{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 21. ALEKSANDR XRİSTOFOROVİCh VOSTOKOV

Rossiyada salıstırmalı-tariyxıy slavyan til biliminiń qáliplesiwinde orıs akademigi A.X. Vostokovtıń (1781-1864) miynetleri belgili orındı iyeleydi.

A.X. Vostokov (Ostennek) Ezel atawında Arensburgte tuwıldı. 1787-jılı Peterburgtaǵı Kadet korpusına oqıwǵa kiredi. 1794-jıldan baslap kórkem óner Akademiyasında oqıwın dawam etedi. Ol jaslayınan sóz ónerine qızıqsınadı. Orıs xalıq qosıqları, naqıl-maqalların jıynadı. «Naqıl-maqallar jıynaǵın» (1865, SPb),
«Orıslardıń qosıq qurılısı boyınsha tájiriybeler» (1817) miynetlerin járiyaladı. Orıs xalıq soylemlerin úyrendi, orıs tiliniń egimologiyalıq sózligi ústinde kóp jıllar miynet etti. Sankt-Peterburgta İmperatordıń kitapxanasında qol jazbalar bólimi baslıǵınıń járdemshisi bolıp jumıs islewi oǵan eski slavyan qol jazbaların tereń úyreniw múmkinshiligin beredi.
A.X. Vostokovtıń tiykarǵı miynetleri: «Rassujdenie o slavyanskom yazıke» (1820), «Russkaya grammatika» (1831), «Opisanie russkix i slavyanskix rukopisey Rumyantsevskogo muzeya» (1842), «İzdanie Ostromirova Evangeliya» (1843), «Slovar tserkovno-slavyanskogo yazıka» (1858-1861), «Grammatika tserkovno-slavyanskogo yazıka» (1863). Bul grammatika 80 jasar ilimpazdıń sońǵı miyneti edi. Vostokovtıń dáslepki izertlewinen-aq, onıń til bilimindegi jańa aǵım salıstırmalı-tariyxıy til bilimi aǵımınıń wákili ekenligi kózge taslanadı. Tillerdiń tuwısqanlıǵın dálillew ushın sózlerdi «birinshi dárejeli sózler», «ekinshi dárejeli sózler» ge ajıratadı. «Birinshi dárejeli sózler» toparına atlıq, kelbetlik, sanlıq hám almasıq sózlerdi kirgizedi, ekinshi toparına feyil, kómekshi sózler, tańlaq hám eliklewishlerdi kirgizedi. Onıń dáslepki miynetlerinde sanskrit tili tilge de alınbasa, al keyingilerinde F. Shlegel ásirese F. Adelungtıń miynetleri menen tanıs ekenligi málim boladı.
A.X. Vostokovtıń «Slavyan tili tuwralı pikir júrgiziw» miyneti onıń ilimiy miyraslarınıń ishinde belgili orındı iyeleydi. Bul miynette slavyan tilleriniń grammatikalıq qurılısı salıstırmalı baǵdarda úyrenilip, slavyan tillerinde birinshi mártebe salıstırmalı metod qollanılǵan.
«Slavyan tili tuwralı pikir júrgiziw» miyneti qurılısı jaǵınan eki bólimnen ibarat: 1) Pikir júrgiziw; 2) Ańlatpa; «Pikir júrgiziw» bóliminde shirkew slavyan tiliniń rawajlanıwınıń tiykarǵı úsh basqıshı bar ekenligin kórsetedi. Birinshi basqısh-eski dáwir, IX-XIV ásirler; ekinshi basqısh-XV-XVI ásirler; úshinshi basqısh-XVI ásirden keyin payda bolǵan jazba esteliklerdi óz ishine aladı. Ásirese, úshinshi basqıshta baspadan shıǵarılǵan diniy kitaplardı keń túrde analiz jasadı.
A.X. Vostokovtıń bul miyneti hind-evropa tilleri semyasınıń bir toparınıń (slavyan toparı) tariyxıy fonetikası boyınsha júrgizilgen ilim izertlew jumısı. Bul miyneti bir tárepinen slavyan hám orıs tili tariyxın dáwirlestiriw, eski orıs tiliniń shirkew slavyan, polyak hám slavyan tillerine qatnasına baylanıslı jasaǵan ilimiy juwmaqları menen bahalı bolsa, ekinshi tárepten tuwısqan tillerdi anıqlawı menen qunlı.
A.X. Vostokov kóp sanlı shákirtler tayarladı. Olardıń ishinde P. Shafarik, V. Kopitar, F. Mikloshich (1813-1891, Vena universiteti professorı) ajıralıp turadı.
Pavel İosif Shafarik Vostokovtıń eń talantlı shákirti bolıp, ol salıstırmalı-tariyxıy metodtı slavyan tilleri hám ádebiyatın úyreniwge qollandı. Ol serb hám chex tillerin izertlew obekti etip aldı. Shafariktiń chex tili grammatikasınıń tásirinde 1863-jılı A. Maletskiydiń polyak tili grammatikası, 1856-jılı M. Gattaldıń slavyan tili grammatikası, 1864-jılı X.Danilichtiń serb tili grammatikası, F.İ. Buslaevtıń 1858-jılı orıs tili grammatikası boyınsha miynetleri payda boldı.