{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 10. TÚRKİY TİL BİLİMİNݨ TİYKARLARI.
MAXMUD QAShǴARİYDI¨ «DEVANU-LUǴAT-İT-TÚRK» MİYNETİ
Maxmud Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti XI ásirde jasaǵan túrkiy qáwimleriniń tilinen maǵlıwmat beriwshi bahalı miynet bolıp tabıladı. Avtordıń tolıq atı-Maxmud İbn-al-Xusain. «Devanu-luǵat-it-túrk» degen ataması biziń tilimizde «Túrkiy tilleriniń sózligi» degen mánini bildiredi.
Bul miynettiń qashan jazılǵanı tuwralı maǵlıwmatlar, miynettiń III tom, 166-betinde ushırasadı: «tórt mártebe kózden ótkerip teksergennen soń hijriy jıl esabında 466 jılı (yaǵnıy 1072 jılı) jazıp pitkerildi»,-dep jazadı avtor.
«Devanu-luǵat-it-túrk» tiń qol jazba nusqasınıń tek bir danası saqlanǵan. Házir bul qol jazba nusqa Stambuldaǵı milliy kitapxananıń Áli Ámiri fondında saqlanbaqta. Bul qol jazbanı 1288-jılı 1-avgustta Mahmud Qashǵariydıń ózi jazǵan túp nusqadan aradan eki júz jıl ótkennen keyin siriyalı alım Muxammed ibn Abubakir ibn Abdulfatx as-Savi (al-Damashqiy) degen adam kóshirgen, sol kóshirme nusqa bizge kelip jetken. Kólemi 319 bet qaǵazǵa jazılǵan, qaǵazı qıtayda islengen, bekkem hám qalıń qaǵaz. Nusqanıń ayırım jerleri óshken.
«DLT» miyneti arab grafikasında, arab tilinde jazılǵan.
Miynettiń ózinde qay jerde jazılǵanı tuwralı maǵlıwmatlar ushıraspaydı, biraq 1074-jılı Baǵdat xalifası Muktedge sawǵaǵa berilgeni tuwralı maǵlıwmat bar. Soǵan qaraǵanda Maxmud Qashǵariy óziniń 40 jılǵa shamalas túrkiy qáwimleri hám qalaların atlı, eshekli, piyadalap gezip materiallardı jıynap bolǵannan keyin Baǵdat sháhárine kelip sol jerde jıynaǵan materiallardı sistemaǵa salıp tórt jıl dawamında jazıp pitkergen bolıwı múmkin. Baǵdatta jazılǵan dep boljaw jasawǵa qosımsha tiykar bolatuǵın nárse XI ásirde İrakta túrkiy qáwimleri basım kópshilikti quraytuǵın edi hám túrk seldjúklerdiń shıǵıstan batısqa qaray İrak, İran, Armeniya, Gretsiya jerlerin basıp alıp atırǵan waqıtı edi.
Toǵız ásir dawamında ilim ushın belgisiz bolıp kelgen «DLT» miynetiniń nusqası XX ásirdiń basında tabıldı. Mahmud Qashǵariydıń bul miyneti uzaq ásirler dawamında esap-sansız arab ádebiyatlarınıń arasında tabılmay kelgen edi.
Bul miynettiń qalay tabılǵanı tuwralı túrk ilimpazı Besim Atalaydıń «DLT» tiń túrk tiline awdarmasında maǵlıwmatlar ushırasadı: Stambul qalası Sahaflar bazarındaǵı kitapshı Burxan ápendige Nazif patshanıń xızmetshileriniń biri satılatuǵın kitap ákeledi. Burxan ápendi kitaptı satıw ushın bilimlendiriw bólimine alıp baradı. Bilimlendiriw bólimi 30 túrk lirasına bul kitaptı qımbat kórip satıp almaydı.
Bunnan soń Burxan ápendi qol jazbanı Ali Ámiri degen bir qansha xat sawatı bar adamǵa kórsetedi. Ali Amiri kitaptıń qunlı miynet ekenigin kórip 30 liraǵa satıp aladı. Burxan ápendige qosımsha 3 lira komission xızmet xaqısın tóleydi. Ali Amiri kitaptı alǵannan keyin adamlarǵa bul kitaptıń áxmiyeti tuwralı kóp mártebe aytsa da hesh kimge kórsetpeydi. Ziya Gokalp degen baspaxana iyesi kóp mártebe ótinish etse de oǵan bermeydi.
General Sadriazam Talat pashanıń iske aralasıwı menen Kilisli Axmed Rifat Bilge degen ilimpaz hám baspaxana iyesi 1915-1917 jılları úsh tomnan ibarat kitap etip bastırıp shıǵaradı. I,II tomları 1915-jılı, III tomı 1917-jılı basıldı.
Solay etip, túrk dúnyasınıń ájayıp jazba estelikleriniń biri «DLT» miyneti joq bolıw qáwpinen qutqarıldı. Kitaptıń Ali Amiri sıyaqlı sawatlı, Kilisli Rifat sıyaqlı ilimge keń qızıǵıwshı baspaxanasına iyesine dus keliwi bul miynetti joq bolıp ketiw qáwpinen qutqardı, bul olardıń túrkologiyaǵa qosqan úlken úlesi bolıp tabıladı.
Mahmud Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti 1915-1917-jılları arab grafikasında Kilisli Rifat tárepinen Stambul qalasında basılıp shıqqannan keyin bul miynet pútkil dúnya tilshi ilimpazları arasında úlken qızıǵıwshılıq oyattı:
Breslav qalasındaǵı universitettiń semit tilleri boyınsha professorı Karl Brokelman ilimpazlar arasında birinshi ret bul miynetti nemis tiline awdarma jasadı hám 1928-jılı Budapesht-Leyptsig qalalarında kitap etip bastırıp shıǵardı. Túrkiyada bul miynetti túrk tiline awdarma jasawǵa birinshilerden bolıp kirisken Kilisli Rifat bolıp tabıladı. Óziniń bildiriwine qaraǵanda birinshi dunya júzilik urıstıń aqırında yaǵnıy 1918-jılı 22 dápterden ibarat «DLT» miynetiniń túrkshege awdarmasın bilimlendiriw ministrligine 120 liraǵa satqan. Ol jerde kitap bolıp bastırılıp shıǵarılmaǵan, Stambul universitetiniń túrk tili hám ádebiyatı fakultetiniń kitapxanasına tapsırılǵan.
1921-jılı Túrkiyada revolyutsiya jeńip Mustafa Kemal Atatúrktiń basshılıǵında Osmanlı imperiyası saplastırılǵannan eki jıl soń bul miynetti túrk tiline awdarma jasaw hám kitap etip basıp shıǵarıw zárúrligi tuwadı. Bul jumıs bilimlendiriw ministrliginiń xızmetkeri Salih Rifat bey hám shayır Mehmed Akif beyge tapsırıladı. Olarǵa Stambul universiteti kitapxanasındaǵı Kilisli Rifattıń 22 dápterden ibarat qol jazbası da alıp beriledi. Biraq negedur bul jumıs jáne iske aspaydı. «DLT» miynetiniń awdarması tayar bolmaydı. Bunnan soń Konyalı ilimpaz Bay Atif tárepinen Túrkiya Respublikası til komitetiniń ótinishi menen
«DLT» miyneti awdarma jasaldı. Awdarma jasawda jiberilgen qáte-kemshilikleri ushın bul saparı da kitap bolıp bastırılmadı.
1937-jılı bul jumıs Túrkiya respublikası til komitetiniń bas xatkeri İbraxim Nejip tárepinen ilimpaz Besim Atalayǵa tapsırıladı. Ol ózinen burınǵı awdarmalar, ásirese Bay Atiftiń 943 betlik sońǵı awdarmasına sın qatnasın jasay otırıp bul iske kirisedi.
1939-jılı I tom, 1940-jılı II tom, 1941-jılı III tomın Ankarada kitap etip basıp shıǵardı.
«DLT» miynetin awdarma jasaw ózbek tilshileri arasında filologiya ilimleriniń kandidatı Salix Mutallibov tárepinen qolǵa alındı. 1960-jılı I tom, 1961-jılı II tom, 1963-jılı III tom, 1967-jılı IV tomınıń (indeks) ózbek tilindegi awdarması basılıp shıqtı. 1967-jılı Salix Mutallibovǵa «Maxmud Qashǵariy
«Devanu-luǵat-it-túrk» miynetin ózbek tiline awdarma jasap, til bilimine qosqan úlesi ushın filologiya ilimleriniń doktorı ilimiy dárejesi berildi.
Bunnan soń uyǵır ilimpazı Sadvakasov M.Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it- túrk» miynetin uyǵır tiline awdarıp, eki tom etip bastırıp shıǵardı. Demek usı waqıtqa shekem arabsha jazılǵan bul miynet tórt tilge awdarma jasaldı (nemis, túrk, ózbek, uyǵır tillerine). Bul miynetti qaraqalpaq tiline awdarma jasaw qaraqalpaq til biliminiń aldında turǵan áhmiyetli wazıypalardıń biri.
Avtor «Men túrkler, túrkmenler, oǵuzlar, chigiller, yaǵmalar, qırǵızlardıń qalaların, awıl hám jaylawların kóp jıllar gezip shıqtım, sózlerin jıynadım, sózdiń hár túrli qásiyetlerin úyrenip, anıqladım. Men bul islerdi til bilmegenim ushın emes, al bul tillerdegi hár bir kishkene tillik ózgesheliklerdi anıqlaw ushın isledim». (DLT, 1, 44 bet),-dep jazadı. Jáne de, «..Men hár bir káwimge tiyisli sózlerdiń jasalıw ózgesheliklerin hám qanday qollanıwına qısqasha túsinik beriw ushın ayrıqsha jol tuttım. Bul jumısta mısal retinde túrklerdiń tilinde qollanıp kelgen qosıqlardan, shadlıq hám matam kúnlerinde aytılatuǵın hikmetli sózlerinen, naqıl-maqallarınan keltirdim. (DLT,1,47 bet )»,-dep kórsetedi
Mahmud Qashǵariy «DLT» miynetinde túrkiy tilleriniń fonetikasına baylanıslı bahalı pikirler bildiredi. Sol dáwirde ses penen háripler arasındaǵı ayırmashılıqtı birinshi mártebe anıqladı, jazıwda qollanılatuǵın háripler janlı sóylew tilindegi seslerdi tolıq sáwlelendire almaytuǵının kórsetti. Ol bılay jazadı:
«Túrkiy tillerinde qollanılatuǵın tiykarǵı háriplerdiń sanı on segizdur. Álbette, tildegi sesler on segiz emes, kópdur. Bul on segiz hárip jeterli emes. Bulardan basqa túrkiy tildegi seslerdi ańlatıw ushın jáne jeti hárip kerek. Lekin ol háripler joq. Ol jeti ses burınnan bar háriplerdiń ústine arnawlı belgi qoyıp jazıladı. (DLT,1,48 bet)». Mahmud Qashǵariy túrkiy tillerindegi kóplik qosımtası tuwralı bılay jazadı: «Er» sóz kóplikte «eren» túrinde ushırasadı. Lekin bul jaǵday júdá az ushıraydı hám ol qaǵıydaǵa qarama-qarsı, óytkeni, kóplik jalǵawı -lar//-ler túrinde boladı. (1,71-bet).