{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 31. MOSKVA LİNGVİSTİKALIQ MEKTEBİ
Moskva lingvistikalıq mektebiniń tiykarın salıwshı-Filipp Fedorovich Fortunatov (1848-1914) boldı. Onıń ilimiy-pedagogikalıq xızmeti Moskva universiteti menen tıǵız baylanıslı. Ol 1875-jılı magistrlik dissertatsiyasın qorǵadı. F.F.Fortunatov talantlı orıs ilimpazı F.İ.Buslaevtıń shákirti. Ol 1871-1875-
jılları Germaniya, Frantsiya, Angliyada bolıp Leyptsigte G.Kurtsius hám A. Leskinniń, Parijde M.Brealdıń lektsiyaların tıńlaydı. Bul sońǵılıǵında onıń lingvistikalıq kontseptsiyalarınıń qáliplesiwine tásir jasaydı.
1876-jıldan baslap 1890-jılǵa shekem hind-evropa tilleriniń salıstırmalı grammatikası kafedrasında isledi. 1890-jılı akademik bolıp saylanǵannan keyin Peterburgqa keledi.
F.F. Fortunatov ilimiy miynetleri az járiyalanǵan ilimpazlar toparına kirip, óz ideyaların tiykarınan lektsiyalıq kurslarda rawajlandırǵan. F.F. Fortunatov tiri waqtında onıń tiykarınan dissertatsiyalıq jumısı (Samaveda Aranjaka Samhita), slavyan-baltik tillerindegi aktsentologiya, hind-evropa tillerindegi dawıssızlar boyınsha miynetleri jarıq kórdi. Ol universitette islegen waqıtları kóplegen hár qıylı kurslar-ulıwma til bilimi, hind-evropa tilleriniń salıstırmalı fonetikası hám morfologiyası kursı, eski slavyan tili, litov tili, got tili, eski hind tili boyınsha lektsiyalar oqıdı, óziniń lingvistikalıq kontseptsiyaların lektsiyalar oqıw barısında rawajlandırıp bardı. Litografiyalıq usılda az sanda studentler hám shákirtleri ushın
basıp shıǵılǵan lektsiya kursları tiykarında kóp sanlı talantlı tilshilerdi tárbiyalap shıǵardı.
F.F. Fortunatov jas grammatistler menen bir waqıtta seslik evolyutsiya mashqalaların izertlew menen shuǵıllandı. Tildegi fonetikalıq protsesslerge ortaq ulıwmalıq nızamlılıqlardı anıqlaw menen birge hár bir konkret tildiń tariyxıy rawajlanıwına baylanıslı sol tildiń qurılısında ushırasatuǵın ózgesheliklerin anıqlawǵa umtıldı.
Jas grammatistlerdiń jeke-psixologiyalıq kóz-qaraslarına qarsı F.F. Fortunatov tildiń jámiyetlik xarakteri, jámiyettiń rawajlanıw tariyxı menen til tariyxınıń baylanısına ayrıqsha dıqqat awdardı.
F.F. Fortunatov til hám oylawdıń qatnası máselesine kóp dıqqat awdarıp, tildi izertlewdiń anıq máselelerin usı qatnasqa tiykarlanıp úyreniwdi usınadı.
Onıń táliymatınıń áhmiyetli tárepleriniń biri sózdiń qurılısı, sóz dizbegi, tildegi grammatikalıq forma haqqındaǵı kóz-qarasları bolıp tabıladı.
F.F. Fortunatovtıń ilimiy kóz qarasları bir tárepten tildiń mánisin psixologiyalıq túsiniw hám fonetikalıq nızamlılıqlardı qatań esapqa alıwda Leyptsig mektebi ideyalarına jaqın. Tildiń sotsiallıq tárepin izertlewde bolsa Ferdinand de Sossyur táliymatı menen únleslik seziledi.
F.F. Fortunatov kórnekli komparativistlerdiń biri boldı. Ol hind-evropa tilleriniń salıstırmalı grammatikasın izertlewge óz úlesin qostı.
Onıń «Salıstırmalı til bilimi» (1900), «Salıstırmalı morfologiya» (1901),
«Hind–evropa tilleriniń salıstırmalı fonetikası (1902), «Eski slavyan tiliniń fonetikası boyınsha lektsiyalar» (1919) miynetleri eń tiykarǵı ilimiy miyrasları esaplanadı. Ol óziniń miynetlerinde salıstırmalı-tariyxıy izertlew metodikasın jetilistiriw máselesine úlken itibar beredi.
F.F. Fortunatovtıń ilimiy xızmetleriniń biri XIX ásirdiń 90-jılları slavyan hám baltik tillerinde páttiń sózdiń basınan sońına qaray jıljımalı bolatuǵını tuwralı nızamdı anıqlawı bolıp tabıladı.
Bul nızam til biliminde «Fortunatov-Sossyur nızamı»,-dep ataladı. Onıń sebebi Ferdinand-de Sossyur de Fortunatov penen bir waqıtta litov tilindegi pátke baylanıslı bul nızamdı anıqlaǵan edi.
Sonday-aq, sóz formaları hám sózlerdiń grammatikalıq klassları tuwralı F.F. Fortunatovtıń táliymatı da qızıǵıwshılıq tuwdıradı. Sóz formalarına baylanıslı táliymatında dúnya tillerin morfologiyalıq klassifikatsiya jasaydı. Onıń klassifikatsiyası boyınsha dúnya tilleri tiykarǵı bes tipke bólinedi.

1. 
   Agglyutinativ tiller. Bul tillerde túbir hám kómekshi morfemalar formalıq jaqtan bir-birinen ǵárezsiz. Kómekshi morfemalar túbir morfemalardan keyin jalǵanadı. Bul tipke ural-altay tillerin kirgizedi.
   
2. 
   Flektiv-agglyutinativ tiller. Bul tipke semit tillerin kirgizedi. Bul tillerde túbir morfemanıń qurılısında ishki fleksiya qubılısı ushırasadı.
   
3. 
   Flektiv tiller. Bul tipke hind-evropa tillerin kirgizedi. Bul tillerde túbir menen affikstiń shegarasında fleksiya qubılısı ushırasadı.
   
4. 
   Túbir tiller. Bul tillerge qıtay tilin kirgizedi. Kómekshi morfemalar ushıraspaydı.
   
5. 
   Polisintetikalıq tiller. Bul tillerge amerika indeetsleriniń tilin kirgizedi.
   

Bul tillerde agglyutinativ tillerdegidey forma jasawshı qosımtalar qollanılǵanı menen tolıq pikir bir sóz benen de ańlatılatuǵını esapqa alınıp óz aldına topar sıpatında berilgen.
F.F. Fortunatovtıń táliymatı boyınsha grammatikalıq forma morfologiya tarawında, sóz dizbekleri sintaksis tarawında úyreniliwi tiyis. Solay etip, F.F. Fortunatov sintaksistiń tiykarı obekti sóz dizbekleri dep kórsetedi.
F.F. Fortunatovtıń psixologiyalıq pikir júrgiziw, onıń bólimleri, psixologiyalıq baslawısh, psixologiyalıq bayanlawısh tuwralı ideyası jas grammatistler aǵımı wákili German Pauldıń psixologiyalıq sintaksis boyınsha pikirlerine sáykes keledi. Orıs grammatikalıq dástúri, sonday-aq, Praga lingvistikalıq dógeregi F.F. Fortunatovtıń lingvistikalıq ideyalarınıń tásirinde boldı.
F.F. Fortunatov birinshilerden bolıp sóz, morfema hám sóz dizbekleri formalarınıń kriteriyaların anıqlawǵa umtıldı. Orıs til biliminde tán alınǵan sóz jasawshı, sóz túrlendiriwshi formalar tuwralı táliymattı dóretti. Sintaksis boyınsha onıń kóz qarasları orıs tiliniń sintaksisi boyınsha izertlewlerdiń rawajlanıwına úlken tásir jasadı.
F.F. Fortunatov tiykarın salǵan Moskva lingvistikalıq mektebinen kóplegen talantlı shákirtleri ósip jetilisti: A.A. Shaxmatov, G.K. Ulyanov, M.M. Pokrovskiy, B.M. Lyapunov.
Sintaksis máseleleri F.F. Fortunatovtıń shákirtleri A.A.Shaxmatov, A.M.Peshkovskiy miynetlerinde ele de tereńirek izertlenildi. Ásirese, A.A.Shaxmatovtıń «Orıs tiliniń sintaksisi» (1914), «Házirgi orıs ádebiy tiliniń ocherki» (1925), «Sintaksisti ilimiy bayanlaw» (1944) miynetleriniń áhmiyeti úlken. Sonday-aq, bul mashqalaǵa arnalǵan V.K. Porjezinskiydiń «Baltik tillerdegi seplik formaları tariyxı máselesine» (1901), M.N. Petersonnıń «Orıs tili sintaksisi ocherkleri» (1923) miynetleri belgili orındı iyeleydi.
A.A. Shaxmatov (1864-1920) F.F. Fortunatovtıń talantlı shákirtleriniń biri. Ol til bilimi tariyxında sintaksislik izertlewleri menen belgili orındı iyeleydi. Onıń 1925, 1928-jılları Sankt-Peterburgta «Orıs tiliniń sintaksisi» miynetiniń I,II tomları járiyalandı. Bul miynette orıs tilindegi sintaksislik konstruktsiyalardıń hár qıylı tipleri birinshi ret izertleniw obekti boldı. Jay gáplerdiń tipleri keń túrde izertlendi, bay tillik materiallar berildi. Sonday-aq, bul miynette A.A. Shaxmatovtıń bir sostavlı hám eki sostavlı gápler tuwralı, sóz dizbegi tuwralı táliymatı bayan etildi.
Sintaksisti sóz dizbegin izertleytuǵın til biliminiń tarawı dep esaplaǵan ustazı F.F. Fortunatovtan ózgesheligi, ol sintaksistiń izertlew obekti gáp bolıwı tiyis,-dep esapladı. Solay etip, sóz dizbegi gáp tuwralı táliymattıń bir bólimi bolıwı tiyisligin kórsetip, «sóz dizbegi gáptiń tamamlanbaǵan bólegi esaplanadı»,-dep jazdı. A.Shaxmatovtıń gáp haqqındaǵı táliymatınıń tiykarında kommunikatsiya tuwralı teoriya turadı. Kommunikatsiya túsinigi arqalı adamnıń oylaw protsesinde payda bolatuǵın xabardı basqa adamǵa jetkiziwi túsiniledi. A.A.Shaxmatovtıń pikirinshe, kommunikatsiya gáptiń hár qıylı túrleriniń psixologiyalıq tiykarı
esaplanadı. Ol óz dáwirindegi psixologiya hám logika ilimleriniń jetiskenliklerine tiykarlana otırıp, gáptiń logika- psixologiyalıq tábiyatın anıqlawǵa umtıldı.
A.A. Shaxmatovtıń gáp tuwralı táliymatı, bir sostavı hám eki sostavlı gáplerdiń bir-birinen ayırmashılıǵın anıqlawı orıs tiliniń teoriyalıq grammatikasınıń rawajlanıwında belgili orındı iyeleydi.