{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 18. SALISTIRMALI-TARİYXIY TİL BİLİMİNݨ BİRİNShİ BASQIShI.FRANTs BOPP
Frants Bopp salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń tiykarın salıwshılardıń biri. Ol 1791-jılı 14-sentyabrde Germaniyanıń Maynts qalasında tuwılǵan. Ashaffenburg qalasındaǵı gimnaziyada oqıdı. Gimnaziyada oqıǵan waqıtları Vindishman degen ustazınıń tásirinde tilge qızıǵıwshılıǵı kúshli bolǵan. Ol shıǵıs tilleri-sanskrit, parsı, arab, eski evrey tillerin úyrenedi. 1821-jılı Berlin universitetiniń shıǵıs ádebiyatı hám ulıwma til bilimi kafedrasınıń professorı, 1829-jıldan İlimler Akademiyasınıń aǵzası bolıp saylanadı. Frants Bopp 1867-jılı 23-oktyabr kúni Berlinde qaytıs boldı.
F.Bopptıń lingvistikalıq kontseptsiyalarınıń qáliplesiwine áyyemgi hind grammatistlerinen baslap ózi jasaǵan dáwirdegi tariyxıy-filologiyalıq hám lingvistikalıq táliymatlar tásir jasadı. F. Bopp 1812-1816-jılları bes jıl Parijde
jasap kitapxanalarda sanskrit jazba esteliklerin hám basqa da shıǵıs tillerin úyrendi. Bul jerde ol Avgust Shlegel menen tanısadı. Sanskrit tilin ele de tereńirek úyreniw máqsetinde 1816-jılı Londonǵa baradı. Bul jerdegi Britaniya kitapxanasında saqlanatuǵın hindlerdiń Maxabxarata dástanınıń bir neshe bólimlerin baspaǵa tayarlap járiyalaydı. Bul sanskrit tilin úyreniwshilerge qollanba wazıypasın atqardı. Bunda sanskrit jazba estelikleriniń tekstleri,olardıń awdarması berildi, sózligi tayarlandı (1834). Londonǵa barǵanında Angliyadaǵı Germaniya elshisi Vilgelm fon Gumboldt penen jaqın doslıq qatnasta boladı. A. Shlegel, V. Gumboldt penen bolǵan pikir alısıwlar onıń lingvistikalıq kontseptsiyalarına da unamlı tásirin tiygizedi.
Frants Bopptıń 1816-jılı járiyalanǵan «Sanskrit tilindegi sepleniw sisteması hám onı grek, latın, parsı hám german tilleri menen salıstırıw» degen miyneti salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń tiykarı esaplanadı. F.Bopp bull miynetinde óziniń aldına tiykarǵı eki wazıypanı qoyadı: birinshiden, hind-evropa tillerin tereń ilimiy izertlew tiykarında olardıń tuwısqanlıǵın dálillew, ekinshiden, hind-evropa tillerine tán ishki fleksiyanı úyreniw. Sebebi ishki fleksiya qubılısı bir tilden ekinshi tilge ózlestirilmeydi. Ekinshi wazıypanı orınlaw ushın hind-evropa tillerindegi feyil sóz shaqabın tereń úyreniwge kirisedi. Bul miynetinde bes hind- evropa tilindegi feyildiń sepleniw úlgisin salıstırmalı izertlew tiykarında olardıń bir tiykar tilden kelip shıqqanlıǵın dálilleytuǵın uqsaslıq belgilerdi anıqladı. Ol dáslep eski hind tilindegi sepleniw sistemasın tereń izertleydi hám onı grek, ispan, parsı, german tilleri materiallarına salıstıradı.
F.Bopptıń eń baslı jetiskenligi-salıstırıw ushın grammatikalıq qurılısqa tiykarlanadı. Bul tillerdiń tuwısqanlıǵın dálillewde basqa tillik semyalardan ózlestirile bermeytuǵın fleksiya qubılısı hám sóz jasalıwdı basshılıqqa aladı.
1833-1852-jılları F. Bopp óziniń tiykarǵı miyneti esaplanǵan «Sanskrit, zend (XIX ásirde avesta tili solay atalǵan), grek, latın, litov, got hám nemis tilleriniń salıstırmalı grammatikası» miynetin járiyaladı. Hind-evropa tilleriniń (Til bilimine «hind-evropa tilleri» terminin F. Bopp alıp keldi) grammatikalıq materialları tiykarında bul tillerdiń tuwısqanlıǵın kórsetti. (Ol malaya-polineziya hám kavkaz tilleri de hind-evropa tilleri menen tuwısqan dep esapladı, biraq bul qáte pikir edi).
F.Bopptıń ózine shekemgi dáwirdegi lingvistlerden ózgesheligi-sanskrit tilin úyrenip áyyemgi hind grammatistleriniń táliymatınan óziniń ilimiy kóz qaraslarına sáykes keletuǵın táreplerin basshılıqqa aladı.
F.Bopptıń «Salıstırmalı grammatika» miynetinde salıstırılıp atırǵan tillerdiń seslik sisteması hám jazıwına qısqasha sıpatlamadan soń «Túbir sózler tuwralı» degen bap berilgen. Bul bapta ol óziniń túbir morfema tuwralı teoriyasın bayan etedi. Hind grammatistleriniń táliymatına súyengen túrde, hind-evropa tillerinde sózler dáslepki waqıtlarda bir buwınlı feyil hám almasıq túbir morfemalar bolǵan degen pikirdi bildiredi. Feyil sózlerdiń tiykarında atlıq hám kelbetlik sózler, almasıqlardıń tiykarında tirkewish, dáneker, janapaylar kelip shıqqan dep kórsetedi.
F. Bopp tárepinen qollanǵan metodtıń mánisi-bir tildegi grammatikalıq formanı-yaǵnıy feyil formaların basqa tildegi formalarǵa salıstırıw arqalı olar arasındaǵı uqsaslıq hám ózgeshelikler anıqlanadı. Bul lingvistikalıq izertlewler ushın jańa usıl bolıp F. Bopptıń salıstırmalı-tariyxıy metodqa tiykar salıwına alıp keldi.
Óziniń «Salıstırmalı grammatika» miynetine kiris sózinde «Bul kitapta men atı atalǵan tiller organizmindegi barlıq tuwısqanlıq qatnaslardı salıstırmalı bayanlawǵa, mexanikalıq nızamların hám grammatikalıq qatnaslardı ańlatatuǵın formalardıń kelip shıǵıwın izertlewge háreket etemen»,-dep jazadı.
Fridrix Shlegelden keyin túbir morfema teoriyasına baylanıslı F. Bopp tillerdi tipologiyalıq klassifikatsiya jasaydı. Tiykarǵı úsh tipti kórsetedi:

1. 
   Túbir tiller. Bul tipke qıtay tilin kirgizedi. Bull tiptegi tillerde túbir morfemanıń qurılısında ózgeris bolmaytuǵının kórsetedi.
   
2. 
   Birigiwshi tiller, yaǵnıy hind-evropa tilleri. Bul tillerde feyil hám almasıq tiykarındaǵı bir buwınlı sózlerdiń birigiwshiligi nátiyjesinde jańa mánili sózler payda boladı.
   
3. 
   Keminde úsh dawıssız sesten turatuǵın túbir morfemalı tiller. F. Bopp bul tipke semit tillerin kirgizedi. Túbir morfemanıń qurılısında ózgeris júzege keliwi menen sózler máni ózgesheligine ushıraytuǵının bildiredi. F. Bopptıń tillerdi izertlew tiykarında adamzat sanası hám ruwxınıń tábiyatın túsiniwge umtılıwı tek ǵana V. Gumboldt hám Fridrix Shlegeldiń til filosofiyasınıń tásirinde emes, al universal grammatika, yaǵnıy Por-Royal grammatikasına da baylanıslı edi.
   

F. Bopptıń til bilimi tariyxındaǵı ilimiy xızmeti sonnan ibarat, ol hind- evropa tilleriniń grammatikalıq qurılısındaǵı genetikalıq jaqtan ortaq elementlerdi topladı hám sistemalastırdı; Hind-evropa tilleriniń salıstırmalı-grammatikasınıń bunnan bılay rawajlanıwına tásir jasaǵan morfologiyalıq formalardıń sáykesligi kestesin islep shıqtı. F. Bopptıń izertlew jumısları sol waqıtları til biliminde ústemlik etip turǵan tereń ilimiy bolmaǵan F. Shlegeldiń romantikalıq kontseptsiyasına salıstırǵanda metodikalıq jaqtan progressiv áhmiyetke iye boldı.
F. Shlegel dúnya tilleriniń tipleri tuwralı teoriyanı 1808-jılı járiyalanǵan
«Hindlerdiń danalıǵı hám tili tuwralı» degen miynetinde bayanlaydı.¹ Ol dúnya tillerin tipologiyalıq jaqtan eki tipke ajıratadı. Birinshi-organikalıq tiller, yaǵnıy flektiv tiller, ekinshisi jalǵamalı tiller. Ol flektiv tipti eń joqarǵı tip dep kórsetedi. Onıń pikirinshe, flektiv tiller materialdıń hám ruwxtıń birligin ózinde saqlaydı. Bul tiptegi tiller qurılısınıń organikalıq birligi forma hám mazmunnıń sáykes keliwinde kórinedi.
F. Shlegel organikalıq (flektiv) tillerge latın, grek, ásirese ata til esaplanǵan sanskrit tillerin kirgizedi. Onıń romantikalıq teoriyası boyınsha, hind-evropa tilleri birden hám tayar halında joqarı jetilisken túrinde payda boldı. Bunnan keyin rawajlanıwdaǵı dáslepki garmoniyanıń buzılıwı yaǵnıy tayar bir tildiń mayda shaqapshalarǵa bóliniwine alıp keldi,-dep tastıyıqladı. F. Bopp bul pikirge sın kózi menen qaradı. Óziniń izertlewlerinde til mexanizminiń dáslepki halatınan áste


¹ Schlegel F. Uber die Spache und Wesheitder Indier-Heidelberg. 1808.
aqırın hám basqıshpa-basqısh ózgerip barıwı menen birge, mexanikalıq birikpeler menen almasıw dástúri júzege kelip, sonıń nátiyjesinde jańa organizm-jańa tillerdiń payda bolıp hám rawajlanıp baratuǵın anıqladı. Til organizminiń qáliplesiwi qatań til nızamları tiykarında júzege asadı.
Sonlıqtanda hár qanday ilimiy izertlewdiń tiykarǵı maqseti hár bir tillik semyalarǵa tán bolǵan tillik nızamlılıqlardı anıqlaw bolıp tabıladı dep esapladı. F.Bopp óziniń miynetlerinde morfologiyalıq qurılıstı analizlew tiykarında hind- evropa tilleriniń tuwısqanlıǵı gipotezasın ilimiy túrde dálilledi. Bul gipotezanıń tiykarında hind-evropa tillerinde ayırım uqsas tillik qubılıslardıń bar ekenligi tuwralı pikir emes, al olardıń grammatikalıq sistemasınıń bir ekenligin anıqladı.