{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 29. TİL BİLİMİNDEGİ JAS GRAMMATİSTLER BASQIShI. LEYPTsİG
MEKTEBİ
XIX ásirdiń 60-jıllarınan XX ásirdiń 20-jılları aralıǵı salıstırmalı-tariyxıy til bilimi hám ulıwma til biliminiń rawajlanıwı, til biliminiń quramalı izertlew metodologiyası hám analizlewdiń qatań texnologiyasına tiykarlanǵan anıq pánge aylanıwı menen sıpatlanadı.
XIX ásirdiń 60-jılları komparativistikada júzege kelgen krizis jańa jas grammatistler aǵımınıń payda bolıwına alıp keldi. Jas grammatistler aǵımına tán bolǵan kontseptsiya G.Ostgof, K.Brugman, A.Leskin, B.Delbryuk, G.Paul h.t.b. ilimpazlardıń atları menen baylanıslı. Nemis ilimpazlarınıń bul aǵımına
skandinaviyalı K.Verner, daniyalı V.Tomsen, frantsuz M.Breal, shveytsariyalı Ferdinandt de-Sossyur, italyalı G.İ. Askoli, amerikalı V.D. Uitni, rossiyalı F.F. Fortunatov, İ.A. Boduen de Kurtene h.t.b. ózleriniń dóretiwshilik xızmetiniń dáslepki basqıshlarında qosıldı. İlimiy ádebiyatlarda jas grammatistler aǵımı- Leyptsig mektebi dep ataladı. Onıń tiykarǵı sebebi Leyptsig universiteti grammatistleri tárepinen jas grammatistler aǵımınıń metodologiyalıq tiykarları islep shıǵıldı.
Leyptsig lingvistikalıq mektebiniń tiykarǵı wákilleri-Avgust Leskin (1840- 1916), German Ostgof (1847-1909), Bertold Delbryuk (1842-1922), Karl Brugman (1849-1919) hám German Paul (1846-1921) esaplanadı.
F. Bopptan A. Shleyxerge shekemgi, ózlerinen aldıńǵı tilshilerdi sheshiwshi túrde sınǵa alǵan olardı nemis ilimpazı F.Tsarnke ironiya menen «Jas grammatistler» («Junggrammatiker») dep atap edi, sońǵılıǵında bul termin ilimiy ortalıqta keńnen tanımalıqqa iye bolıp ketti.

Jas grammatistler aǵımı XIX ásirdiń 80-jıllarınan baslap qáliplesip ilimiy aǵım sıpatında 50 jıl jasadı. Onıń wákilleri til haqqındaǵı ilimniń wazıypaları hám tiykarǵı printsiplerin anıqlaw hám lingvistikalıq analizlew metodikasın jetilistiriw máseleleri menen shuǵıllandı.

Romantizm aǵımı wákilleri til bilimine eski dáwirdegi ádebiy estelikler hám folklorlıq shıǵarmalardaǵı derekler boyınsha ulıwma hind-evropa mádeniyatın qayta tiklew ushın maǵlıwmat alatuǵın derek sıpatında qaradı. F. Bopp, Ya. Grimm, R. Rask, A.X. Vostokov, h.t.b. tilshi bolıw menen birge folklorist, paleograf, ádebiyat tariyxshıları bolsa, ayırımları, máselen F.İ. Buslaev kórkem- óner tanıwshısı boldı. Olardıń kóz-qarasınsha, til biliminiń wazıypası-ruwxıy mádeniyattıń tariyxın bayanlaw hám qayta tiklew ushın lingvistikalıq maǵlıwmatlardı paydalanıw bolıp tabıladı. Sonlıqtanda romantizm filosofiyasına sáykes til ruwxıy rawajlanıwdıń deregi sıpatında qaraldı, til sistemasınıń rawajlanıw sebepleri mádeniy hám ruwxıy rawajlanıwdıń faktorları sıpatında úyrenildi.
A. Shleyxer hám onıń shákirtleri tildi tábiyiy organizm sıpatında úyreniw ideyasın usındı.
Al jas grammatistler tillik ózgerislerdiń sebeplerin ekstralingvistikalıq emes, al ishki lingvistikalıq faktorlardan izlewimiz kerek dep esapladı. Olardıń baslı tezisi: Tildiń qurılısı (til organizmi, tildiń sisteması) hám onıń jasawı sistemanıń ózin háreketke keltiredi.
Jas grammatistler Shleyxer kontseptsiyasındaǵı tábiyiy obektiv nızamlar tiykarındaǵı tildiń rawajlanıwı tuwralı organikalıq teoriyasın parallel dawam etken halda, oǵan komparativistikadaǵı til sistemasınıń óz-ózinen rawajlanıwı tuwralı pikirlerin qarsı qoyadı. Jas grammatistler tildiń rawajlanıwınıń eki basqıshı haqqındaǵı teziske qosılmaydı. Olar tildi birinshiden biziń eramızǵa shekemgi dáwir, yaǵnıy jaslıq waqtı; ekinshi dáwiri-rawajlanıw dáwiri dep bóliwge qarsı
boladı. Ol hár bir tildegi házirgi dáwirde bar materiallardı izertlewdi usınadı. Jas grammatistler XIX ásirdiń birinshi yarımında til biliminde ústemlik etken glottonikalıq protsesslerdiń birligi, túbir tillerdiń agglyutinatsiya arqalı flektiv tillerge aylanıwı, V. Gumboldtıń xalıqtıń milliy ruwxın sáwlelendiretuǵın tildiń ishki forması tuwralı, A.Shleyxerdıń tildi tábiyiy organizm sıpatında úyrenetuǵın hám tildiń jasawınıń eki dáwiri- eski dáwiri tildiń formalarınıń payda bolıwı hám qáliplesiw dáwiri,jańa dáwir tillik formalardıń buzılıw dáwiri usaǵan ideyalarǵa ózleriniń qosılmaytuǵının bildirdi.
Jas grammatistler individtıń sóylew protsesin izertlewtil biliminiń tiykarǵı wazıypası bolıwı shárt dep sanaydı.Sóylewshi menen tıńlawshınıń turmıs sharayatlarınıń jaqınlıǵı tiykarında bir-birin túsiniwi hám qarım-qatnas jasawı támiyinlenetuǵınına, sonday-aq olardıń kewillerinde payda bolatuǵın túsinikler kompleksiniń jaqınlıǵı nátiyjesinde tildi individual-psixikalıq qubılıs sıpatında izertlew máselesine ayrıqsha dıqqat awdaradı Olar tildi tábiyiy qubılıs sıpatında emes, tildiń adamlardan tısqarı hám jámiyetlesken adamlardıń ústinde ózinen-ózi jasamaytuǵının, al tek individiumlar arqalı jasaytuǵın jámiyetlik qubılıs sıpatında úyrenedi.Olar til bilimin individtiń psixologiyasın izertleytuǵın mádeniyattanıw ilimleriniń qurılısında úyreniwdi usınadı. İndividtiń psixologiyası menen birge fiziologiyası da túsinildi, bul jaǵday tillik qubılıslardı úyreniwde dualizmge alıp keldi.
Jas grammatistler aǵımınıń tiykarǵı kóz qarasları bayanlanǵan miynetleri tómendegiler: Jas grammatistlerdiń manifesti esaplanatuǵın G. Ostgof hám K. Brugmannıń «Hind-evropa tillerin morfologiyalıq izertlew» miynetiniń I tomına kiris sózi,¹ German Pauldıń «Til tariyxı printsipleri»², B. Delbryuktiń «Tildi úyreniwge kirisiw. Salıstırmalı til bilimi metodologiyası hám tariyxınan», «Tildi izertlewdiń tiykarǵı máseleleri» miynetleri,³ K. Brugmannıń «Til biliminiń házirgi jaǵdayı máselesine» miynetleri bolıp tabıladı.⁴
Jas grammatistler aǵımınıń lingvistikalıq izertlew metodologiyası K. Brugman hám B. Delbryuktiń «Hind-evropa tilleriniń salıstırmalı grammatikasınıń tiykarları» degen kapitallıq miynetinde beriledi.⁵
Jas grammatistler hind-evropa tilleriniń salıstırmalı tariyxıy fonetikası hám morfologiyasın izertlewde belgili tabıslarǵa eristi.
Brugman hám Delbryuktiń «Salıstırmalı grammatika tiykarları» miyneti keń kólemli jumıs bolıp onda 70 ten aslam hind-evropa tilleri hám dialektleri materialları analizlengen. Miynettiń I, II tomları K. Brugman tárepinen jazılıp fonetika, sóz hám forma jasawshı affikslerdi izertlewge arnalǵan, qalǵan III, IV, V tomları B. Delbryuk tárepinen jazılıp, III tomında hind-evropa tilleriniń




¹ Morphologischen Untersuchungen auf dem, Gebiete der indogermanischen Sprachen. Bd.I.
- Leipzig., 1878.
² Paul H., Prinzipien der Sprachgechiste. -Halle., 1880.
³ Delbruck B. Einleitung in das Sprachtudium. -Leipzig, 1880. Vergleichende Syntax der indogermanischen Sprachen. Bd 3-5, -Leipzig., 1893-1990.
⁴ Brugman K. Zum Heutigen Stand der Sprachwissenschaft.-Strassburg., 1885.
⁵ Brugman K und Delbruk B. Grundviss der Verleichender Grammatik der indogermanichen Sprachen. Bd. 1-5. -Strassburg., 1880-1900.
sintaksislik qurılısı, IV, V tomlarında gáp aǵzaları, sóz shaqapları hám grammatikalıq kategoriyalar úyrenilgen. Ata tildiń fonetikalıq sisteması tuwralı túsinikler ózgerdi. Máselen, A. Shleyxer ata tilde 24 ses bar dep esaplaǵan bolsa,
K. Brugman 73 sestiń bar ekenligin anıqladı. Óz waqtında A. Shleyxer ata tildegi dawıslı seslerdiń sanskritke jaqın ekenligi, al grek tilinde dawıslılardıń rawajlanǵan halatın kóriw múmkin. Dawıssızlar tarawında grek tilinde eski halat saqlanǵan, al sanskritte bul halattıń buzılıw jaǵdayı ushırasadı,- dep kórsetken edi.
Solay etip, Brugman, A. Shleyxerdiń ata tildegi dawıslı hám dawıssız seslerdiń keyin ala rawajlanǵanı tuwralı gipotezasın biykarlaydı.
Leyptsig mektebi wákilleri G. Shteyntal menen M. Latsarustıń xalıqlar psixologiyası-etnopsixologiya tuwralı pikirleri menen kelispeytuǵın bildiredi. Máselen, Pauldıń pikirinshe hár qanday psixikalıq háreketler individtiń tamırlarında payda boladı. Sonlıqtanda, haqıyqatında jeke psixologiya ómir súredi hám hesh qanday etnopsixologiya oǵan qarsı qoyılıwı múmkin emes. G. Paul óziniń «Til tariyxı printsipleri» miynetinde Vundttıń «Xalıq psixologiyası» miynetin sınǵa alıp, «Men Vundtda til biliminiń járdeminde alınǵan psixologiyalıq juwmaqlardı taba almadım»¹,-dep jazdı.
Leyptsig jas grammatistleriniń til qubılısların lingvistikalıq interpretatsiya jasawı individual psixologizm ruwxında bayanlanǵan.
Ózlerine shekemgi til biliminiń tiykarǵı kemshilikleri sıpatında olar izertlew obektin tolıq anıqlap almay turıp yaǵnıy adamnıń sóylew háreketi waqtında qanday faktorlar óz-ara tásir etisetuǵının anıqlamay turıp pikir bildirgenin kórsetedi. Til materialları barqulla jańalanıp, óz-ara tásirge ushıraydı,-dep jazadı. Jas grammatistlerdiń pikirinshe, «tildegi ózgerisler, til dóreliw protsesi tek sóylewshi individler tárepinen ámelge asırıladı. Til individiumlar arqalı ómir súredi».
Jas grammatistler «..házirgi payıtta sol xalıqtıń tilinde sóylewshi neshe individ bolsa sonshelli sóylem boladı»,-dep qaraydı. Usınnan kelip shıǵıp jas grammatistler barlıq tillik ózgerisler individtiń sóylew háreketiniń nátiyjesinde payda boladı,-degen tezisti ortaǵa qoyadı. Jas grammatistler lingvistikalıq analizdiń birden-bir ilimiy printsibi -tariyxıylıq bolıp tabıladı,-dep járiyalaydı. Sonlıqtanda jas grammatistler ushın «tariyxıylıq» sózi «ilimiylik» sózine sinonim boldı. Máselen, K. Brugman hám V. Shtraytberg «tildi ilimiy úyreniwdi maqset etip qoyǵan adamnıń biyliginde jalǵız bir metod-tariyxıylıq metodı boladı»,-dep jazdı.² V.Delbryuk ta óziniń «Tildi úyreniwge kirisiw» miynetinde tariyxıylıq printsibin tastıyıqlap, «Til bilimi filosofiyalıq dáwirden tariyxıylıq dáwirine kirdi»,-dep jazdı.³
Tariyxıylıq prinitsibi G. Pauldıń barlıq kontseptsiyasınıń tiykarın quraydı.
Onıń miyneti «Til tariyxı printsipleri» dep biykarǵa atalmaǵan.


¹ Пауль Г. Принципы истории языка. -М., 1960. -С. 22-23.
² Brugman K. Und Streitberg W. Zu Fr. Bopps hundertjarigen Geburstage- // Indogermmannischen Sprachen., 1., 1892.
³ Дельбрюк Б. Введение в изучение языка. -СПб., 1904, с. 148.
Pauldıń pikirinshe, tildi izertlewdiń barlıq tárepi onı tariyxıy rawajlanıw baǵdarında úyreniw menen tıǵız baylanısqan. «Tildiń tariyxıy rawajlanıwı tuwralı maǵlıwmatlarǵa iye bolmay turıp til tuwralı tıyanaqlı pikir aytıw maǵan ulıwma túsiniksiz»¹- dep jazadı ol.
Leyptsig lingvistikalıq mektebi wákilleri tek áyyemgi tillerdi úyreniw, hind- evropa ata tilin rekonstruktsiya jasawǵa umtılıwlarǵa qarsı shıqtı. Olar Ya. Grimm kórsetip bergen, biraq A. Pott, A. Kun, T. Benfey, G. Kurtsius, A. Shleyxer júrgen jol menen emes, basqa jol menen bardı. Olar tildiń rawajlanıw nızamlılıqların anıqlaw ushın bay materiallar beretuǵın janlı tillerdi úyreniwge shaqırdı.
Bul shaqırıq ásirese, G. Ostgof hám K. Brugmannıń «Hind-evropa tilleri boyınsha morfologiyalıq izertlewler» miynetinde ayqın kózge taslanadı. Bul miynetinde olar birinshi mártebe qısqa hám anıq etip Leiptsig mektebiniń kóz qarasların bayanladı: «Tillerdi salıstırmalı baǵdarda izertlew menen shuǵıllanıwshı ilimpaz-dep kórsetti olar,- tildiń rawajlanıw baǵdarları tuwralı túsinikke iye bolǵısı kelse óziniń ilimiy talantın ata tilge emes, al tildiń házirgi jaǵdayın izertlewge baǵıshlawı zárúr». Olar hind-evropa tilleriniń vokalizmin tereń izertledi, seslik almasıwlardıń jetilisken kartinasın payda etti, hind-evropa tilleri morfonologiyasınıń tiykarın saldı. Jas grammatistlerdiń shákirti F. de Sossyur tárepinen tillik faktlerdi sistema túrinde izertlew tiykarında hind-evropa tillerindegi ablauttıń rawajlanıwı hám sozımlı dawıslılardıń payda bolıwın dálilleytuǵın «sonantlıq koeffitsent» (1879) nızamı ashıldı. Bul usı dáwirdegi eń úlken janalıqlardıń biri bolıp, keyin ala F.F.Fortunatov, F. Kurshaytis, E. Kurilovichtiń miynetlerinde dawam ettirildi. Jas grammatistler túbir morfema túsinigine anıqlıq kirgizdi, onıń tariyxıy ózgerislerge ushıraytuǵının anıqladı. Olar etimologiyalıq analizlew ushın qatań qatnas jasawdı talap etti. Olar isenimli lingvistikalıq rekonstruktsiya jasawdı joqarı basqıshqa alıp shıqtı, hind-evropa ata tiliniń morfologiyalıq qurılısı hám seslik quramı tuwralı, tariyxıy dáwirler dawamında tildiń ózgeriw nızamlılıqların izertlewde anıq nátiyjesine eristi.