{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 17. SALISTIRMALI-TARİYXIY TİL BİLİMİNݨ DEREKLERİ
Tillerdiń óz-ara genetikalıq baylanısları, yaǵnıy tillerdiń tuwısqanlıǵı tuwralı pikirler salıstırmalı-tariyxıy metod qáliplespesten ádewir burın payda bola basladı.
Dúnya tilleriniń bir-birine jaqınlıǵı, óz-ara tuwısqanlıǵı tuwralı pikirler XVI ásirlerde payda bola basladı.
Frantsuz gumanisti Gvilelma Postellustıń (1510-1581) «Tillerdiń tuwısqanlıǵı tuwralı» (1538) degen miyneti járiyalandı. Avtor óziniń bul miynetinde tillerdi genetikalıq jaqtan birinshilerden bolıp klassifikatsiya jasawda umtıladı. Bunnan soń gollandiyalı ilimpaz Yosif Yustus Skaliger (1540-1609) óziniń 1599-jılı jazılǵan «Evropalılardıń tilleri tuwralı pikir júrgiziw» miynetinde Evropadaǵı barlıq tillerdi tuwısqanlıǵına qaray klassifikatsiya jasaydı. Ol óziniń bul miynetinde Evropada on bir til toparı bar ekenligin kórsetip, onnan tórtewi- úlken, jetewi-kishi tillik toparlar ekenligin bildiredi. Skaliger hár bir gruppa-bir ata tildiń tiykarında qáliplesken dep kórsetedi. Tiykarǵı tórt tilge latın, grek, tevton, slavyan tillerin kirgizedi. Jeti kishi tillerge alban, tatar, venger, fin, irland, britt, bask tillerin kirgizedi. Onıń pikirinshe, bul on bir til óz-ara tuwısqanlıq qatnasqa iye. Tillerdiń tuwısqanlıǵı problemasına bul dáwirde filosoflar da qızıqsındı. Bul máselege belgili nemets filosofı Gotfrid Vilgelm Leybnits dıqqat aydaradı. Ol burın izertlenilmegen tillerdi izertlew boyınsha jumıslardı shólkemlestiriwge umtıldı. Ásirese Rossiyadaǵı az sanlı xalıqlardıń tillerin úyreniwdiń zárúrligin bildirdi. Máselen, Shvetsiyanıń Rossiyadaǵı elshixanasına elshilik xızmetine jiberilgen, shıǵıs tilleri boyınsha qánige hám orıs tilin de jaqsı biletuǵın Sparvenfeld degen ilimpazǵa 1696-jılı jazǵan xatında slavyan tillerin tereń úyreniw zárúrligin, onıń fin hám got tilleri menen tuwısqanlıǵı máselesin anıqlawdı usınıs etedi. Leybnits 1713-jılı 26-oktyabr kúni Petr 1-ge jazǵan xatında Rossiyadaǵı izertlenilmegen az sanlı xalıqlardıń tilin izertlew hám olardıń sózligin dúziw zárúrligin aytadı. Vilgelm Leybnits 1704-jılı jazılǵan «Adamzat sanası tuwralı jańa tájiriybeler» degen miynetinde dúnya tillerin aramey hám yafet tilleri dep eki toparǵa bóledi. Yafet tilin skif hám kelt tilleri dep taǵı eki shaqapshaǵa bóledi. Skif shaqapshasına fin, túrkiy, mongol hám slavyan tillerin, kelt shaqapshasına basqa evropa tillerin kirgizedi.
Ol óziniń bul miynetinde barlıq dúnya tillerin salıstırıp úyreniw zárúrligin bildiredi. Dúnya tillerin birinshiden, óz-ara salıstırıw kerek, ekinshiden, eski jazba esteliklerdi, máselen, tevton, eski german hám bibliyanıń tekstlerin salıstırıp úyreniw zárúr degen pikirdi bildiredi.
XVIII ásirde tillerdiń genetikalıq tuwısqanlıǵı hám ayırım tillerdiń kelip shıǵıw deregi bir ekenligi tuwralı pikirler belgili orıs ilimpazı M.V.Lomonosov tárepinen de bildirildi. Onıń 1755-jılı jazılǵan «Rossiya grammatikası» (SPb) miynetinde hám 1757-jılı jazılǵan «Orıs tilinde shirkew kitaplarınıń paydası tuwralı» degen miynetlerinde slavyan tilleriniń tuwısqanlıǵın kórsetedi. Ol slavyan tillerin tereń izertlew tiykarında, ortaq slavyan tilinen orıs, polyak, bolgar, serb, chex, slovak, vend (vend termini arqalı lujits tili túsinilgen) tilleri kelip shıqqanlıǵın aytadı. M.V. Lomonosovtıń kórsetiwine qaraǵanda, házirgi waqıtta
hár bir slavyan tilleri óz-ara hár qıylı tuwısqanlıq dárejesinde turıptı. Máselen, orıs tiline bolgar tiliniń tuwısqanlıǵı, polyak tiline salıstırǵanda ádewir jaqın.
Sonıń menen birge ol, slavyan tilleriniń basqa hind-evropa tilleri menen tuwısqanlıq qatnasın anıqlaydı. Máselen, slavyan tilleri, grek hám latın tilleri menen genetikalıq jaqtan jaqın dep kórsetedi. Slavyan tilleri ásirese kurlyand tilleri (avtor kurlyand tilleri termini arqalı litov hám latısh tillerin názerde tutqan) menen jaqın tuwısqanlıq qarım-qatnasqa iye ekenligin bildiredi.
M.V. Lomonosov óziniń izertlewlerinde bul tillerdegi sanlıq sózlerdi izertlew obekti aladı.
XVIII ásirde gollandiyalı izertlewshi Lambert ten Kate «Tómengi nemis tilin úyreniwge kirisiw» miynetinde (1723) got, nemis, golland, anglosakson hám island tillerin salıstıradı.

18. 
    ásirdiń aqırı XIX ásirdiń basında salıstırmalı izertlew sheńberine eski hind tili materiallarınıń tartılıwı nátiyjesinde hind evropa-tilleriniń tuwısqanlıǵı máselesi jáne de aktuallastı. Eski hind grammatikalıq dástúri tiykarında fonetika hám morfologiyalıq qurılıstı mayda bóleklerge bólip izertleytuǵın sanskrit tiliniń grammatikası járiyalandı. Bul sanskrit tili grammatikasınıń járiyalanıwı ayırım Evropa tilleriniń grammatikalıq qurılısın oǵan salıstırmalı baǵdarda izertlew múmkinshiligin jarattı. Bul hind-evropa tilleriniń salıstırmalı grammatikasınıń jaratılıwına túrtki boldı.
    

1767-jılı frantsuz ruwxanıyı Kerd Frantsuz Akademiyasına hind-evropa tilleriniń tuwısqanlıǵı tuwralı jazba bayanat bildirdi. Bul bayanatta latın, grek, sanskrit tillerindegi sózler hám grammatikalıq formalardıń dizimi berildi, bul tiller bir derekten payda bolǵan degen ideyanı tastıyıqladı. Bul bayanat 1808-jılı járiyalandı.
1786-jılı angliyalı shıǵıstanıwshı hám yurist Uliyam Djounz (1746-1794) Kalkuttadaǵı Aziya jámiyetinde jasaǵan ilimiy bayanatında sanskrit tili menen grek, latın, kelt, got, eski parsı tilleri arasında baylanıs bar ekenligin bildirdi, bul tillerdegi grammatikalıq formalardıń tiykarınan sáykes keletuǵının kórsetti. Bul izertlewiniń juwmaǵında Djounz «bul salıstırılıp otırǵan tillerdegi tek ǵana sózlerdiń emes, al grammatikalıq formalardıń da sáykes keliwi olardıń genetikalıq tuwısqanlıǵınan derek beredi»,- degen sheshimge keledi. Onıń kemshiligi sanskrit tilin prayazık-ata til sıpatında emes, basqa hind-evropa tilleriniń biri sıpatında qarawı boldı.
1776-1789-jılları İndiyada jasaǵan avstriyalı monax Paulino a Santa- Bartolomeo sanskrit tili boyınsha eki grammatika hám sózlik dúzdi. 1798-jılı Djounz ideyaları tásirinde «Parsı, hind hám german tilleriniń tuwısqanlıǵı hám áyyemgiligi tuwralı traktat» miynetin jazadı.