{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 4. YaPON TİL BİLİMİ
Yaponiyada til haqqındaǵı oy-pikirlerdiń payda bolıwı hám rawajlanıwı úsh dáwirge bólinedi. Birinshi dáwiri VIII-X ásirlerdi óziniń ishine aladı. Bul dáwirde qıtay ieroglif jazıwınıń tásiri seziledi. Yaponlılardıń qıtay ieroglif jazıwı menen dáslepki tanısıwları eramızdıń basında júz bergen bolsa da ieroglif jazıwındaǵı dáslepki yapon esteligi V ásirlerde jazılǵan. İri kólemdegi «Kodziki» hám
«Nixonsuki» estelikleri VIII ácirdıń basında payda boldı. Bul estelikler qıtay ieroglif jazıwında jazılǵan. Esteliklerdıń qıtaysha hám yaponsha oqılıw versiyaları bar. VIII ásirlerden baslap yapon tiliniń sintetikalıq qurılısınıń qıtay tiliniń analitikalıq qurılısınan ózgesheligine baylanıslı qıtay ierogliflerin buwınlıq jazıwǵa beyimlestiriw háreketleri baslandı. Bul dáwirde yaponlarǵa tán bolǵan kambun sisteması, yaǵnıy qıtay ierogliflerin yapon tiliniń ózine táń ózgesheliklerine baylanıslı beyimlestiriw, bir buwınǵa bir tańba qollanıw, qosımsha yapon ierogliflerin payda etiw qáliplese basladı. Bul jaǵday vabun yaǵnıy yapon jazıwınıń payda bolıwına alıp keldi.
VIII ásirdiń aqırı IX ásirdiń basında yapon jazıwınıń eki túri xiragana hám katagana qáliplesti, xiragana hám katagana jazıwındaǵı tańbalar búgingi kúnge shekem yapon jazıw ámeliyatında qollanıladı. Yaponiyaǵa buddizm dininiń kelip kiriwi sanskrit jazba estelikleriniń úyreniliwi tásirinde hind til bilimindegi seslik jazıwda yapon til biliminiń rawajlanıwına belgili dárejede tásir jasadı.
Yapon tiliniń ózine tán bolǵan qıtay úlgilerinen ózgeshelikke iye dáslepki sózlikleri XII-XV ásirlerde payda bola basladı. XIII ásirde Fudziara İna degen avtordıń eski yapon tekstleriniń leksikası boyınsha dúzilgen sózliginde sózler tematikalıq toparlarǵa bólingen. Sózler zattıń atamaların bildiretuǵın sózler,zatlıq emes abstrakt túsiniklerdi ańlatatuǵın sózler dep eki toparǵa ajıratılǵan.
Yapon til biliminiń rawajlanıwınıń ekinshi dáwiri X-XVII ásirlerge tuwra keledi. Bul dáwirde eski diniy tekstlerdiń orfografiyasın úyreniw máselesi tiykarǵı dıqqat orayında boldı. Onıń nátiyjesinda yapon jazıwınıń jańa orfografiyalıq normaları qáliplese basladı. Jańa orfografiyalıq normalardı qáliplestiriwde seslerdiń aytılıwı,artikulyatsiyasında sońǵı ásirlerde payda bolǵan ózgerisler esapqa alındı. Biraq bári bir tariyxıylıq printsibine tiykarlanıldı. Bul
dáwirde poetika hám ritorika, yapon poeziyasındaǵı rifma, buwın teńligi máselelerin izertlewge qızıǵıwshılıq kúsheydi. XII ásirlerde bungo ádebiy tili qáliplese basladı,ol yapon xalqınıń awızeki sóylew tilinen bir qansha dárejede ayırmashılıqqa iye boldı.
Yaponlılardıń Evropa til bilimi menen dáslepki tanısıwları XVI ásirdiń aqırı XVII ásirdiń basında portugaliyalı missionerlerdiń járdemi arqalı ámelge astı. Missioner J.Rodrigestiń evropa til bilimi talapları tiykarında jazılǵan «Yapon tiliniń ulıwma grammatikası» miyneti bul tarawdaǵı dáslepki izertlew bolıwı menen bahalı. Sonday-aq, missionerler yapon diniy tekstlerin latın grafikasına transkriptsiya jasadı. Yapon til bilimi XU11 ásirdiń aqırında óziniń rawajlanıwınıń jańa basqıshına kóterildi. Onda budda monaxı Keytyudiń(1640-1701)xızmetleri úlken. Ol vabunda jazılǵan yapon milliy mádeniyatı úlgileri boyınsha jetik kánige bolıw menen birge kambunda jazılǵan qıtay mádeniyatı úlgileri, jazba esteliklerin de tereń úyrendi. Ol yapon orfografiyasınıń tariyxıy rawajlanıw sistemasın izertledi. Ol VIII ásirde jazılǵan jazba esteliklerdi analizlew tiykarında eski yapon tilindegi buwınlardıń qollanıw ózgesheliklerin anıqladı. Keytyu bul jazba esteliklerde jumsalǵan burın qáte túsinik berilip júrgen 1986 sózdiń tariyxıylıq printsibi tiykarında durıs oqılıwın hám jazılıwın tikledi. Keytyudiń ideyasın 1765-jılı Katori Naxiko degen yapon ilimpazı jáne de rawajlandırdı, ayırım sózlerdiń jazılıwı boyınsha óziniń durıs usınısların bildirdi.
Yapon til biliminde XVIII ásirdiń aqırında jazıw hám sóylew aktınıń óz- ara qatnası máselesinde pikirler tartısı payda boldı. Bul pikirler tartısında 1730- 1801- jılları jasaǵan Motoori Norinaga aradan waqıttıń ótiwi menen sózlerdiń artikulyatsiyasında ózgerislerdiń payda bolıwı nızamlı qubılıs dep esapladı hám tariyxıy fonetikaǵa tiykar saldı. Keytyudiń ayırım orfografiyalıq printsiplerine qosımshalar kirgizdi, qıtay tilinen kelip kirgen sózlerdiń jazılıwında júz bergen ózgerislerge dıqqat awdardı. Bul pikirler tartısınıń ekinshi qatnasıwshısı Ueda Akinari seslerdiń artikulyatsiyasında waqıttıń ótiwi menen júz beretuǵın ózgerislerdi tán almadı. Solay etip, Keytyudiń pikirine gumanlanıwshılıq penen qaradı. Bul diskussiyanıń juwmaǵında Motoori Norinaga ideyaları Murata Xarumi(1801), Todzi Gimona(1827), Okumura Terudzane, Sirai Xirokage miynetlerinde dawam ettirildi. Solay etip, házirgi yapon til biliminiń tiykarın salıwshılar Keytyu hám Motoori Norinaga bolıp tabıladı. Yapon tilbiliminiń tiykarǵı izertlew obekti -jazıw hám imla qaǵıydaları bolıp kelmekte. Evropa til biliminde bul máselege ekinshi dárejeli másele sıpatında qaraladı. Yapon jazıw sistemasınıń tariyxı, yapon ierogliflerin izertlewge Arai Xakuseki(1725), İnou Monno(1754), Syunto(1817), Okada Masasumi (1821) h.t.b. miynetleri arnalǵan. Yapon tiliniń tariyxıy leksikologiyasın úyreniwge Kaybara Ekkan(1699), Kamo Mabutidiń miynetleri baǵıshlanǵan. Yapon til biliminiń óz aldına tarawı sıpatında stilistika qáliplesti. Arai Xakuseki óziniń 1718-jılı dóretilgen miynetinde arxaizm hám neologizmlerdi, ádebiy til, qarapayım sózler hám dialektizmlerdi izertledi. XVIII ásirde leksikografiya tarawında Tanigava Katosuganıń «Vakun-no siori» dep atalatuǵın 93 tomnan ibarat sózligi payda boldı. 1775-jılı Kosigaya Godzannıń dáslepki dialektologiyalıq sózligi dóretildi. 1764-1837 jılları jasaǵan Sudzuki
Akira tárepinen yapon tiliniń payda bolıwı tuwralı etimologiyalıq izertlewleri járiyalandı. Ol yapon tiliniń payda bolıwınıń tórt jolı tuwralı pikir bildiredi:
a) haywanlardıń sestine eliklew; b)adamlardıń dawısına eliklew; v)tábiyattaǵı seslerge eliklew;
g)tábiyattaǵı háreket hám halatlardı sáwlelendiriw, solarǵa eliklew. Yapon til biliminde sóz shaqapları tuwralı táliymattıń tiykarın salıwshı Fudzitani Nariakira (1738-1779) bolıp tabıladı. Ol yapon tilindegi tórt sóz shaqabın anıqladı: atawısh sózler, feyiller, kelbetlikler, kómekshi sózler. 1803-jılı Sudzuki Akiranıń
«Yapon tili grammatikası» miyneti dóretildi. Yaponiyanıń Gollandiya menen tıǵız sawda-satıq, mádeniy baylanısları nátiyjesinde Evropa til biliminiń tásirinde 1833-jılı Tsurumine Sigenobudıń «Yapon tiliniń tolıq grammatikası» payda boldı. Bul miynette evropa til bilimi úlgisinde yapon tilindegi toǵız sóz shaqabı izertlenilgen.