{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 20. YaKOB GRİMM

Yakob Grimm (1785-1865)-kórnekli nemis ilimpazı, salıstırmalı - tariyxıy metodtıń tiykarın salıwshılardıń biri, german tilleriniń birinshi salıstırmalı grammatikasınıń avtorı.

Ol Germaniyanıń Ganaw qalasında tuwılǵan. Dáslep Kassel qalasındaǵı litseyde, soń Marburg universitetiniń yuridika fakultetinde oqıǵan. Biraqta Yakob Grimmniń filologiyaǵa qızıǵıwshılıǵı kúshli bolǵanlıǵı sebepli óziniń ómirin til hám ádebiyatqa baǵıshladı. 1830-jılı Gettingen universitetiniń nemis tili hám ádebiyatı kafedrasınıń baslıǵı bolıp tayınlanadı. 1840-jılı Bermen universiteti professorı lawazımına saylanadı. Yakob Grimmniń barlıq dóretiwshilik xızmeti tuwısqan inisi Vilgelm Grimm (1786-1859) menen tıǵız baylanıslı. Olar litseyde hám universitette birge oqıdı. 1813-1816-jılları «Altdutdsche Walder» jurnalın shıǵardı. Bul jurnalda eski nemis awılları, tariyxı hám avtorlar jıynaǵan nemis folklorınıń úlgileri járiyalandı. Olar birlikte nemis tiliniń sózligin tayarladı. Házirge shekem dúnya ádebiyatında «Tuwısqan Grimm ertekleri» keńnen málim.
Ya. Grimm orta ásirlerdegi jazba estelikler boyınsha izertlew jumısların alıp bardı. 1811-jılı jazılǵan «Eski nemis maysterzangi haqqında» miynetinde eski nemis ádebiyatın dáwirlestirdi. 1834-jılı «Rein schart Tuchs» kitabın járiyaladı, onda Ya. Grimmniń romantizm aǵımı tásirindegi kóz-qarasları sáwlelengen.
Tórt tomlıq «Nemis grammatikası» miyneti Ya. Grimmniń til bilimi tariyxındaǵı eń tiykarǵı miyneti esaplanadı.¹ Onıń I tomı fonetikanı izertlewge arnalıp 1819-jılı, morfologiyanı izertleytuǵın II tomı 1822-jılı, sóz jasalıwdı izertleytuǵın III tomı 1831-jılı, sintaksis máselelerin sóz etetuǵın IV tomı 1837-jılı járiyalanǵan. F. Bopptan ózgesheligi Ya. Grimm fonetika hám sintaksis máselelerin tereń izertleydi.
Yakob Grimmniń «Nemis grammatikası» miynetiniń járiyalanıwı tillerdi salıstırmalı izertlew teoriyası hám ámeliyatına kúshli tásir jasadı. Ol ózine shekemgi universal, logikalıq grammatizm hám basqa da XVIII ásirdegi lingvistlerge salıstırǵanda jańa metodtı qollandı. Hátte ózi menen qatar jasaǵan F. Bopp, R. Rask sanskrit, eski grek hám latın jazba esteliklerine házirgi tillerdi salıstırmalı izertlegen bolsa, Yakob Grimm tek házirgi tillerdi, onda da german tilleri hám onıń dialektleri materialların salıstırmalı baǵdarda úyrendi.


¹ Grimm J., Deutsche Grammatik. Bd. I-IV. –Gottingen., 1819-1837.
Ol bılay jazadı: «Ádette grek hám latın jazba esteliklerinde jumsalǵan sózler hám grammatikalıq formalardı ideallastırıp olarǵa háwesimiz keledi. Negizinde nemis xalqınıń awızeki sóylew tili hám dialektleri materialların tereńirek izertlew arqalı bul sóz hám grammatikalıq formalardı onnan tabıw múmkin».
Solay etip, nemis romantizminiń wákili Yakob Grimm konkret tillik materiallar tiykarında F. Shlegeldiń teoriyalıq kóz-qaraslarına qosıladı. Yakob Grimmniń óz milleti hám milliy tiliniń tariyxına qızıǵıwshılıǵı kúshli, onı romantizm ruwxında bayanlaydı.
Ya. Grimm adamzat tiliniń payda bolıwı hám rawajlanıwı máselesine óziniń kóz-qarasın bildirip, onıń tiykarǵı úsh basqıshın kórsetedi:
Birinshi basqıshqa-túbir hám dórendi sózlerdiń payda bolıw hám qáliplesiwi,sózlerdiń erkin dizbeklesiwi,kóp sózlilik hám muzıkalılıq tán; ekinshi basqısh-fleksiyanıń rawajlanǵan dáwiri,tildiń poetikalıq jetilisiwi; úshinshi basqısh oy-pikirdiń ayqınlıǵına yaǵnıy analitikaǵa umtılıw basqıshı. Avtordıń pikirinshe, ekinshi basqıshtaǵı tillerge sanskrit, zend, eski grek tilleri kiredi. Úshinshi basqıshtaǵı tillerge házirgi ingliz. hind, parsı, jańa grek, roman hám german tillerin kirgizedi.Keleshekte analitikalıq qurılısqa iye ingliz tiliniń jer júzine keń tarqalatuǵının aldın ala seze bildi. Grammatikalıq formalardı salıstırıw hám olar arasındaǵı genetikalıq tuwısqanlıqtı dálillewge umtılǵan F. Bopptan, Ya. Grimmniń ózgesheligi, ol seslik ózgerislerge tiykarǵı dıqqattı awdardı. Bul ásirese ablaut qubılısı, yaǵnıy túbir morfemadaǵı dawıslı seslerdiń almasıw qubılısına baylanıslı bildirgen pikirlerinde kórinedi. Ya. Grimmniń pikirinshe, ablaut-nemis tiliniń grammatikalıq qurılısınıń tiykarın quraydı, ishki sóz jasalıw-dep atap kórsetedi. «Ablaut-nemis tili ruxın sáwlelendiriwshi forma». Onıń kórsetiwinshe, ablaut nemis hám basqa da german tillerin háreketke keltiriwshi kúshi.
Yakob Grimmge shekem dawıslılardıń almasıp qollanıwın (ablauttı) XVIII ásirde golland ilimpazı Lambert te Kate de kórsetken edi. Ol óziniń 1723-jılı járiyalanǵan «Tómengi nemis tilin úyreniwge kirisiw» miynetinde german tilleri qurılısında túbir morfemada dawıslı seslerdiń ózgeriw qubılısın birinshilerden bolıp atap ótedi. Ol eski german tilleri-gott, nemis, anglosakson, island tillerindegi feyil sózlerdiń qurılısındaǵı seslerdiń almasıwın úyrendi.Yakob Grimm 1851-jılı járiyalanǵan «Tildiń payda bolıwı haqqında» degen miynetinde lingvistika menen botanika,zoologiya bir-birine salıstırıladı.Tildiń rawajlanıwı tábiyattıń qatań nızamlarına baǵınadı,-degen pikirdi bildiredi.
Yakob Grimmniń salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń rawajlanıwındaǵı tiykarǵı xızmetleriniń biri seslerdiń almasıp qollanıw nızamlılıqların anıqlawı bolıp tabıladı. Ol óz dáwirindegi til bilimi teoriyasınıń rawajlanıwına úlken úles qostı, lingvistlerdiń keyingi áwladlarınıń qáliplesiwine tásir jasadı. Onıń ilimiy dóretiwshilik xızmetiniń áhmiyetli tárepleriniń biri-awızeki sóylew tilleri, dialektlik materiallardı izertlew tiykarında hár bir milliy tillerdiń izertleniwine túrti jasadı.