{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 22. XIX ÁCİR ORTASINDAǴI SALISTIRMALI-TARİYXIY TİL
BİLİMİ

18. 
    ásirdiń ortasında ilimpazlar ózleriniń izertlew jumısların salıstırmalı- tariyxıy metodologiyanı jáne de tereńlestiriw, ilimiy mashqalalar sheńberin keńeytiw, izertlew usılların jáne de jetilistiriwge baǵdarladı.
    

Bul dáwirde sońǵılıǵında til bilimindegi belgili bir aǵımlarǵa tiykar salǵan
A. F. Pott, G. Kurtsius, A. Kun, T.Benfey, A. Shleyxer, İ. Shmidt h.t.b. ilimpazlar izertlew jumısların alıp bardı.
Olar birinshiden, hind-evropa tillerindegi sóz ózgertiwshi affikslerdiń, ásirese, feyillerdiń bet-san kategoriyasındaǵı qosımtalar arasındaǵı uqsaslıqlardı anıqlaw, ekinshiden, sózlik quramdaǵı ortaq sózlerdi anıqlaw, úshinshiden, bul tillerdiń seslik sistemasındaǵı seslik sáykesliklerdi izertlewge umtıldı.
Avgust Fridrix Pott (1802-1887) óziniń izertlewleri arqalı ilimiy etimologiyaǵa tiykar saldı. Ol ilimpazlar arasında birinshilerden bolıp óz-ara tuwısqan tiller hám til birlikleri arasındaǵı seslik sáykesliklerdi tereń izertlew zárúrligin bildirdi. Tuwısqan tillerdegi sózlerdiń seslik qurılısın qatań hám tereń bilmey turıp etimologiyalıq izertlewler alıp barıw múmkin emesligin kórsetti. Egerde bul jaǵdaylar esapqa alınbay etimologiyalıq izertlewler júrgizilse, onda ol hesh qanday dálillew kúshine iye emes, tek ótkir pikirlilik tarawındaǵı shınıǵıw bolıp qaladı,-dep atap ótti. Seslik nızamlar-degende Pott-tildiń seslik quramınıń fiziologiyasınan kelip shıǵatuǵın nızamlardı názerde tutadı. Til biliminde XX ásirdiń basında payda bolǵan mladogrammatistler aǵımı A. F. Pottı ózleriniń táliymatınıń irge tasın qalawshı sıpatında atap ótedi. 1833-1836-jılları járiyalanǵan eki tomlıq «Etimologicheskiya issledovaniya v oblasti indoevropeyskix yazıkov, s uporom na perexod zvukov v sanskrite, grecheskim, latinskom, litovskom i gotskom» miyneti eń tiykarǵı miyneti bolıp tabıladı¹.
Georgiy Kurtsius 1820-jılı Germaniyada tuwılıp, 1885-jılı qaytıs bolǵan. Jas waqtınan baslap F. Bopp hám V.Gumboldttıń ideyaları menen qızıqsınadı hám


¹ Pott A.F. Etymologische Forschungen auf dem Gebiete der Indogermanishen Sprachen, mit besonderem Bezug auf die Lautumwandlung im Sanscrit, Griechischen, Lateinischen, Littauishen und Gothischen. Bd-1,2. Lemgo. 1833-1836
ózin olardıń isin dawam ettiriwshi esaplaydı. G. Kurtsius salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń jetiskenliklerin klassikalıq tiller, ásirese grek tilin izertlewge qollanıwǵa umtıldı. Onıń tiykarǵı miyneti 1858-1862-jılları Leiptsigte járiyalanǵan eki tomlıq
«Grek etimologiyası tiykarları» dep ataladı.¹ İlimiy áhmiyeti jaǵınan qunlı jáne bir miyneti 1873-1876-jılları Leyptsigte eki tom túrinde járiyalandı. Bul miynet «Grek tilindegi feyil» dep ataladı.
Kurtsius óziniń bul eki miynetinde de tildiń seslik sistemasın tereń izertlewge umtıladı. 1870-jılı Saksoniya korolligi ilimiy jámiyetiniń tariyx- filologiya bóliminde jasaǵan bayanatında, «XIX ásirdiń 40-jıllarınan baslap tilshilerdiń jas áwladı seslik nızamlıqlar, sáykeslikler hám olardıń sebeplerin qatań baqlawdı ózleriniń tiykarǵı lozungi sıpatında kóterip shıqtı»,-dep tastıyıqladı.
Kurtsius til tariyxın aǵa-inili Avgust hám Fridrix Shlegel menen V. Gumboldt kontseptsiyalarına sáykes eki dáwirge bóledi. Birinshisi, rawajlanıw, ósiw dáwiri, ekinshisi, qartayıw hám eskiriw dáwiri. Kurtsiusta F. Bopqa salıstırǵanda da tábiiy ilimler terminologiyasın til bilimine qollanıw basım.
A.Kun (1812-1881) til biliminde eki aǵımnıń tiykarın salıwshı esaplanadı. Birinshisi-lingvistikalıq paleontologiya, ekinshisi-salıstırmalı mifologiya. Sonıń menen birge ol «Salıstırmalı til bilimi jurnalı» ın shólkemlestirdi. («Zeitschrift Fur vergleichende Sprachor schund»). Ol tiykarınan eski tillerdi salıstırmalı-tariyxıy baǵdarda izertledi.
T. Benfey 1809-jılı tuwılıp, 1881-jılı qaytıs bolǵan. Ol ulıwma til bilimi boyınsha belgili qánige, hindtanıwshı, lingvistikalıq paleontologiya hám salıstırmalı mifologiyanıń tiykarın salıwshılardıń biri. Onıń jumısları grek tiliniń grammatikası, leksikası hám sanskrit tillerin izertlewge arnalǵan.
Solay etip, XIX ásirdiń birinshi yarımında salıstırmalı-tariyxıy metod nemis ilimpazları F. Bopp, Ya. Grimm, daniyalı R. Rask, orıs ilimpazı A.X. Vostokovlardıń miynetlerinde payda boldı. Bul metodtıń payda bolıwı til teoriyası tarawında alıp barılǵan kóp sanlı ilimiy-izertlewlerdiń tábiyiy juwmaǵı boldı.

IV BAP BOYINShA ÁDEBİYaTLAR

1. 
   Alpatov V.M.İstoriya lingvisticheskix ucheniy. -M.,1998.
   
2. 
   Amirova T.A.,Olxovikov B.A.,Rojdestvenskiy Yu.V.Ocherki po istorii lingvistiki. -M.,1975.
   
3. 
   Bulich S.K. Ocherk istorii yazıkoznaniya v Rossii. -SPb.,1904. 4.Buslaev F.İ. Opıt istoricheskoy grammatiki russkogo yazıka. -M., 1869. 5.Vostokov A.X. Russkaya grammatika. -SPb.,1831.
   

6.Vostokov A.X. Rassujdenie o slavyanskom yazıke.-SPb., 1865. 7.Gerder İ.G. İzbrannıe sochineniya. -Moskva-Leningrad., 1959.

8. 
   Zvegintsev V.A. Ocherki po istorii yazıkoznaniya XIX-XX vekov v ocherkax i izvlecheniyax. Chast I. -M., 1963.
   

¹ Curtius G. Grundzude der griechischen Etymologie. T.1-2,-Leipzig., 1858-1862.

8. 
   Zvegintsev V.A. İstoriya lingvisticheskix ucheniy: Srednevekovıy Vostok.-L., 1981.
   
9. 
   İstoriya lingvisticheskix ucheniy. Srednevekovaya Evropa// Otv.red. A.V.Desnitskaya. -L., 1985.
   
10. 
    Koduxov V.İ. Vvedenie v yazıkoznanie. -M., 1979. 12.Kondrashov N.A.İstoriya lingvisticheskix ucheniy.-M.,1975.
    

13. 
    Leybnits G.V. Novıe opıtı o chelovecheskom razume. - M., 1936.
    
14. 
    Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar. -M., 1990. (Stati: Evropeyskaya yazıkovedcheskaya traditsiya. Klassifikatsiya yazıkov. Logicheskoe napravlenie v yazıkoznaniy. Sravnitelno-istoricheskoe yazıkoznanie. İndoevropeistika. Morfologicheskaya klassifikatsiya yazıkov).
    
15. 
    Lomonosov M.V. Rossiyskaya grammatika.-SPb., 1755.
    
16. 
    Lomonosov M.V. O polze knig tserkovnıx v rossiyskom yazıke. T.VII. - M-L., 1952.
    
17. 
    Reformatskiy A.A. Vvedenie v yazıkoznanie. -M., 1967.
    
18. 
    Tomsen V.İstoriya yazıkovedeniya do kontsa XIX veka. -M.,1938. 19.Shelling F. Sistema transtsendentalnogo idealizma. -L., 1936.
    

20. 
    Benfey Th.Criechische Grammatik. Bd. I-II, -Berlin., 1839-1842.
    
21. 
    Bopp F. Uber das Conjugations system der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen persischen und germanischen Sprashen. -Frank-furt am Main.,1816.
    
22. 
    Bopp F. Vergleichende Grammatik des Sanskrit, Zend, Armenischen, Griechischen, Lateinischen, Litauischen, Altslavischen, Gothischen und Deutschen. Bd. 1-3.- Berlin., 1833-1852.
    
23. 
    Grimm J., Deutsche Grammatik. Bd. I-IV. -Gottingen., 1819-1837.
    
24. 
    Curtius G. Grundzude der griechischen Etymologie. T.1-2, -Leipzig., 1858-1862.
    
25. 
    Herder J. G. Abhandlung uber den ursprung der Sprache. -Berlin.,
    

1772.

20. 
    Leibniz G. Dissertatio de Arte Combinatoria. -Lipsiae. ,1666.
    
21. 
    Pott A.F. Etymologische Forschungen auf dem Gebiete der
    

Indogermanishen Sprachen, mit besonderem Bezug auf die Lautumwandlung im Sanscrit, Griechischen, Lateinischen, Littauishen und Gothischen. Bd-1,2. - Lemgo., 1833-1836

20. 
    Rask R.K. Undersogelse om tet gamle Nordiske eller idlandske Sprogs Oprindelse. -Kjobenhavn.,1818.
    
21. 
    Rask R. K. Uber das Alter und die Echtheit der Zend-Sprache und des Zend-Avesta und Herstellung des Zend-Alphabest, nebst einer Ubersicht des gesanmten Sprachstammes, -Berlin., 1826.
    
22. 
    Schlegel F. Uber die Spache und Wesheitder Indier. - Heidelberg., 1808.
    

V BAP. XIX ÁSİRDEGİ TİL FİLOSOFİYaSI
XIX ásirde tiykarınan hind-evropa tilleriniń salıstırmalı-tariyxıy grammatikasın izertlew menen birge, tildiń antologiyasın filosofiyalıq túsindiriw qatar alıp barıldı.
Bul aǵımnıń tiykarǵı wákilleri- İ. Gerder, A. Shlegel, A.Shleyxer,V. Gumboldt, G. Shteyntal, A.A. Potebnya, V. Vundt h.t.b. Olardıń miynetlerinde tildiń tábiyatın hám onıń oylawǵa qatnasın anıqlaw, tildiń ulıwma teoriyasın qáliplestiriw hám tildiń rawajlanıwı teoriyasınıń tiykarǵı printsiplerin islep shıǵıw máseleleri izertlenildi.
Tábiyiy pánler tarawındaǵı sońǵı ashılıwlardıń nátiyjesinde XIX ásirdiń 50- 60-jılları til biliminde naturalizm aǵımı qáliplese basladı. Bul aǵımnıń kórnekli wákili-hind-evropa tilleriniń salıstırmalı-tariyxıy grammatikası boyınsha fundamental miynetleri menen keńnen belgili Avgust Shleyxer boldı.
Bul máselelerdi izertlewde V. Gumboldttıń ornı ayrıqsha boldı. V. Gumboldttıń lingvistikalıq kontseptsiyası til bilimi tariyxında jańa dáwirdi baslap berdi. Ol til bilimi tariyxında birinshi ret tildiń ishki qurılısın sáwlelendiretuǵın pútin lingvistikalıq sistemanı, tildi sol tilde sóylewshi xalıqtıń ruwxıy hám mádeniy ómiri menen baylanıslı halda úyreniw máselesin kóterdi.
Onıń teoriyalıq kóz qarasları nemis klassikalıq filosofiyasına jaqın boldı. Gumboldttıń kórkem óner filosofiyasına qızıǵıwshılıǵı onı F. Shelling penen jaqınlastıradı. V. Gumboldt nemis klassikalıq filosofiyasındaǵı kórkem-óner hám ilim ruwxıy mádeniyattıń rawajlanıwındaǵı izbe-iz basqıshları ekenligi tuwralı ideyanı basshılıqqa aladı hám onıń miynetlerinde bul ideya sezilip turadı.
Ol kórkem-óner hám ilim adamzat dóretiwshiliginiń túrleri ekenligin hám olar adamzat dóretiwshiliginiń ayrıqsha túri bolǵan til arqalı óziniń reallıǵına iye bolatuǵının anıq túsindi.
Usı kóz qarastan shıǵa otırıp, V. Gumboldt tildi jámiyetlik qubılıs hám adamzattıń ruwxıy kúshiniń rawajlanıp barıwshı dóretpesi sıpatında úyrenetuǵın til teoriyasınıń tiykarın saldı. Bul dáwirdegi til bilimi de XVIII ásirdiń sońǵı shereginde payda bolıp XIX ásirdiń basında Evropa xalıqlarınıń mádeniy ómiriniń barlıq tarawların óziniń ishine alǵan filosofiyalıq-tariyxıy ádebiy aǵım romantizm aǵımınıń tásirinde boldı.
Romantizm aǵımı wákilleri til tańbalarınıń mánisi hám funktsionallıq ózgeshelikleri, hár qıylı tańbalıq sistemalar hám olar arasındaǵı baylanıslardı izertlewge úlken dıqqat awdardı.
XIX ásirdiń 60-jılları ideyallıq hám absolyut sana tuwralı usı dáwirge shekemgi ilimiy kóz-qaraslarǵa salıstırǵanda, ruwxıy dúnyanıń individual- psixologiyalıq mexanizmin izertlewge qızıǵıwshılıq kúsheydi. Sonlıqtanda ilimpazlardıń izertlew obekti ulıwmalıqtan individtiń jeke psixikalıq háreketiniń mexanizmin, yaǵnıy jeke ruwxtı izertlewge baǵdarlandı.
Bul dáwirde individual psixologiyanıń tiykarları qáliplese basladı. Til biliminde tildi individual-psixikalıq qubılıs sıpatında izertlewler payda bola basladı. Solay etip, til biliminde psixologiyalıq aǵım payda boladı. Bul aǵımnıń tárepdarları hár qanday tillik analizdiń tiykarında sóylewshi individtiń sanasındaǵı psixikalıq protsesler turıwı tiyis dep tastıyıqladı. İlimiy kóz-qaras sıpatında qáliplesken psixologizm G. Shteyntal, İ. A. Boduen de Kurtene, A.A. Potebnya kibi ilimpazlardıń da kontseptsiyalarınıń ajıralmas bólegi esaplanadı. A.A. Potebnya V. Gumboldttıń kóz-qaraslarına kritikalıq qatnas jasay otırıp til hám oylaw mexanizminiń óz-ara tásirin izertlewdi wazıypa etip qoyadı.
Psixologiyalıq kóz-qaraslardıń tásiri menen XX ásirdiń basında til biliminde mladogrammatizm (jas grammatistler) aǵımı qáliplesti, olar ózleriniń miynetlerinde naturalizm aǵımın qattı sınǵa aladı.

§ 23. ROMANTİZM AǴIMI

Evropada romantizm óz aldına ideologiyalıq aǵım sıpatında payda boldı. F.Shellingtiń «Transtsendental idealizm sisteması» miyneti Germaniyada romantizm aǵımınıń payda bolıwına alıp keledi. İ. Kant, F. Shiller, İ. Fixteniń filosofiyalıq kontseptsiyalarına tiykarlanǵan F. Shellingtiń «Filosofiya óneri» miynetinde romantizm aǵımınıń tiykarǵı kóz-qarasları bayanlanǵan edi. Germaniyadaǵı romantizm ótken dáwirdi ideallastırdı, eski dáwirdegi tábiyat, diniy isenim h.t.b. máselelerdi romantikalıq kóz-qarasta bayanladı.
Til biliminde romantizm aǵımınıń kórinisleri salıstırmalı til biliminiń dáslepki bashqıshlarında payda boldı, yaǵnıy hind-evropa tillerin bir-birine salıstırmalı úyreniw tiykarında olar arasında uqsaslıq belgiler anıqlanıp barıldı hám bul tillerdiń barlıǵınıń áyyemgi dáwirdegi ájayıp bir derekten kelip shıqqanlıǵın romantikalıq ruwxta bayanlaw túrinde kórindi.
Fridrix Shlegel, Avgust Shlegel, Yakob Grimm hám basqa da tilshi ilimpazlar mádeniyat tariyxı máseleleri menen qızıqsındı. Olar áyyemgi dáwir mádeniyatın tereń úyreniwge umtıldı hám sol dáwirlerdi ideallastırıp kórsetiwge háreket etti. Olar til bilimindegi romantizm aǵımınıń wákilleri boldı.
Romantizm aǵımınıń wákilleriniń biri-İogann Gotfrid Gerder (1744-1803) boldı. Ol belgili nemis oyshılı, kórkem-óner izertlewshisi, jazıwshı hám lingvist boldı. Onıń áyyemgi dáwirdegi klassikalıq mádeniyatqa qızıǵıwshılıǵı kúshli bolǵan. Tildi millet, xalıqtıń ruwxınıń sáwleleniwi dep esapladı. Ol óziniń «Tildiń payda bolıwı tuwralı traktat» miynetinde adamnıń sóylew tili óziniń ishki tábiyiy talapların júzege asırıw quralı sıpatında adamzat payda bolǵannan berli birge jasaydı,- degen pikirdi ilderedi.¹
Gerderdiń pikiri boyınsha, «dáslep til payda bolǵan, soń adamzat poeziyanı dóretken. Poeziya adamnıń ruxıy rawajlanıwı hám ósiwiniń kórsetkishi».
«Til barlıq adamzattı biriktiriwshi kúsh. Til ayırım xalıqtı, ayırım milletti basqa barlıq xalıqlar, milletler menen baylanıstıradı. Tilde jeke millet hám barlıq adamzat jámiyetine tán belgiler sáwleleniwin tabadı»,-dep jazadı.
Sonday-aq, Gerder til adamnıń psixikalıq qurılısınıń ayrıqsha bir ónimi sıpatında rawajlanadı, adamǵa tábiyat tárepinen miyrasqa berilmeydi, -degen pikirdi bildiredi. Tildiń mánisi hám payda bolıwı tuwralı Gerderdiń bildirgen pikirleri ózinen keyingi dáwirdegi filosof, psixolog hám tilshilerge belgili dárejede tásir jasadı.
Fridrix Shlegel tiykarınan antik dáwirdegi ádebiy miyraslardı izertlewge umtıldı. Ol óziniń «Filologiya tuwralı» degen miynetinde abstrakt filologiyadan áyyemgi dáwirdi izertleytuǵın konkret tábiyiy filologiya ótiw zárúrligin aytadı.²
Óziniń «Grek hám rimlilerdiń poeziyası tariyxı» miynetinde hár qanday filologiyalıq izertlewdiń tiykarı tariyx bolıwı kerek, onı izertlewshi filolog- tariyxshı filosof bolıwı kerek, -degen pikirdi bildiredi.
XIX ásirdiń I yarımındaǵı salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń «til bilimindegi filosofiya dáwiri» dep atalıwı da F. Shlegeldiń usı kóz-qaraslarınıń tásirinde boldı.




¹ Herder J.G. Abhandlung uber den Ursprung der Sprache. -Berlin., 1772.
² Shlegel F., Zur Philologie. Sammtliche Werke. Bd. 15.-Wein., 1846.
F. Shlegeldiń 1808-jılı járiyalanǵan «Hindlerdiń danalıǵı hám tili tuwralı» degen miyneti til biliminde romantizm aǵımınıń qáliplesiwine kúshli tásir jasadı¹. Bul miynet til bilimindegi romantizmniń manifesti esaplanıp, onıń tiykarında XIX ásirdiń birinshi yarımındaǵı kópshilik tilshilerdiń kóz-qarasları qáliplesti.
Romantiklerdiń eń joqarı sıyınatuǵın obekti óziniń tili hám folklorı arqalı ózgeshelenip turatuǵın xalıq, millet boldı.
Tuwısqan Vilgelm hám Yakob Grimmler nemis tili grammatikasın úyreniw ushın folklorlıq esteliklerdiń tilin úyreniwge umtıldı.
1812-jılı járiyalanǵan V. Gumboldttıń «Basklardıń jazıwı hám poeziyasınıń úlgileri» degen maqalasında romantizm ideyalarınıń tásiri seziledi. V. Gumboldt bul miynetinde, «tillerdi, onıń tábiyatı hám ruwxın izertlew millettiń, xalıqtıń tábiyatı hám ruwxın izertlew ushın gilt bolıwı kerek»,-dep jazadı.
Ulıwma alǵanda, til bilimindegi romantizm aǵımınıń wákilleri, hind-evropa tilleri ushın ortaq ata tildi (prayazık) tabıw, qayta tiklewge umtıladı. Ata tilde sóylegen xalıqtıń, káwimniń kún kórisi, mádeniyatı menen qızıqsınadı, olardı ideallastıradı.