{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

İbn-Muxannanıń «Kitabu-xulliyat ul-insan va xulbat ul-lisan» sózligi. Orta ásirlerde dúzilgen sózliklerdiń ishinde ayrıqsha orındı iyeleydi. Bul sózliktiń 6 qol jazba nusqası saqlanǵan. Sonıń ishinde úsh qol jazba nusqa Oksfordta, bir nusqa Parijde, bir nusqa Berlinde, altınshı nusqa Stambulda saqlanadı. Altınshı qol jazba nusqa keyinirek tabılǵan. Dáslep bes nusqanı akad.P.M.Melioranskiy óziniń 1900-jılı Sankt-Peterburgta járiyalanǵan «Arab- filolog túrk tili haqqında» dep atalatuǵın miynetinde izertledi. P.M.Melioranskiydiń kórsetiwinshe sózlik XIII ásirdiń aqırı XIV ásirdiń baslarında jazılǵan. Qol jazbalardıń ishinde sapası, tolıqlıǵı jaǵınan Stambul nusqası Evropadan tabılǵan nusqalardan ajıralıp turadı. Ol házirgi waqıtta Stambul mámleketlik muzeyi kitapxanasında saqlanadı. Bul nusqa 1921-jılı Stambul qalasında Kilisli Rifattıń baspaǵa tayarlawında «Kitabu xulliyat ul-İnsan va xulbat ul-lisan» degen atamada járiyalandı.

Prof.S.E.Malov óziniń 1928-jılı Leningradta járiyalaǵan «İbn-Muxanna túrk tili haqqında» degen maqalasında P.M.Melioranskiy tárepinen járiyalanǵan İbn- Muxanna sózligine Stambul nusqasına tiykarlana otırıp dúzetiwler kirgizedi¹.
1934-jılı túrk ilimpazı Abdulla Battal İbn Muxanna sózliginiń nusqaların tekstologiyalıq jaqtan izertlep latın grafikasında, túrk tiline awdarma jasap Stambulda járiyaladı². P.M.Melioranskiy İbn-Muxanna sózligi İran yamasa Azerbayjanda mongollar ústemlik etip turǵan dáwirde jazılǵan, onıń tilinde eski azerbayjan tiliniń belgileri bunı dálilleydi dep kórsetedi. S.E.Malov joqarıda atı atalǵan miynetinde İbn-Muxanna sózliginde Shıǵıs Turkstan, qashǵar, uyǵır tilleriniń belgileri sáwleleniwin tapqan degen pikirdi bildiredi. Prof.A.Nadjip óziniń 1965-jılı Moskvada «XIV ásirdegi Egipet mamlyukleriniń qıpshaq-oǵuz ádebiy tili» dep atalatuǵın doktorlıq dissertatsiyasında bul sózlikti XIV ásirdegi aralas qıpshaq-oǵuz ádebiy tilinde jazılǵan esteliklerdiń biri ekenligin dálilleydi. Avtordıń anıqlawında İbn-Muxanna sózligindegi shıǵıs túrkstan, uyǵır tillerine xarakterli sózler kitabıy tilden jazba nusqalardan alıp qollanılǵan. İbn- Muxannanıń óziniń kórsetiwinshe bul sózlikti dúziwde ózine shekem dóretilgen tórt miynetten paydalanǵanın bildiredi. Uyǵır ádebiy dástúriniń tásiri sóz jasalıwda da bayqaladı. Máselen, qıpshaq tillerinde kelbetlik jasawshı-lı//-li, oǵuz tillerindegi -lu//lú qosımtaları menen birge uyǵır jazba esteliklerine tán -lıǵ//-lig affikslerinde jumsalǵan. Sonday-aq, auslaut pozitsiyada -ǵ//g sesleriniń saqlanıw




¹ Малов С.Е. Ибн-Муханна о турецком языке. ЭКВ, III,- Л., 1928, С. 221-248
² Aptulla Battal. Ibnu-Muhenna Lugati.- Istanbul., 1934.
yamasa túsip qalıwı ushırasadı: achıǵ (ashshı), aǵrıǵ (awırıw), aq kózlu, altunlıǵ, atlı-atlıǵ, baǵlıǵ-baylawlı, biliglig chıra hám chıraǵ. Qıpshaq tillerinde sońǵı -ǵ//g sesleriniń túsip qalıwı xarakterli ushırasadı.
Anlaut pozitsiyada -d//t sesleriniń sáykesligin kóriw múmkin: davar (zat), tawarlıǵ, daǵuq-taǵuq, demir-temir, dil-til, dish-tish, deva-teva, dolu-tolmaq, delu olmaq - telbe (esinen ayırılıw). Anlaut pozitsiyada «d» sesiniń jumsalıwı oǵuz tilleri, «t» sesiniń jumsalıwı qıpshaq tillerine tán belgi.