{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 27. VİLGELM VUNDTTI¨ TİL FİLOSOFİYaSI
V. Vundt (1832-1920)-kórnekli nemis ilimpazı, filosof hám psixolog. Qánigeligi boyınsha vrach, fiziologiya hám psixologiya tarawları boyınsha jetik qánige. 1885-jıldan Leiptsig universitetiniń filosofiya boyınsha professorı. Onıń ilimiy hám pedagogikalıq xızmeti usı oqıw ornı menen tıǵız baylanıslı. Ol fiziologiya, psixologiya, filosofiya, logika, til bilimi, etika hám din boyınsha kóplegen miynetlerdiń avtorı.
V. Vundttıń til filosofiyası tiykarınan psixologiya bazasına qurılǵan. Vundttıń pikirinshe, filosofiya sıyaqlı psixologiya da óz aldına ilim bolıp tabıladı. Yaǵnıy hár qanday ilimiy biliwdiń empirikalıq tiykarı psixikalıq protsess esaplanadı.
Psixikalıq protsesslerdi izertlewdiń áhmiyetin óziniń 1889-jılı járiyalanǵan
«Filosofiya sisteması» miynetinde kórsetedi, oylawdıń psixologiyalıq tiykarları problemasına keń túrde toqtaydı.¹
V. Vundt 1878-jılı eksperimental psixologiya problemaların sistemalı izertlew maqsetinde Leiptsig qalasında birinshi mártebe eksperimental psixologiya institutın shólkemlestiredi. Bul institut sońǵılıǵında barlıq psixologiyalıq laboratoriyalar ushın úlgi xızmetin atqaradı.
Ol, sonday-aq, «Filosofiyalıq izertlew» («Philosophische Studien») degen atamadaǵı filosofiyalıq-psixologiyalıq jurnaldı shólkemlestirdi. Bul jurnal Vundt tárepinen 1883-1903 jılları sistemalı túrde járiyalandı. 1905-1918-jılları
«Psixologiya boyınsha izertlewler» degen jańa atamada shıǵıp turdı. V. Vundttıń
«Fiziologiyalıq psixologiya tiykarları» dep atalatuǵın klassikalıq miynetinde, psixologiyalıq eksperiment metodikası keń túrde bayanlandı.
«Quramalı psixikalıq protsessler,-dep jazadı V. Vundt-sol xalıqtıń tilinde, úrp-ádetinde, dini hám kórkem ónerinde obektiv túrde iz qaldıradı. Mine bulardıń hámmesi-xalıq psixologiyası degen ilim tarawında izertlewi tiyis».
V. Vundt óziniń 1888-jılı járiyalanǵan «Xalıq psixologiyasınıń jolları hám maqseti tuwralı» degen miynetinde psixologiya menen til bilimi arasındaǵı baylanıs problemasına qatnasın bildiredi.²
Ol 1900-jılı on tomlıq «Xalıqlar psixologiyası. Tili, mifleri hám úrp- ádetleriniń rawajlanıw nızamları boyınsha izertlew» miynetiniń birinshi bólimin járiyaladı. 1400 betten ibarat dáslepki eki tomı tildi izertlewge arnalıp «Til» dep ataladı.³ Birinshi tomı «Xalıq psixologiyasına kirisiw» dep ataladı,ol bes baptan ibarat. I babı «Kórsetiwshi háreketler», II babı «Háreketler tili», III babı «Til sesleri», IV babı «Seslik ózgerisler»; V babı «Sóz jasalıw» dep ataladı.
Ekinshi tomı tórt baptan ibarat I babı «Sóz formaları», II babı «Gáp», III babı «Mániniń ózgeriwi», IV babı «Tildiń kelip shıǵıwı» dep ataladı.


¹ Wundt W. System der Philosophie. Bd. I-II. -Leipzig., 1889.
² Wundt W. Volkerpsychologie E.ine Untersuchung der Entwicklungsgesetze Von Sprache. Bd. I-II. Die Sprache. 1900.
³ Вунд В. Физиология языка.- СПб., 1868, 7-б.
V. Vundttıń bul miynetleri psixologlar hám tilshilerge belgili dárejede tásir jasadı. Ol sotsiallıq psixologiya sistemasın qáliplestiriw ushın ózinen aldıńǵı G. Shteyntal hám M. Latsarus tárepinen bildirilgen, «jeke psixologiya xalıqlıq psixologiya menen tolıqtırıwı kerek, olar ekewi ulıwma psixologiyanıń bólimleri»- degen ideyaǵa súyendi. Shteyntal hám Latsarustı xalıq psixologiyası táliymatınıń tiykarın salıwshılar sıpatında tán alǵan halda, olardıń iliminiń kemshilik táreplerin sınǵa aladı. «Olar ilimpaz sıpatında individual psixologiya sheńberlerinen sırtqa shıǵa almadı» -dep jazadı.
Vundttıń pikirinshe, «tildiń rawajlanıwı-bul psixologiyalıq rawajlanıw».
«Til-adamnıń psixofizikalıq háreketiniń juwmaǵı». Vundttıń til filosofiyasınıń tiykarǵı kontseptsiyası-tildi adamzat jámiyetiniń rawajlanıw protsesindegi jámáátlik ruwxıy háreketleriniń baslı ónimi sıpatında bahalaydı.
V. Vundttıń lingvistikalıq hám psixologiyalıq ideyaları onıń shákirti psixolog hám tilshi O. Ditrixqa úlken tásir jasadı. O. Ditrixtıń 1903-1904-jılları járiyalanǵan «Til psixologiyası tiykarları» miynetinde Vundttıń til filosofiyasınıń tásiri ayqın seziledi.