{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 30. QAZAN LİNGVİSTİKALIQ MEKTEBİ
Qazan lingvistikalıq mektebiniń tiykarın salıwshı İvan Aleksandrovich Boduen de Kurtene (Yan Ygnatsı Negislav,1845-1929) bolıp tabıladı. Qazan lingvistikalıq mektebi wákilleri tildiń psixikalıq tárepi hám fonetika máselelerin izertlewge tiykarǵı dıqqattı awdaradı. Olar eksperimental fonetika hám fonologiyanı tereń izertlewi menen ajıralıp turadı.
Boduen de Kurtene 16 jasında Varshava universitetine oqıwǵa kirip, sanskrit, litov, slavyan tilleri hám polyak tiliniń tariyxı boyınsha materiallar topladı, seslerdiń fiziologiyalıq aspektin úyrene basladı. Universitetti pitkergennen


¹ Паул Г. Принципы истории языка. -М., 1960. -С. 25.
soń 1866-jılı shet ellerge ilimiy saparǵa jiberiledi. Ol Praga, Yen, Berlinde bolıp sol dáwirdegi talantlı ilimpazlar ushırasadı, táliymatların úyrenedi.
1870-jılı İ.İ. Sreznevskiydiń basshılıǵında Sankt-Peterburgte «XIV ásirge shekemgi eski polyak tili haqqında» degen temada magistrlik dissertatsiya qorǵadı. Usı jıldan baslap Sankt-Peterburg universitetiniń privat-dotsenti sıpatında hind-evropa tilleriniń salıstırmalı grammatikası boyınsha lektsiya oqıwına ruxsat beriledi.
1874-jılı túslik slavyan tilleri dialektleri hám etnografiyalıq materialları tiykarında «Rezyan sóyleminiń fonetikası tájiriybeleri» degen temada doktorlıq dissertatsiya qorǵadı. Usı jıldan baslap Qazan universitetine jumısqa ótedi.
Ol 1874-1883-jılları Qazanda, 1883-1893-jılları Yurevte, 1894-1899-
jılları Krakovta, 1900-1918-jılları Sankt -Peterburgte, 1918-1929 jılları Varshava universitetlerinde jumıs isledi.
Qazanda jumıs islegen payıtlarında tiykarınan eki másele, fonetika, ásirese til sesleriniń fiziologiyalıq aspekti hám salıstırmalı tipologiya máseleleri menen shuǵıllandı. Bul jerde ol N.V. Krushevskiy, V.A. Bogoroditsskiy, S.N. Bulich
h.t.b. ilimpazlarǵa ustazlıq etedi, pikirles boladı.
XIX ásirdiń 80-jılları Derpt universiteti slavyan tilleriniń salıstırmalı grammatikası kafedrasına jumısqa ótedi. Ol Derpt universitetinde islegen jılları kóplegen ilimiy-izertlew jumısların dóretti, armyan, eston, arab, latın tillerin úyrenedi.
Ol orıs hám polyak tillerinen basqa nemis, frantsuz, litov, italyan, chex tillerinde erkin sóylegen. 1893-jıldan baslap Krakov universitetinde ulıwma fonetika, slavyan, baltik hám german tilleriniń salıstırmalı grammatikası boyınsha lektsiyalar oqıydı.
Bul payıtları Boduen de Kurtene Evropa ilimiy jámiyetshiligine tanılıp úlgergen edi. Parij lingvistikalıq jámiyetine ómirlik aǵza bolıp saylanadı. Ol dúnya júzindegi belgili tilshiler Ferdinand de Sossyur, Antuan Meye, G. Paul, O. Espersen, G. Shuxardt h.t.b. menen doslıq qatnasta boldı. 1897-jılı Rossiya İlimler Akademiyasınıń xabarshı- aǵzası bolıp saylanǵan Boduen de Kurtene 1900-jılı Sankt- Peterburg universitetine qaytadı hám sanskrit tili boyınsha professor lawazımın iyeleydi. Peterburgta da Kazandaǵı sıyaqlı onıń átirapına bir qansha lingvistler jıynaladı. Olar L.V. Sherba, B. Ya. Vladimirov, E. D. Polivanov, B. A. Barannikov h.t.b fonetika, leksikografiya problemaları, tillik qubılıslardıń psixikalıq substratı, ulıwma grammatikalıq máseleler menen shuǵıllanadı.
1918-jılı Varshava universiteti Boduen de Kurteneni hind-evropa tilleri kafedrası baslıǵı lawazımına shaqıradı. Jası birazǵa barıp qalǵanlıǵına qaramastan Boduen de Kurtene jańa ǵárezsizligin alıp atırǵan watanı Polshaǵa qaytadı. Onıń jámiyetlik hám ilimiy jumıslarına belsene qatnasadı. Onıń baslaması menen
«Polyak tili doslıǵı» jámiyeti dúziledi.
1922-1923 jılları Parij, Kopengagen universitetleriniń miráti boyınsha barıp evropa tilleriniń salıstırmalı grammatikası boyınsha lektsiyalar oqıydı.
Boduen de Kurtene filosofiyalıq kóz qarasları jaǵınan psixologizm aǵımı wákillerine jaqın. Ol tilde bolatuǵın ózgerislerdiń tiykarı sol tilde sóylewshi
xalıqtıń psixologiyasına baylanıslı, psixikalıq nızamlarǵa ǵárezli dep túsinedi. Boduen de Kurtene tillik qubılıslardıń tábiyatın túsindiriwde jas grammatistler mektebiniń wákilleri sıyaqlı fiziologiya-psixologiyalıq dualizm hám psixologiyalıq-sotsiologiyalıq monizm arasında ekileniwshilikleri de kózge taslanadı.
Boduen de Kurtene 600 den aslam ilimiy maqalalar dóretti. Bul miynetler Evropadaǵı hár qıylı mámleketlerde járiyalanǵanlıǵı onıń ilimiy miyrasların úyreniwde biraz qıyınshılıq tuwdıradı. Boduen-de-Kurtene jas grammatistlerden burın-aq seslik qubılıslardı izertlewde analogiya printsiplerin qollanadı. (Sonlıqtanda ayırım ilimiy ádebiyatlarda jas grammatistler aǵımınıń tiykarın salıwshılardıń biri sıpatında da atı ataladı). Biraq ol seslik nızamlılıqlardı jas grammatistlerdiń mexanikalıq túrde túsiniwin qattı sınǵa aladı.
Qazan lingvistikalıq mektebi wákilleri ulıwma til bilimine til biliminiń ayırım bólimi sıpatında qaraydı. Bul mektep wákilleri tiykarǵı dıqqattı fonema teoriyasın islep shıǵıwǵa, fonetikalıq seslik almasıwlar, morfema, onıń túrleri hám morfologiyalıq protsesslerge awdaradı.
Ol jas grammatistlerdiń til faktlerin izertlewde universal-tariyxıy qatnas jasawına qarsı bolıp, tildi izertlewde bayanlaw huqıqın qorǵadı. Usıǵan baylanıslı onıń tildi statikalıq hám dinamikalıq kóz-qarastan izertlew zárúrligi tuwralı bildirgen pikirleri keyin ala Ferdinand de Sossyurdiń miynetlerinde sinxroniyalıq hám diaxroniyalıq lingvistika túrinde ushırasadı.
Boduen-de-Kurtene komparativistlerdi eski formalardı rekonstruktsiya jasawdaǵı sxematizmi ushın qattı sınǵa aladı hám házirgi janlı tiller hám olardıń dialektlerin izertlew áhmiyetli ekenligin kórsetedi. Házirgi tiller hám onıń dialektlerinde tildiń rawajlanıwın basqarıp baratuǵın barlıq faktorlar saqlanǵan, sonlıqtanda olardıń ózgeriw sebepleri, tillik qubılıslar arasındaǵı baylanıslardı anıqlaw múmkin,- degen juwmaqqa keledi. Ol til biliminde psixologizm kóz- qarasınıń bekkemleniwine tásir jasadı.
Boduen-de-Kurtene fonetika máseleleri menen arnawlı túrde shuǵıllanǵan eń dáslepki tilshilerdiń biri boldı. Ol bul tarawda aytarlıqtay tabıslarǵa da eristi. Ol óziniń fonema teoriyasın dóretti, sońǵılıǵında bul teoriya tiykarında til biliminiń fonologiya tarawı qáliplesti.
Ol daіıslılardıń sozımlılıǵı hЎm qısqalıǵına baylanıslı hЎm pЎttiń xızmeti boyınsha slavyan tillerin tipologiyalıq klassifikatsiyalaі printsiplerin islep shıqtı. Sonday-aq, hind-evropa hЎm ural-altay tilleriniń tipologiyası boyınsha izertleіler alıp bardı. Tillik izertleіlerge matematikalıq analizleі usıllarınıń engiziliіin aldın ala seze bildi. Sonlıqtan da Rossiyada eksperimental fonetika laboratoriyasın sho’lkemlestiriіdiń tЎrepdarı boldı.
Ol til biliminde birinshi ret fonema teoriyası usındı. Fonema teoriyası menen birge fonetikalıq alternatsiya (seslik almasıіlar) teoriyası tıǵız baylanıslı. Boduen de Kurtene antrofonika yaǵnıy fonetika til sesleriniń fiziologiyalıq hЎm akustikalıq aspektlerin Їyrenedi, al fonologiya til sesleriniń psixologiya menen baylanısın izertleydi dep bЈledi. Janlı sЈyleі protsesi ekige psixikalıq hám fonetikalıq bЈleklerge bЈlinedi. Psixikalıq tЎrepine-gЎp, sЈz, morfema, fonema
kiredi, fonetikalıq tЎrepine ses hЎm buіınlar kiredi. Ol morfema seslerden emes, al fonemalardan ibarat dep jazadı. Onıń pikirinshe, tildegi seslik Јzgerisler fonologiyalıq, yaǵnıy struktural-funktsional faktorlarǵa baylanıslı.
Tildi Їsh basqıshqa ajıratadı: «sЈz hЎm gЎplerdiń fonetikalıq qurılısı»,
«sЈzdiń morfologiyalıq qurılısı», «gЎptiń morfologiyalıq qurılısı»
Boduen de Kurtene ilimiy aylanısqa «morfema» tЇsinigin alıp keldi. Boduen de Kurtene sotsiologiyaǵa Їlken dıqqat aіdaradı, onıń pikirinshe sotsiologiya individual psixologiya menen birge tildiń jasaіın tЇsindiriіde, anıqlaіda xızmet etedi. Ol jЎmiyettiń obektiv rawajlanıwına ayrıqsha dıqqat aіdarıіǵa shaqıradı, sebebi uzaq dЎіirler daіamında adamlar ortasındaǵı Ўіladtan-Ўіladqa Јtip kiyatırǵan Їzliksiz qarım-qatnas jЎmiyet tariyxı menen tıǵız baylanıslı. Ol tildiń aymaqlıq hЎm sotsiallıq bolıp bЈliniіin atap Јtedi, sonday-aq tildegi jargonlardı Їyreniіge qızıqsınadı.
Boduen-de-Kurteneniń shákirti Nikolay Vyacheslavovich Krushevskiy (1851-1887) boldı. Onıń 1883-jılı járiyalanǵan «Til haqqında ilim ocherki», qaytıs bolǵanınan soń 1893-jılı járiyalanǵan «Antropofonika. Til bilimi boyınsha ocherkler» miynetleri bar. Ol ulıwma til bilimi máseleleri boyınsha izertlewler alıp bardı. Tillerdiń rawajlanıw nızamlılıqların izertlewde sózdiń morfologiyalıq qurılısı hám sóz jasalıwǵa ayrıqsha itibar berdi.