{Лингвистика тарийхы} п1нини4 18мийети 81м 7азыйпалары

§ 19. RASMUS KRİSTİAN RASK
Rasmus Kristian Rask (1787-1832) Kopengagen universitetin pitkergen. 1811-jılı «Eski arqa (avtor bul termindi skandinaviya mánisinde qollanǵan) yamasa island tili boyınsha qollanba» degen miyneti járiyalanǵan. 1812-1814- jılları İslandiya da úsh jıl jasaydı. Bul jerde ol island ádebiy shólkemin dúzdi.
«Kishi hám úlken Edda» jurnalların shıǵardı. Usı jılları eski island tili, tariyxı hám ádebiyatı boyınsha materiallar toplaydı. Rasmus Rasktıń tillerdi salıstırmalı izertlew tarawındaǵı eń tiykarǵı bul miyneti 1814-jılı jazılıp «İsland tiliniń payda bolıwı yamasa eski arqa tili boyınsha izertlewler» degen atamada 1818-jılı járiyalanadı. Rasktiń bull miyneti dat tilinde jazılǵanlıǵı sebepli Evropa ilimiy jámiyetshiligine keshigińkirep tanıldı. Rask bul miynetinde got (ol german tillerin ańlatıw ushın bul termindi qollanǵan.) tilleri menen frakiy tilleriniń (latın hám grek tillerin ańlatıw ushın bul termindi qollanǵan) tuwısqanlıǵın dálilleydi.
Ol shıǵıs hind-evropa tillerin úyreniw máqsetinde İndiyaǵa sapar etedi. Jol boyı Peterburg, Moskva, Kavkaz hám İranda boladı. Ol İndiyada eki jıl jasaydı. Dáslep Bombeyde musılman dinindegi parsılar arasında, soń Tseylon atawlarında buddistler arasında jasaydı. İndiyada jasaǵan dáwirinde inglis tilinde shıǵıs tilleri boyınsha, óz watanına kelgennen keyin zend tili boyınsha izertlewlerin járiyalaydı.
Rasmus Rask ispan, italyan, friz, eski inglis, shved h.t.b. tiller boyınsha kóp sanlı grammatikalıq miynetler járiyaladı. Ol 25 ten aslam tildi bilgen. Til biliminiń rawajlanıwında R.Rasktıń qollanǵan izertlew metodikası da qızıǵıwshılıq tuwdıradı. Bul island tilin tuwısqanlıq dárejesine qaray izbe-izlikte basqa tillerge salıstırıw usılı bolıp esaplanadı.
Ol dáslep island tilin aymaqlıq jaqtan jaqın jaylasqan grenland, kelt, bask, fin tilleri menen salıstırıp ayırım sózlerdi esaplamaǵanda bul tiller ortasında tuwısqanlıq qarım-qatnastıń joq ekenligin aytadı.
Bunnan soń island tilin slavyan, latısh, litov tillerine salıstırıp, bul tillerdiń hind-evropa tilleri semyası qurılısındaǵı ornın kórsetedi. Onıń juwmaǵında avtor, eski arqa (skandinaviya) hám got tilleri bir shaqanıń putaqları bolsa, slavyan tilleri menen baltik tilleri-eski frakiy shaqasınan ósip shıqqan,-degen juwmaqqa keledi.
Tillerdi salıstırmalı úyreniw mashqalaları tuwralı avtor óziniń kóz-qarasların bildirip, tillerdegi leksikalıq sáykeslikler júdá isenimli bola bermeytuǵının aytadı. Sebebi hár qanday sóz bir tilden ekinshi tilge ózlestiriliwi múmkin. Sonlıqtanda leksikalıq sáykeslikler tiykarında tillerdiń genetikalıq kelip shıǵıwın tolıq mánisinde dálillew qıyınshılıq tuwdıradı. Al tillerdiń tuwısqanlıǵın dálilleytuǵın tiykarǵı kórsetkish, fonetika-grammatikalıq sáykeslikler bolıp tabıladı,-dep juwmaq jasaydı.