{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 12. ALİShER NA²AYINI¨ «MUHOKAMATU-L LUǴATAYN»
MİYNETİ
Ullı oyshıl Alisher Nawayı «Muhokamatu-l-luǵatayn» dóretpesin 1499-jılı jazdı. Nawayı óziniń bul miynetin jigitlik jılları emes, al ómiriniń sońǵı payıtlarında uzaq turmıslıq tájiriybeni toplaǵan, ilimiy kóz qarasları pisip jetilisken dáwirinde dóretti. Bul miynette túrkiy til menen parsı tili bir-birine salıstırıladı. Solay etip, Alisher Nawayı tuwısqan bolmaǵan tillerdi salıstırmalı baǵdarda úyreniw usılın baslap beredi.
Nawayı túrkiy ulıstı túrk, túrkler, túrk eli, túrk ulısı, túrkiy tildi bolsa túrk tili, túrk lafzi, túrk alfazı, túrkshe, túrkiy, túrkiy alfaz dep ataydı. Parsıy ulıstı sart, sartlar, sart ulısı, sart eli, parsıy tildi bolsa farsıy, farsı tili, farsıy alfaz yamasa sart tili, sart lafzi dep ataydı. Alisher Nawayı óziniń bul miynetinde eki tildi bir-birine salıstırıw mene sheklenbeydi. Onda túrkiy hám parsı tilleriniń ózine tán ózgeshelikleri ilimiy tiykarda bayan etilgen. Nawayınıń bul dóretpeni jazıwdaǵı tiykarǵı máqseti túrkiy tildiń kórkem shıǵarma dóretiwde múmkinshilikleriniń oǵada sheksiz ekenligin, sózlik baylıǵın kórsetiw hám usı tiykarda jas qálemkeshlerdiń itibarın tiykarınan túrkiy tilge qaratıw bolıp tabıladı. Nawayınıń aytpaqshı bolǵanı, túrkiy tilli shayırlar óz ana tilinde emes, al parsıyda qosıq jazıwdı maqul kórgenligi sebepli túrkiy tildiń bay hám sheksiz imkaniyatların bilmegenin, onnan paydalana almawın kórsetiw edi.
Alisher Nawayınıń bul miyneti til bilimindegi jańalıq bolıp, onda dúnya til biliminde birinshilerden bolıp tuwısqan bolmaǵan tiller bir-birine salıstırmalı baǵdarda úyrenilgen. Túrkiy hám parsıy tildi óz ara salıstırıp leksik-semantik, fonologiyalıq, morfologiyalıq kóz qarastan bayanlaydı. Ol eki tildi salıstırar eken, til birlikleriniń stillik qollanıwı, sózdiń teksttegi ornı, tıńlawshıǵa tásiri máselelerine de toqtaladı.
«Muhokamatu-l-luǵatayn» miynetiniń tórt qol jazba nusqası málim:

1. 
   Nusqalardan birinshisi Stambuldaǵı Topqapı sarayı muzeyi Ravan kitapxanasında 808 shifrı menen saqlanatuǵın Nawayı shıǵarmaları toplamnıń 774-781 betlerinen orın alǵan. Bul qol jazba 1497-jılı kóshirilgen. Hár bir betke 27 qatardan jazıw jazılǵan.
   
2. 
   Bul dóretpeniń jáne bir nusqası Stambuldaǵı Sulaymaniya kitapxanasınıń Fatih bóliminde 4056 shifrı menen saqlanatuǵın Nawayı shıǵarmaları toplamınan orın alǵan.
   
3. 
   Parij nusqası. Bul nusqa Parij milliy kitapxanasında saqlanatuǵın (Suppe.Turc.316-317 sanlı qol jazba) Nawayı shıǵarmaları toplamınan orın alǵan. Qol jazba 1526-1527 jılları kóshirilgen.
   
4. 
   Bul miynettiń jáne bir nusqası Budapeshte saqlanadı. «Muhokamatul- luǵatayn» birinshi mártebe 1841-jılı Parijde M.Kartemer tárepinen járiyalandı. 1882-jılı Baqsha sarayda İ.Gaspiralı tárepinen, 1895-jılı Stambulda Ahmed Javdet ulı tárepinen baspaǵa tayarlanıp járiyalandı. 1917-jılı Qoqandta tasbaspa usılında basılıp shıqtı. Bunnan soń Parso Shamsiev bul miynetti 1940, 1948, 1967-jılları Tashkentte úsh mártebe járiyaladı. Bul miynet Ankara, Ashxabad, Urumchi qalalarında da járiyalanǵan. 1996-jılı bul miynet Ankarada Túrk tili qurımı tárepinen járiyalandı. 2000-jılı Tashkente jáne bir mártebe baspadan shıǵarıldı.
   

Alisher Nawayı óziniń bul miynetinde tillerdiń payda bolıwı tuwralı pikirlerin bayanlap, basqa tillerden arab tili óziniń názikliligi, kórkemlik tásirliligi menen ajıralıp turatuǵının kórsetip ótedi. Túrkiy, parsı hám hind tilleri tillerdiń payda bolıw deregi: Olar Nuw payǵambardıń úsh ulı: Efas, Som hám Homǵa barıp tireledi. Úsh til: túrkiy, parsı hám hind tilleri sol úshewiniń áwladları ortasında tarqaldı-dep jazadı.
Alisher Nawayı bul miynetinde tillerdi salıstırmalı úyreniw menen birge til hám sananıń baylanısı, tillerdiń payda bolıwı tuwralı da pikirlerin bildiredi. Til menen sananıń baylanısı máselesin durıs sheshken halda, tillerdiń payda bolıwın alla-taalaǵa baylanıstıradı.
Alisher Nawayı «Muhokamatul luǵatayn» miynetinde túrkiy tilleri tariyxı ushın áhmiyetli bolǵan tómendegi pikirlerdi bildiredi:

1. 
   Túrkiy tildi parsı tili menen salıstırıp, onıń parsı tilinen tómen emesligin kórsetti hám kórkem sóz sheberlerin túrkiy tilde shıǵarma dóretiwge ruhlandırdı.
   
2. 
   Nawayı eki tildi salıstırıw tiykarında túrkiy tildiń sózlik quramınıń baylıǵın kórsetti. Miynette 100 den aslam feyil sózdi mısalǵa keltirip, olardı talladı, túrkiy tilin «Ǵáziyne» dep bildi. Lekin ol «Ǵáziyne» niń átirapın Nawayınıń sózi menen aytqanda, «Jılan» lar hám «Tiken» ler orap alǵan edi. Ol áne sol «Jılanlar» hám «Tikenler» den qorıqpastan túrkiy tilden paydalanıwǵa kórkem sóz ustaların shaqırdı.
   
3. 
   Nawayı túrkiy tilde sóz jasawda artıqmashlıq bar ekenligin kórsetti. Ásirese, atlıq jasawshı -chı//-chi,-vul qosımtaları, feyil formaların jasawshı -sh,-t,- l, qosımtaları tuwralı pikirleri dıqqatqa ılayıq.
   
4. 
   Túrkiy tilleriniń tariyxıy fonetikasına baylanıslı bildirgen pikirleri bahalı. Ol u, w, hám e, i, sesleriniń hár túrli artikulyatsiyası nátiyjesinde sózdiń mánilik ózgeriske ushıraytuǵının atap ótedi. Tildegi omonim sózler tuwralı ayta kelip tómendegishe jazadı. «Kwk derlar, yana kwk ahangdur,yana tegrada kwklamdur, yana kwk qandaǵnı ham derlar, yana kwk sabza va olangnı daǵı derlar».
   
5. 
   Túrkiy hám parsı tillerin salıstırıw barısında túrkiy tildiń stilistikasına tán ózgesheliklerdi de bayan etedi.
   

II BAP BOYINShA ÁDEBİYaTLAR

1. 
   Abtulla Battal. Ibnu-Muhenna Lugati. -Istanbul., 1934.
   
2. 
   Alisher Navoiy. Muhokamat ul-luǵatayn. Nashrga tayerlovchi S.Ǵanieva.
   

-Toshkent.: XVI tom, 2000. –S. 6-40.

3. 
   Abul Qosım az-Zamaxshariy. Nozik iboralar. Nashrga tayerlovchi Asad Dilmurod. -Toshkent., 1992. 80 b.
   
4. 
   Alpatov V.M.İstoriya lingvisticheskix ucheniy. -M.,1998.
   
5. 
   Amirova T.A.,Olxovikov B.A.,Rojdestvenskiy Yu.V.Ocherki po istorii lingvistiki. -M.,1975.
   
6. 
   Arınov T.A. Leksiko-semanticheskie i stilisticheskie osobennosti, yazıka starakıpchakskogo pamyatnika (XVv) «Kitab-at-tuhfa-az-zakiya-fil-lugat-at- turkiya. -AKD, -Alma-ata., 1983.
   
7. 
   Axvlediani V.G. Arabskoe yazıkoznanie srednix vekax//İstoriya lingvisticheskix ucheniy: Srednevekovıy Vostok. -M.,1981.
   
8. 
   Ahmed Jaferoǵlu. Abu Hayyan «Kitab-al-idrak li-lisan al-Atrak. - Stambul., 1931.
   
9. 
   Belova A.G. Ocherki po istorii arabskogo yazıka. -M.: Vostochnaya literatura. 1999. -168 s.
   
10. 
    Berezin F.M.İstoriya lingvisticheskix ucheniy. -M.,1975.
    
11. 
    Gabuchan G.M.K voprosu ob arabskix grammaticheskix ucheniyax//Sb.Semitskie yazıki.-M.,1963.
    
12. 
    Grande B.M.Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelno-istoricheskom osvesheniy.-M.,1963.
    
13. 
    Zayonchkovskiy A. «Kitab-bulǵat-al-mushtak fi-luǵat at-turk val- kıfchak». -Varshava., 1954.
    
14. 
    Zvegintsev V.A.İstoriya arabskogo yazıkoznaniya.-M.,1958.
    
15. 
    Zvegintsev V.A. İstoriya lingvisticheskix ucheniy: Drevniy mir.- L.,1980.
    
16. 
    Zvegintsev V.A. İstoriya lingvisticheskix ucheniy: Srednevekovıy Vostok.-L., 1981.
    
17. 
    İbrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi.-T.: ²zbekiston Milliy Entsiklopediyasi davlat nashriёti. 1997. I jild. -452 b.
    
18. 
    İbrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi.-T.: Ǵafur Ǵulom nomidagi nashriёti.-matbaa ijodiy uyi.2004. II jild. -645 b.
    
19. 
    Kondrashov N.A.İstoriya lingvisticheskix ucheniy.-M.,1975.
    
20. 
    Qurıshjanov A. İssledovanie po leksike «Tyurksko-arabskogo slovarya».
    

-Alma-ata., 1970.

21. 
    Qurıshjanov A.K. Yazık starokıpchakskix pismennıx pamyatnikov XIII- XVI v. -ADD, -Alma-ata., 1973.
    
22. 
    Lingvisticheskiy entsiklopedicheskiy slovar.-M., 1980. (Statyalar: Zapadnosemitskoe pismo. Finikiyskoe pismo. Arabskoe pismo.)
    
23. 
    Majenova M.N. Abu Hayyyan-issledovatel kipchakskogo yazıke. -AKD, Alma-ata., 1969.
    
24. 
    Malov S.E. İbn-Muxanna o turetskom yazıke. EKV, III,-L., 1928, - S.221-248.
    
25. 
    Mamadaliev V.M. Basra grammatika maktabi. -Baku., 1958.
    
26. 
    Mahmud Kashǵariy. Devonu-luǵat-it túrk. -Ankara., 1939-I., 1940-II, 1941-III.
    
27. 
    Mahmud Qashǵariy. Devanu-luǵat-it túrk. -Toshkent., 1960-I., 1961-II., 1963-III., 1967-IV.
    
28. 
    Nadjip E. Kıpchaksko-oguzskiy literaturnıy yazık Mamokskogo Egipta XIVv. -ADD. -Moskva., 1964.
    
29. 
    Nadjip E.N. İssledovanie po istorii tyuriskix yazıkov XI-XIV vv. - Moskva.: Nauka, 1984. 284 s.
    
30. 
    Rasulova N.A. İssledovanie yazıka «Kitab-al idrak li-lisan al-Atrak» Abu Hayyana. -AKD. -Tashkent., 1969.
    
31. 
    Sapaqulov U. İssledovanie yazıka pamyatnika XV v. «Muhokamatul- luǵatayn» Alishera Navoi.- AKD. -Tashkent., 1971.
    
32. 
    Sadiqov Q. «Muhokamatu-l-luǵatayn»ni wqib wrganish. –Toshkent.,
    

2011.

33. 
    Tomsen V.İstoriya yazıkovedeniya do kontsa XIX veka. -M.,1938.
    
34. 
    Usmanov A. «Muxokamatul-luǵatayn» Alishera Navoi i ego rol v istoriy
    

uzbekskogo yazıka.- AKD. - Tashkent., 1947.

35. 
    Fayzullaeva Sh. İssledovanie yazıka pamyatnika XV veka «Kitab- bulgat-al-mushtak fi-lugat at-turk va kıfchak» Djamaladdina at-Turkii. -AKD. - Tashkent., 1969.
    
36. 
    Yunusov A. İssledovanie pamyatnika XIV veka «Tarjuman turki va ajami va mogoli».- AKD.-Tashkent., 1973.
    

III BAP. TİL BİLİMİNݨ İLİM SIPATINDA QÁLİPLESݲİ

§ 13. ORTA ÁSİRLERDEGİ EVROPA LİNGVİSTİKASI

Evropada orta ásirlerde ilimniń barlıq tarawları, sonıń ishinde til biliminde de aytarlıqtay alǵa ilgerilewshilik bolmadı. Bul dáwirde ámeliy máqsetlerde latın tilin úyreniw boyınsha jumıslar júrgizildi. Rim grammatistleri Eliya Donata hám Pristsiannıń latın tili boyınsha qollanbası qollanıwda boldı.
Donatanıń grammatikası («Ars grammatica») latın tili boyınsha jazılǵan qısqasha oqıw qollanba. Sonlıqtanda IV ásirlerden baslap mekteplerde latın tilin úyreniwde mıń jıldan aslam waqıt aralıǵında keńnen qollanılǵan. Onıń tolıq («Ars maior») hám qısqartılǵan («Ars minor») variantları bar. «Ars minor» da kirisiw bólim, sóz shaqapları tuwralı qısqasha maǵlıwmatlar berilgen. «Ars maior» da fonetika, jazıw, qosıq qurılısı, sóz shaqapları tuwralı táliymat,stilistika boyınsha materiallar keń túrde berilgen. Áyyemgi grek-rim grammatikalıq traditsiyalarınıń ishinen belgilew hám belgisizlik almasıqlarınıń feyiller menen dizbeklesip qollanıwı máselesin tereńirek izertlewi menen bahalı.
Pristsiannıń grammatikası («Institutionum grammaticarum») on segiz kitaptan ibarat kólemli miynet. Dáslepki on altı kitabında til sesleri hám forma jasawshı qosımtalar tuwralı táliymatı bayanlanǵan. Ol «Priscianus Maior» dep ataladı. On jeti hám on segizinshi kitaplar «Priscianus Minor» dep atalıp onda sintaksis, sóz dizbekleri úyrenilgen. Pristsian latın tilin bayanlawda Aleksandriya grammatikalıq mektebi wákili Apollonii Diskoldıń grammatikalıq táliymatına tiykarlanadı.
Oyanıw dáwirinde tilge baylanıslı tiykarǵı úsh másele kún tártibinde turdı:
a) milliy tillerdiń qáliplesiwi hám rawajlanıwı; b) xalıq aralıq masshtabta hár qıylı tillerdi úyreniw hám iyelew; v) antik dáwirlerdegi lingvistikalıq miyraslardı qayta tiklew;
Evropada dáslepki universitetlerdiń (Parij, Sorbonna, Bolonya, Praga, Vena, Geydelberg, Kembridj) payda bolıwı menen Pristsiannıń grammatikasın joqarı basqıshtaǵı oqıw máqsetlerine beyimlestiriwge umtılıw payda boldı. Usınday jumıslardıń biri - Aleksandr Villadeyskiydıń 1199-jılı qosıq túrinde jazılǵan latın grammatikası dóretpesi.
Grammatikanı logika-filosofiyalıq kóz-qarastan úyreniw Petr Abelyar (1079-1142) hám Raymond Lulliyanıń (1235-1315) kontseptsiyalarında kózge taslanadı. Ásirese Raymond Lulliya latın tiliniń tiykarında universal filosofiyalıq tildi qáliplestiriw ideyasın usınadı. Onıń pikirinshe, tildiń elementleri hám qollanıw kombinatsiyası logikalıq modellestiriw mexanizmin sáykes túrde ózinde sáwlelendiriwi tiyis.
Bul dáwirlerde til máselelerin úyreniwge úlken dıqqat awdarǵan filosoflardıń ayırımları original ideyalardı usındı. Máselen, 1225-1274 jılları jasaǵan logik-filosof hám teolog Foma Akvinskiy «adamnıń sóylew tilindegi sesler sırtqı dúnyadaǵı zatlardı ańlatadı»-degen pikirdi bildiredi.
XIII-XIV ásirlerde Pristsiannıń grammatikasın ele de jetilistiriw máqsetinde ayırım miynetler payda bola basladı. Solardıń biri Petr Geliyskiydiń «Ulıwma grammatika» (Summa grammaticae) miyneti bolıp onda orta ásirlerde Evropa xalıqlarınıń xalıq aralıq tili dárejesine kóterilgen latın tilin dáwir talaplarına sáykes jetilistiriw názerde tutılǵan. Sonday-aq, Petr Geliyskiy ózine shekemgi ilimpazlar kibi grammatikaǵa-durıs jazıw hám durıs sóylew óneri sıpatında ǵana emes, al ilim sıpatında qatnas jasaydı.
Orta ásirlerde latın tili menen birge grek hám eski evrey tillerin úyreniwge umtılıw kózge taslanadı. Rodjer Bekonnıń (1214-1294) grek hám eski evrey tiliniń grammatikası boyınsha miyneti keń tanımalıqqa iye boldı. Orta ásirlerde tildi logikalıq baǵdarda izertlew Petr İspanskiydiń (1220-1277) «Ulıwma logika» (Summulae Logicales) miynetinde bayanlandı. Ol grammatika, ritorika hám logikanı sóylew protsesine baylaıslı ilimlerge kirgizedi. Onıń pikirinshe, logika universal qubılıslardı úyrenedi, al grammatika tillerdiń biri-birinen ayırmashılıǵın izertleydi.
İtaliyalı Dante Aligeri (1265-1321) feodallıq orta ásirdiń tamamlanıp, burjuaziyalıq dúzim káliplesken jańa dáwirdiń ilimpazı bolıp, til máseleleri menen de qızıqsındı. Ol 1304-1307 jılları jazılǵan «Xalıq tili haqqında» traktatında tildiń payda bolıwı máselesine toqtaydı. Jańa dáwir mádeniyatı tariyxında birinshilerden bolıp xalıq tiline tiykarlanǵan ádebiy til haqqındaǵı máseleni kóteredi. Ol qanonlıq-diniy kitabıy tildiń emes, al milliy ádebiy tildiń tárepdarı boladı. Ol xalıq tili latın tiline salıstırǵanda tábiyiy til ekenligin, al latın tili-jasalma yaǵnıy óli til ekenligin kórsetedi hám óziniń shıǵarmaların latın tilinde emes, al italyan tilinde jazadı.
Kitap basıp shıǵarıwdıń payda bolıwı, xalıqtıń sóylew tili tiykarında ádebiy tilleriniń qáliplese baslawına baylanıslı batıs Evropa xalıqlarınıń ózine tán grammatikalıq táliymatları dóretile basladı. Solardıń biri oyanıw dáwiriniń grammatisti, frantsuz ilimpazı Per de la Rame (Ramus.1515-1572) bolıp tabıladı. Ol grek, latın hám frantsuz tilleriniń grammatikası boyınsha miynetler jazdı. Onıń 1562-jılı Parij qalasında «Frantsuz grammatikası» degen miyneti járiyalandı. Ol til biliminde házirge shekem qollanılıp kiyatırǵan gáptiń bas aǵzaları hám gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları terminlerin kirgizdi. Onıń shákirtleriniń biri Yakob Madsen Aarus (1538-1586) jańa dáwirdiń birinshi fonetistlerinen esaplanadı. Ol 1586-jılı jazılǵan «Hárip tuwralı eki kitap» degen miynetinde dat tili hám dialektlerindegi sesler hám olardıń jasalıw ornı, usılları tuwralı sistemaǵa túsirilgen izertlewlerin járiyaladı.
Rossiyada XVI ásirdiń basında Maksim Grektiń (1475-1556) miynetlerinde grammatika máselelerin óz aldına úyreniw baslandı. 1586-jılı «Slavyan grammatikası» degen atamada Vilno qalasında slavyan tilleriniń grammatikası boyınsha izertlewleri basılıp shıqtı.
Lavrentiy Zizaniyanıń «Slavyan grammatikası sózligi menen» degen miynetide 1596-jılı Vilno qalasında járiyalandı.
Evropada tilge tariyxıy qatnas jasaw etimologiyalıq hám kóp tillik sózliklerdi dúziwde kózge taslanadı. Bunday miynetlerdiń qatarına Menajdıń
«Frantsuz tiliniń etimologiyalıq sózligi» (1650), Ferraridıń «İtalyan tiliniń derekleri» (1676) sózliklerin kórsetiw múmkin.