiyalıq tiykarın quraytuǵın bir qansha printsiplerdi bayanladı: Olar obektiv dúnyanı biliwdiń sheksizligi; barlıq ilimlerdiń birligi; ulıwmalıq deduktivlik printsipler; logika-matematikalıq metodqa tiykarlanıwdıń zrúrligi; sananı ańlaw, teoriyalıq oylawdıń sezim arqalı biliw basqıshına salıstırǵanda joqarı basqısh ekenligin hám biliw aktinde birden-bir hám kemshiliksiz kriteriya ekenligi. Dekarttıń tiykarǵı juwmaǵı tómendegiden ibarat: «Men oylap turman, demek men jasap atırman».
Gotfrid Vilgelm Leybnitstiń (1646-1716) lingvistikalıq qızıǵıwshılıǵı bir neshe baǵdarda kózge taslanadı. Birinshiden, tillerdiń óz-ara qarım-qatnası hám olardıń geneologiyasın anıqlaw. Bunda ol tilge salıstırmalı-tariyxıy qatnas jasaydı. Dúnya tilleri boyınsha kóplep maǵlıwmatlar toplawdı ol qollap quwatladı.
Ekinshiden, lingvofilosofiyalıq kóz qaraslarında ol tildiń mánisi, til biliminiń wazıypaların ulıwma filosofiyalıq baǵdarda bayanlaydı. Ol óziniń 1704- jılı jazılǵan «Adam sanası haqqında jańa tájiriybeler» miynetinde tildi logikalıq analizlew tuwralı pikir bildirip, universal simvolikalıq tildi dóretiw tuwralı ideyanı usınadı.
Ol 1666-jılı jazılǵan «Kombinatorika óneri haqqında» dep atalatuǵın dissertatsiyalıq jumısında til filosofiyası tuwralı óziniń ideyaların birinshi ret bayanladı. Ol dúnya tillerine ortaq hámme ushın túsinikli jazıwdı qáliplestiriw, tańbalardı islep shıǵıwdı usınadı. Bul jasalma tildiń logika filosofiyalıq konstruktsiyalarǵa, matematikalıq tsifrlarǵa oǵada jaqın bolıwınıń tárepdarı boldı.


¹ Bacon F. The Works of F. Bacon.-London.,1864.
Leybnits formallasqan jasalma tildiń proektin usındı, onı jazba hám awızeki túrde qollanıwǵa boladı dep esapladı. Ol tómendegi kóriniske iye boldı:

1. 
   birden toǵızǵa shekemgi tsifrlar latın alfavitindegi dáslepki toǵız dawıssızǵa sáykes keledi: 1=B, 2=C, 3=D, 4=F, 5=G, 6=H, 7=L, 8=M, 9=N.,
   
2. 
   Onlıq sanlar latın tilindegi bes dawıslı seske sáykes keledi; 10=A, 100=E, 1000=I, 10000=O, 100000=U. Eki dawıslı au diftongin ańlatıw ushın 1000000 tsifrin qollanıwdı usındı.
   

Leybnitstiń ideyaları simvolikalıq logikanıń rawajlanıwına tásir jasadı, keyin ala matematikalıq logika hám kibernetikada paydaǵa astı.
Bekon, Dekart, Leybnitstiń til teoriyası tarawındaǵı pikirleri til filosofiyası sheńberinen sırtqa shıǵa almadı. Sol dáwirdegi janlı tiller, olardıń ishki tábiyatı, qurılısı boyınsha lingvistikalıq materiallardı analiz jasamadı.