{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 16. TİLDݨ PAYDA BOLI²I TU²RALI TEORİYaLAR
Tildiń payda bolıwı tuwralı teoriyalar XVIII ásirdegi filosofiya oyshılları Russo, Didro hám Gerderdiń miynetlerinde bayanlandı.
Jan Jak Russo (1712-1778) tildiń payda bolıwı tuwralı eki teoriyanı usınadı. Birinshisi, sotsiallıq kelisim teoriyası, ekinshisi-emotsionallıq yaǵnıy tańlaqlıq teoriyası. Ol óziniń teoriyaların 1761-jılı járiyalanǵan «Tillerdiń payda bolıwı tuwralı tájiriybeler» miynetinde bayanlaydı.
Sotsiallıq kelisim teoriyası boyınsha til jámiyetlesken adamlardıń óz-ara kelisimi tiykarında payda boladı,-degen pikirdi usınadı. Sotsiallıq kelisim teoriyasınıń wákilleri «tildi-jámiyettegi adamlardıń sanalı túrdegi dóretpesi» esaplaydı. Yaǵnıy til jámiyettegi adamlardıń anaw ya mınaw zat hám qubılıstı qalay ataw jónindegi óz-ara kelisimi arqalı dóredi,- dep qaraydı.
Emotsionallıq yamasa tańlaqlıq teoriyası boyınsha til adamnıń ishki sezimleri - quwanısh, qıynalıw, tańlanıwlarınıń h.t.b tiykarında dóregen, -dep esaplaydı.
Áyyemgi dáwirlerde haywanatlar dúnyasınan jańa bólinip shıǵıp atırǵan payıtlarda adamlar haywanatlar hám kuslardıń hár qıylı seslerine uqsas halda dáslep tańlaq sózlerdi qollanǵan, kem-kem sonıń tiykarında máni ańlatatuǵın sózler payda bolǵanlıǵın aytadı. J.J.Russo adamzattıń dáslepki tili sezimlerge bay, tolı edi, keyin ápiwayılasıp qaldı, áyyemgi adamlardıń tilinde ishki sezimlerdi bildiretuǵın tańlaq sózler kóp edi, -dep tastıyıqlaydı.
J.J.Russonıń tildiń payda bolıwı tuwralı bul teoriyaları onıń zamanlası Deni Didro (1713-1784) tárepinen qattı sınǵa alındı. Didro óziniń «Entsiklopediya yamasa kórkem óner, ónermentshilik hám ilimniń túsindirme sózligi» degen miynetiniń toǵızınshı tomında tildiń payda bolıwı tuwralı kóz-qarasların bayanladı. Onıń kórsetiwinshe, «...til belgili bir milletke ǵana tiyisli bolıp, ses arqalı pikirdi júzege shıǵaratuǵın kónlikpeler jıynaǵı». Didro tildiń kommunikativlik xızmetin atap kórsetedi: «Til oydı qáliplestiriw hám
bayanlawdıń quralı». Ol tildiń payda bolıwı haqqındaǵı máselege toqtap tildi payda etkeni ushın qudayǵa ırazı bolıwımız kerek,-dep juwmaq jasaydı.
Til biliminde keń tarqalǵan teoriyalardıń biri-seslik eliklew teoriyası. Bul teoriyanı G. Leibnits óziniń «Adam sanası haqqında jańa tájiriybeler» miynetinde bayanladı.
Bul teoriya boyınsha tildiń payda bolıwı, sózdiń dóreliwi seslik eliklew tiykarında qáliplesken dep boljaw jasaladı. Bul teoriyanıń tárepdarları ayırım sózler seslik eliklewge tiykarlanǵan dep tastıyıqlaydı. Máselen, quslardıń bazı birewleriniń atamasında olardıń dawısındaǵı belgilerge tiykarlanǵan baylanıstıń bar ekenligi aytıladı.
Seslik eliklew teoriyası da tildiń kelip shıǵıwın tolıq dálilley almaytuǵın nadurıs teoriyalardıń biri bolıp tabıladı. Bul teoriyanıń kemshiligi onda tildiń jámiyetlik qubılıs ekenligi esapqa alınbaydı, tildi tábiyattıń ózi dóretken, til tábiyiy qubılıs dep esaplaydı.
Miynet shawqımı teoriyası da mánisi jaǵınan tańlaqlıq teoriyasına jaqın. Bul teoriyanı frantsuz ilimpazı S.L.Nuare (1829-1889) usınǵan. Onıń pikiri boyınsha, miynet etiw protsesi miynet shawqımın payda etedi. Demek tildiń payda bolıwına miynet shawqımı tiykar bolǵan dep esaplaydı. Bul teoriya da tildiń payda bolıwı hám rawajlanıwındaǵı obektiv nızamlılıqtı moyınlamaw bolıp tabıladı.
Kórnekli nemets aǵartıwshısı İogann Gerder (1744-1803) óziniń 1772-jılı járiyalanǵan «Tildiń payda bolıwı haqqında izertlew» miynetinde J.J.Russonıń
«Sotsiallıq kelisim» hám «tańlaqlıq» teoriyaların sınǵa alıp, «til tábiyiy túrde payda bolǵan» degen juwmaqqa keledi. Onıń pikirinshe, til adamnıń oy-pikirlerin, sezimlerin basqa adamǵa jetkeriw ushın qollanıladı. Yaǵnıy, til tek sezimlerdi ańlatıw quralı dep esaplaw qáte. Tildiń payda bolıwı hám tariyxı oylawdıń tariyxı menen tıǵız baylanıslı. «Adamlar,- dep jazadı İ.Gerder,- obektiv dúnyadaǵı zatlarǵa hám olarǵa xarakterli bolǵan belgilerge dıqqat awdaradı, olardı bir- birinen ajıratadı. Adamnıń sanasında saqlanıp qalǵan usı birinshi belgi óziniń atamasına iye boladı, sózde sáwlelenedi. Bul jaǵday tildiń payda bolıwına alıp keledi». Onıń kórsetiwinshe, til quday tárepinen dóretilmegen hám birden payda bolǵan joq. Tildiń payda bolıwı- adamnıń sanası hám sezimleriniń rawajlanıw barısındaǵı nızamlı qubılıs. Til sol tilde sóylewshi adamnıń rawajlanıwı menen tıǵız baylanıslı rawajlanıp baradı.
Sonlıqtanda til bilimi tariyxında İ.Gerder tildiń tariyxıy rawajlanıw teoriyasınıń tiykarın salıwshılardıń biri esaplanadı. Ol tildiń rawajlanıwınıń eki basqıshı tuwralı pikir bildirip, tildiń rawajlanıwındaǵı tariyxıylıq problemasın ortaǵa qoyadı.
Onıń til hám oylawdıń óz-ara qatnası máselesindegi bildirgen pikirleri, kóz- qarasları V.Gumboldt, G.Shteyntal kibi talantlı tilshilerdiń lingvistikalıq kontseptsiyalarınıń qáliplesiwine belgili dárejede tásir etti.
III BAP BOYINShA ÁDEBİYaTLAR

1. 
   Alpatov V.M.İstoriya lingvisticheskix ucheniy. -M.,1998.
   
2. 
   Amirova T.A.,Olxovikov B.A.,Rojdestvenskiy Yu.V.Ocherki po istorii lingvistiki. -M.,1975.
   
3. 
   Bekon F. O dostoinstve i usovershenstvovanii nauk. Sobr. sochineniy F.Bekona.- SPb., 1874.
   
4. 
   Gerder İ.G. İzbrannıe sochineniya. -Moskva-Leningrad., 1959.
   
5. 
   Dekart R. Nachala filosofii. T.I. -Kazan, 1914.
   
6. 
   Dekart R. Rassujdenie o metode dlya rukovodstva razuma i otıskaniya istinı v naukax. -M., 1925.
   
7. 
   Dekart R. Metafizicheskie razmıshleniya, -SPb., 1902. 8.Dyakonov İ.M.Yazıki drevney Peredney Azii.-M.,1967.
   

9.Zvegintsev V.A. İstoriya lingvisticheskix ucheniy: Drevniy mir.-L.,1980. 10.Zvegintsev V.A. İstoriya lingvisticheskix ucheniy: Srednevekovıy
Vostok.-L., 1981.

11. 
    Zizaniy Lavrentiy. Slavyanskaya grammatika s slovarem. –Vilno., 1596.
    
12. 
    İstoriya lingvisticheskix ucheniy. Srednevekovaya Evropa// Otv.red. A.V.Desnitskaya. -L., 1985.
    
13. 
    Koduxov V.İ. Vvedenie v yazıkoznanie. -M., 1979. 14.Kondrashov N.A.İstoriya lingvisticheskix ucheniy.-M.,1975.
    

15. Leybnits G.V. Novıe opıtı o chelovecheskom razume. - M., 1936. 16.Pallas Petr Simon. Sravnitelnıy slovar vsex yazıkov i narechiy. -SP b.,
1790-1791.

17. 
    Reformatskiy A.A. Vvedenie v yazıkoznanie. -M., 1967.
    
18. 
    Tomsen V.İstoriya yazıkovedeniya do kontsa XIX veka. -M.,1938.
    
19. 
    Arnauld A. et Lancelot C. Grammaire generale et raisonnee de Port- Royal. -Paris.,1803.
    
20. 
    Bacon F. The Works of F.Bacon. -London., 1864.
    
21. 
    Donatus A. Ars grammatica. -Leipzig., 1964.
    
22. 
    Dyskolos Apollonius. Vier Bucher uber die Syntax. -Berlin., 1877. 23.Priscianus. Institutionum grammaticarum libri XVIII, -Hertz., 1855-
    

1859.

1772.

24. 
    Dante Allighieri. Opere Minori di Dante Allighieri. –Milano., 1907.
    
25. 
    Ferrari O. Origines linguae italicae. -Paduade., 1676.
    
26. 
    Herder J. G. Abhandlung uber den ursprung der Sprache. -Berlin.,
    

24. 
    Hervas y Panduro. Catalogo de las lenguas de las naciones conocidas y
    

numeracion, division, y clases de estas segun la diversidad de sus idiomas y dialektos. Vol 1-6, -Madrid., 1800-1804.

24. 
    Leibniz G. Dissertatio de Arte Combinatoria. -Lipsiae., 1666.
    

IV BAP. SALISTIRMALI-TARİYXIY TİL BİLİMİNݨ QÁLİPLESݲİ
XVII-XVIII ásirlerde dúnya tilleri boyınsha kóplegen ilim izertlew jumıslarınıń payda bolıwı hám hár qıylı tiptegi tiller boyınsha bay materiallardıń jıynalıwı, til haqqındaǵı teoriyalıq túsiniklerdi salıstırmalı úyreniwge sharayat jaratıp berdi.

17. 
    ásirdiń ortalarınan baslap tildi salıstırmalı-tariyxıy kóz qarastan izertlew zárúrligi tuwralı ideyalar payda bola basladı. Bul dáwirde tábiyiy pánler- astronomiya, fizika, ximiya, biologiya h.t.b. ilimler tarawındaǵı jetiskenlikler de lingvistikalıq oy-pikirdiń rawajlanıwına tásir jasadı.
    

İlimde, sonıń ishinde til biliminde de tariyxıylıq printsipi ilimiy jámiyetshilik tárepinen tán alınıp kem-kem tastıyıqlanıp bardı. Til biliminde bul printsip tillerdi salıstırıw, metodın olardıń kelip shıǵıw tariyxı menen baylanıstırıw, tillerdi klassifikatsiya jasawda da tillerdiń kelip shıǵıwı hám rawajlanıwına baylanıslı úyreniw túrinde qáliplese basladı.