{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 28. A. A. POTEBNYaNI¨ TİL FİLOSOFİYaSI
Aleksandr Afanasevich Potebnya (1835-1891)-orıs tili, poeziyası hám folklorı, sonday-aq ulıwma til bilimi boyınsha kórnekli izertlewshi.
A. Potebnyanıń ilimiy-dóretiwshilik xızmeti Xarkov universiteti menen tıǵız baylanıslı. Ol Xarkov universitetin 1863-jılı pitkerdi hám qalǵan ómirindegi barlıq ilimiy izertlew, pedagogikalıq jumısları usı oqıw ornında ótti. Ol óziniń eruditsiyası, lingvistikalıq oy-pikiriniń keńligi menen auditoriyaǵa kúshli tásir jasaytuǵın ájayıp lektor bolǵan. Aleksandr Potebnyanıń mektebinen sońǵılıǵında
D. İ. Ovsyaniko-Kulikovskiy, A.V. Popov, B. M. Lyapunov, M.A. Kolosov, A.İ. Sobolevskiy kibi talantlı shákirtler shıqtı.
Oǵan 1877-jılı «Orıs grammatikası boyınsha izertlewler» degen miynetiniń I tomı ushın Rossiya İlimler Akademiyasınıń M. V. Lomonosov atındaǵı sıylıǵı berildi.
Potebnyanıń ilimiy miyraslarınıń ishinde ulıwma lingvistikalıq kóz qarasları sáwleleniwin tapqan tómendegi miynetleri ayrıqsha orındı iyeleydi. 1862-jılı járiyalanǵan «Oylaw hám til» miyneti,¹ 1876-jılı járiyalanǵan «Orıs tilindegi seslerdiń tariyxı máselesine», 1894-jılı járiyalanǵan «Sóz óneri teoriyası boyınsha lektsiyalardan», tórt tomlıq «Orıs grammatikası boyınsha izertlewler» (1905) degen miynetleri.
Ol til filosofiyası, ulıwma til bilimi, morfologiya, fonetika, sintaksis, semasiologiya, dialektologiya, hind-evropa tilleriniń salıstırmalı-tariyxıy grammatikası hám slavyan tilleri máselesi menen qızıqsındı. Sonday-aq, Potebnya


¹ Потебня А.А. Мысль и язык.// -Журнал Министерства народного просвещения. Ч. XIII-XIV.
–М., 1862.
poetika, kórkem shıǵarma tili, til hám kórkem-ónerdiń qatnası máselelerin izertlew menen shuǵıllandı.
Potebnyanıń filosofiyalıq kóz-qarasları nemis klassikalıq filosofiyası İ. Kant, İ. Fixte, F. Shelling, G. Gegel miynetleri tiykarında qáliplesti. Sonday- aq, V. Gumboldt, G. Shteyntaldıń miynetleri menen jaqınnan tanıs boladı.
V. Gumboldttıń til filosofiyası, ásirese, onıń ilim hám kórkem ónerdi adamzat sanasınıń bir túri sıpatında qarawı, onı til menen baylanıslı izertlew zárúrligi tuwralı ideyaları Potebnyaǵa úlken tásir jasaydı. Potebnya bul máselelerdi sol dáwirdegi til biliminde ústemlik etken filosofiyalıq psixologizm kóz qarasınan qabıllaydı. Oǵan M. Latsarus penen G. Shteyntaldıń etnikalıq psixologiya tuwralı teoriyaları da belgili dárejede tásirin tiygizgen.
A.A. Potebnyanıń til bilimi tariyxındaǵı tiykarǵı xızmeti tómendegilerden ibarat boldı: ol birinshi gezekte til filosofiyası menen qızıqsındı, tildiń mádeniy, mádeniy-tariyxıy, psixologiyalıq qubılıs ekenligin anıqlawǵa umtıldı, til hám oylawdıń, olarǵa mádeniyattıń qarım-qatnası máselelerin izertledi.
Onıń ilimiy-dóretiwshilik xızmeti eki dáwirge bólinedi: birinshi dáwiri 1860-1865-jıllardı óz ishine aladı. Bul dáwirde ol V. Gumboldt hám Shteyntaldıń til teoriyası boyınsha filosofiya-psixologiyalıq ideyaların sın kóz qarasında úyrenip shıqtı. Usı dáwirde ol til biliminde tiykarınan psixolog hám filosof sıpatında kózge taslanadı. Ekinshi dáwiri 1865-1891- jıllardı óz ishine aladı. Potebnya bul dáwirde orıs tiliniń fonetika hám grammatikası, dialektologiyası boyınsha izertlewler júrgizdi. Hind-evropa til biliminiń jetiskenliklerine tiykarlana otırıp slavyan tillerin tereń izertledi.
Potebnyanıń ilimiy-dóretiwshilik xızmetin úyrenip qaraǵanımızda, onı qızıqsındırǵan baslı másele-til hám oylawdıń óz-ara qatnası máselesi ekenligin ańlawǵa boladı.
Ol «Oylaw hám til» miynetinde, óziniń aldına individtiń psixikalıq halatın adamnıń biliw protsesiniń obektiv mexanizmi sıpatında úyreniw wazıypasın qoyadı. Ózi islep shıqqan keste tiykarında poeziya hám proza, kórkem-óner hám ilim teoriyasın quradı. Yaǵnıy bul jerde sóz ilimiy oylaw hám kórkem-óner psixologiyası problemaların úyreniw tuwralı boladı. Bul teoriyanıń tiykarı V. Gumboldt tárepinen islep shıǵılǵan, keyin G. Shteyntal tárepinen ayırım ózgerisler menen rawajlandırılǵan edi. Biraq bul teoriyanı tiykarlap dálillegen A.A. Potebnya boldı.
Ol «Oylaw hám til» miynetinde «poeziya hám proza, kórkem-óner hám ilim til arqalı júzege asadı»,-degen V. Gumboldt ideyaların dawam etti. «Bilimdi úyreniw tildiń túrinen ǵárezli boladı. Grammatikalıq qurılıstıń ózgeriwi menen pikirlew qurılısı ózgeredi». Potebnyanıń pikirinshe: «Til tayar oy pikirdi sáwlelendiriw quralı emes, al oy- pikirdi payda etedi»¹. Sonlıqtanda ol tilge oylawdıń hám biliwdiń tiykarǵı usılı, oydı shólkemlestiriwshi háreket sıpatında qaraydı.


¹ Потебня А.А. Мысль и язык.// -Журнал Министерства народного просвещения. Ч. XIII-XIV.
-М., 1862.
G. Shteyntaldıń ideyaların dawam etip, ol, «tildiń barlıq waqıtta oylaw menen sáykes kelmeytuǵının kórsetedi». Máselen, xudojnik hám hár qanday muzıkanttıń dóretiwshilik oylawı sózdiń qatnasısız ámelge asadı. Júdá quramalı matematikalıq túsinikler de shártli tańbalar arqalı orınlanadı, biraqta buǵan erisiw basqıshı til arqalı júzege asadı. Potebnya til hám sóz arqalı jasaytuǵın mifler, ápsanalardı úyreniw júdá áhmiyetli, sebebi olar adamlardı bir jámiyetke birlestiredi. Bir tilde sóylew adamlardı bir-birine jaqınlastıradı. Tildiń birligi diniy, ekonomikalıq hám siyasiy birlikke salıstırǵanda anaǵurlım jaqın, -dep juwmaq shıǵaradı. Usı máselege baylanıslı «Xalıqtıń jasawınıń birden-bir hesh nárse menen almastırıp bolmaytuǵın usılı tiliniń birligi bolıp tabıladı»,- dep jazadı.¹
Ulıwma juwmaqlastırıp aytqanda, A. A. Potebnyanıń filosofiyalıq- lingvistikalıq kóz qarasları V.Gumboldt, M. Latsarus, G. Shteyntal h.t.b. kórnekli ilimpazlardıń «adamnıń evolyutsiyalıq protsesi menen birge oylawdıń hám tildiń rawajlanıwı iske asadı, olardıń biriniń rawajlanıwı ekinshisiz bolıwı múmkin emes. Sóz tayar oy-pikirdi sáwlelendiriw quralı emes, ol oylawdı qáliplestiriwshi usıl bolıp tabıladı. Til-bul oydıń ózi. Oydıń payda bolıwı til menen organikalıq baylanıslı boladı, oylaw tilden ǵárezli»-degen ideyalarına tiykarlanadı. Akademik V.V. Vinogradov onıń ilimiy-dóretiwshilik xızmetine baha berip,
«Orıs til bilimi tariyxında Potebnya ayrıqsha orındı iyeleydi. Tilshi-oyshıl sıpatında ol orıs tilin ulıwma adamzatlıq til hám oylawdıń evolyutsiyası menen tıǵız baylanısta izertledi»,-dep atap kórsetedi.²


XIX ÁSİRDEGİ TİL FİLOSOFİYaSI BOYINShA JU²MAQLAR
XIX ásirdegi til teoriyasında tiykarǵı orındı V.Gumboldt tárepinen islep shıǵılǵan til kontseptsiyası oraylıq orındı iyeleydi. Bul kontseptsiyadaǵı Gumboldttıń tiykarǵı ideyası- «til massalıq háreketlerdiń ónimi, sonıń menen bir waqıtta háreket bolıp tabıladı». Gumboldt tildiń dóreliw protsesi, qurılısın bayanlawda fenomendi, yaǵnıy háreketti bayanlaydı. Gumboldttıń til ontologiyası tiykarında til filosofiyasına baylanıslı bir qansha ideyalar payda boldı.

1. 
   Dúnya tillerin óz-ózinen rawajlanatuǵın tábiyiy organizm sıpatında túsiniw ideyası. Bul ideya boyınsha tildiń rawajlanıwı qálegen tábiyiy organizm sıyaqlı adamnıń erkinen tıs jasaydı,-dep esaplaydı. Bul Avgust Shleyxer táliymatınıń filogenetikalıq hám ontogenetikalıq aspektlerin óz ishine aladı.
   
2. 
   Oylawdıń rawajlanıwı tuwralı túsinik. Bul ideya boyınsha oylaw tildiń háreketi nátiyjesinde payda boladı. Bul ideya G. Shteyntal, M. Latsarus, V. Vundt,
   

A.A. Potebnya miynetlerinde sáwleleniwin taptı.
XIX ásir til biliminiń eń baslı jetiskenligi bul tildiń ishki baylanısların analizlew, oylaw menen tildiń baylanısına tásir jasaytuǵın sırtqı faktorlardı izertlew boldı.


¹ Потебня А.А. Мысль и язык. с. 222.
² Виноградов В.В., А.А. Потебня.- // Русский язык в школе, 1938, №5-6. с. 11.

5. 
   BAP BOYINShA ÁDEBİYaTLAR
   

1. 
   Alpatov V.M.İstoriya lingvisticheskix ucheniy. -M.,1998.
   
2. 
   Amirova T.A.,Olxovikov B.A.,Rojdestvenskiy Yu.V.Ocherki po istorii lingvistiki. -M.,1975.
   
3. 
   Axmanova O.S. O psixolingvistike. -M., 1957.
   
4. 
   Berezin F.M. İstoriya lingvisticheskix uchenii. -M., 1975.
   
5. 
   Bulich S.K. Ocherk istorii yazıkoznaniya v Rossii. -SPb.,1904.
   
6. 
   Bogoroditskiy V.A. Lektsii po obshemu yazıkovedeniyu. -Kazan.,
   

1907.

7. 
   Vinogradov V.V. A.A. Potebnya. //»Russkiy yazık v shkole», 1938, №5-6. 8.Vund V. Problemı psixologii narodov.-M., 1912.
   

9. 
   Vund V. Fiziologiya yazıka.-SPb., 1868.
   
10. 
    Gumboldt V. O razlichii stroeniya chelovecheskix yazıkov i ego vliyanii
    

na duxovnoe razvitie chelovecheskogo roda. // V.kn. Xrestomatiya po istorii yazıkoznaniya XIX-XX vv. -M., 1956.

9. 
   Desnitskaya A.V. O lingvisticheskoy teorii Avgusta Shleyxera. //Voprosı yazıkoznaniya, 1971, №6.
   
10. 
    Potebnya A.A. K istoriy zvukov russkogo yazıka.-Voronej. 1876. 13.Potebnya A.A. Mısl i yazık.-Xarkov., 1913.
    

14. 
    Ramishvili G.V. Nekotorıe voprosı lingvisticheskoy teorii V Gumboldta.Avtoref. kand. diss. -Tbilisi., 1960.
    
15. 
    Shleyxer A. Teoriya Darvina v primenenii k nauke o yazıke. // V kn.
    

Xrestomatiya po istorii yazıkoznaniya XIX-XX vv. -M., 1956.

14. 
    Shteyntal G. Grammatika, logika i psixologiya (ix printsipı i ix vzaimootnosheniya) // V.kn. Xrestomatiya po istorii yazıkoznaniya XIX-XX vv. - M., 1956.
    
15. 
    Shteyntal G., Latsarus M. Mısli o narodnoy psixologii. -Voronej., 1865.
    
16. 
    Bopp F. Uber das Conjugations system der Sanskritsprache in Vergleichung mit jenem der griechischen, lateinischen persischen und germanischen Sprashen. -Frank-furt am Main.,1816.
    
17. 
    Bopp F. Vergleichende Grammatik des Sanskrit, Zend, Armenischen, Griechischen, Lateinischen, Litauischen, Altslavischen, Gothischen und Deutschen. Bd. 1-3. -Berlin., 1833-1852
    
18. 
    Leskien A. Deklination im Slavisch-Litauischen und Germanischen, - Leipzig., 1876.
    
19. 
    Herder J.G. Abhandlung uber den Ursprung der Sprache. -Berlin.,
    

1772.

14. 
    Humboldt W. Uber die Kawi-Sprache auf der Insel Java. Bd. I-III. -
    

Berlin., 1836-1839.

14. 
    Schmidt J., Die Verwandtschafts verhaltnisse deri indogermanischen Sprachen.- Weimar., 1872.
    
15. 
    Schleicher A. Compendium der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen.-Weimar., 1861-1862.
    
16. 
    Schleicher A. Die Formenlehre der Kirchenslavischen Sprache. Bonn, 1852; Handbuch der Litauischen Sprache I-II.-Praga., 1856-1857.
    
17. 
    Schlegel F., Uber die Sprache und Weisheit der Indier. - Heidelberg., 1808.
    
18. 
    Shlegel F., Zur Philologie. –Sammtliche Werke. Bd. 15, -Wein., 1846. 28.Wundt W. System der Philosophie. Bd. I-II. –Leipzig., 1889.
    

29.Wundt W. Volkerpsychologie E.ine Untersuchung der Entwicklungsgesetze Von Sprache. Bd. I-II.-Leipzig., 1900.

5. 
   BAP. XIX ÁSİRDݨ AQIRI XX ÁSİRDݨ BASINDAǴI LİNGVİSTİKALIQ MEKTEPLER