lm iymek sızig'i pul bazarındaǵı teń salmaqlılıq iymek sızig'i

Suwret. 4 Tavar hám pul bazarlarınıń birgeliktegi teń salmaqlılıqı.

E noqatı tavar hám pul bazarlarınıń makroekonomikalıq teń salmaqlılıq noqatı bolıp tabıladı.
Ol IS hám LM iymek sızıqları kesilispesinde payda boladı. iE - teń salmaqlılıqlı procent stavkası, YE - tavar hám pul bazarlarında bir waqıtta teń salmaqlılıqǵa eriwiladigan paydanıń teń salmaqlılıq dárejesi.
IS hám LM iymek sızıqları tekǵana bahanıń málim bir P dárejesi ushın, bálki mámleket ǵárejetleriniń málim dárejeleri G, salıq tushumlari T hám pul massası M ushın da dúziledi. Bul halda procent stavkası hám dáramat dárejesiniń tek bir kombinatsiyası ámeldegi ( iE;YE), bunda kórip shıǵılıp atırǵan eki bazarda bir waqtıniń ózinde teń salmaqlılıqǵa eriwiladi. IS hám LM iymek sızıqlarınıń E noqatında kesesiwi joybarlastırılǵan investitsiyalar hám fondlardı teń salmaqlılıqlashtiradigan procent stavkası boyınsha pul usınısın ańlatadı. Eki bazar sistemasındaǵı teń salmaqlılıq P baha dárejesiniń tómenlewi menen ózgergende (G, T hám M bahaları ózgeriwsiz qalıwı shárti menen).
Bul halda IS iymek sızig'i óz pozitsiyasini ózgertirmeydi, sebebi onıń konfiguratsiyasini belgileytuǵın tiykarǵı faktorlar (mámleket ǵárejetleri, salıqlar ) birdey bolıp qaladı. LM0 iymek sızig'i ońǵa (LM1) jıljıydı, sebebi bul halda real pul usınısı M/P artadı.
Sonlıqtan, tavar hám pul bazarı sistemasındaǵı teń salmaqlılıqǵa LM0 iymek sızig'ining baslanǵısh pozitsiyasiga salıstırǵanda tómenlew procent stavkası i1 hám Y1 óniminiń joqarı dárejesinde erisiw múmkin. Sonday etip, teń salmaqlılıq E0 noqattan E1 noqatqa jıljıydı.
Bahalar dárejesi tomenlegenligi sebepli (bul M/P real usınısınıń ósiwine teń), keyin G, T hám M dıń turaqlı bahaları menen tavar bazarında jalpı talap kólemi artadı.
3. Pul-kredit hám salıq -byudjet siyasatınıń milliy dáramat dárejesine tásiri

IS-LM modeli makroekonomikalıq tártipke salıwdıń fiskal yamasa pul qurallarından paydalanıw nátiyjesinde tavar hám pul bazarları ortasındaǵı óz-ara tásir procesin úyreniw imkaniyatın beredi. Eger fiskal siyasat ilajları tikkeley tavar bazarına qaratılǵan bolsa, pul-kredit siyasatın aparıwda tártipke salıw ob'ekti pul bazarı esaplanadı. Usınıń menen birge, salıq -byudjet siyasatı mámleket ǵárejetleri hám salıqqa tartıw kólemin ózgertiw arqalı mámlekettiń ekonomikalıq jaǵdayǵa tásirin ańlatadı.
Pul-kredit siyasatina kelsek, bul Oraylıq banktiń ekonomika daǵı pul massasın asırıw yamasa kemeytiw arqalı ekonomikalıq jaǵdayǵa qaratılǵan siyasatı bolıp tabıladı.
Keling, húkimettiń mámleket ǵárejetlerin asırıwǵa (yamasa salıqlardı kemeytiwge) qaratılǵan siyasatı qanday aqıbetlerge alıp keliwin kóremiz.
Mámleket ǵárejetleriniń kóbeyiwi (salıqlardıń azayıwı ) IS0 iymek sızig'ining K multiplikator koefficiyenti boyınsha I kóbeymesine sáykes keletuǵın aralıqqa IS pozitsiyasiga ońǵa jılısıwına alıp keledi. Aldınǵı i0 procent stavkasında jalpı talap Y2 dárejesine kóteriledi.
Biraq bazar sistemasınıń óz-ara teń salmaqlılıqı buz'ladı : eger islep shıǵarılǵan milliy dáramat Y2 ma`nisine yetsa, pul bazarında kemtarlıq júzege keledi, sebebi S noqat LM iymek sızig'idan tómende jaylasqan. Pul jetiwmasligi sebepli mámleket obligatsiyalari usınısı asadı, bul bolsa olardıń stuldıń tómenlewine hám procent stavkasınıń i0 den i1 ge shekem asıwına alıp keledi.
Joqarı procent stavkası i0 de kutilayotgan menshikli biznesten investitsiya talabın chekleydi. Nátiyjede tavar bazarında jalpı talap Y2 ge emes, tek Y1 ge asadı hám milliy dáramat Y1 hám procent stavkası i1 de tavar bazarı hám pul bazarında jańa birgeliktegi teń salmaqlılıq ornatıladı. Bul sonı kórsetedi, pul bazarı mámleket ǵárejetleriniń kóbeyiwiniń multiplikativ tásirin " óshiradi".
Sonday etip, mámleket ǵárejetleriniń kóbeyiwi aqıbetlerinen biri procent stavkalarınıń asıwı bolıp, investitsiyalar, sonıń menen birge, jeke tutınıwdıń qısqarıwına alıp keledi (tutınıw krediti qımbatqa túsiwi sebepli). Mámleket ǵárejetleriniń kóbeyiwi esabına tutınıw hám investitsiyalar boyınsha procent stavkalarınıń eliriwiniń bunday tásiri qısıp shıǵarıw effekti dep ataladı : mámleket ǵárejetleriniń kóbeyiwi G menshikli ǵárejetlerdi hám birinshi náwbette, I investitsiyalardı “siqib shıǵaradı”.
Biraq, qısıp shıǵarıw effekti tek bólekan tándarlanadı, ulıwma alǵanda, jalpı talap (procent stavkalarınıń ósiwi sebepli menshikli ǵárejetlerdiń qısqarıwına qaramay ) asadı. Usınıń sebepinen, birdey bahalar dárejesinde fiskal keńeyiw nátiyjesinde jalpı talap joqarı boladı, sol sebepli mámleket ǵárejetleriniń kóbeyiwi tásiri jalpı talap iymek sızig'ining AD1 pozitsiyasini ońǵa jılısıwı retinde suwretlengen. Tolıq bántlik jaǵdayında (ekstremal Keynscha jaǵday ), jalpı usınıs iymek sızig'i gorizontal bolǵanda, tásir tek turaqlı bahalar dárejesinde islep shıǵarıw kóleminiń ósiwinde kórinetuǵın boladı.
Bunda salıq -byudjet siyasatınıń natiyjeliligi joqarı boladı. Bul sonısı menen anıqlama bernadiki, dáslepki jaǵdayda tavar hám pul bazarlarınıń teń salmaqlılıqı milliy paydanıń tómen dárejesinde hám minimal procent stavkasında ornatılǵan. Bunday jaǵdayda úy xojalıqları hám firmalarda operatsiyalar ushın aqshaǵa talap tómen hám aqshaǵa joqarı spekulyativ talap bar. Eger ekonomikanıń bunday jaǵdayında milliy dáramat Y0 den Y1 ge shekem ósetuǵın bolsa, ol halda operatsiyalar ushın aqshaǵa bolǵan mútajlik procent stavkasınıń sezilerli ósiwine alıp kelmasdan (ele) spekulyativ maqsetler ushın mólsherlengen pul menen qandiriladi.
Ápiwayı Keynscha jaǵdayda, AS iymek sızig'i unamlı qıyalıqqa iye bolsa, mámleket ǵárejetleriniń ósiwi islep shıǵarıw kóleminiń Y0 den Y1 ge shekem ósiwine járdem beredi hám baha dárejesiniń P0 den P1 ge shekem ósiwine alıp keledi.
Sebebi sonda, paydanıń keyingi ósiwi operatsiyalar ushın aqshaǵa bolǵan talaptıń asıwına alıp keledi, pul bazarında kemtarlıq jaǵdayın asıradı. Ruxsat etilgen usınıs menen aqshaǵa talaptıń artıp barıwı úy xojalıqları hám firmalardı qımbatlı qaǵazlardı aktivlew satıwǵa májbúr etedi, bul bolsa olardıń bahasın pasaytiradi hám procent stavkalarınıń asıwına alıp keledi. Joqarı procent stavkaları, óz gezeginde, investitsiyalar hám tutınıw ǵárejetlerin chekleydi. Nátiyjede, bántlik hám óndiristiń ósiwi aldınǵı procent stavkasına salıstırǵanda qımbatlaw boladı, bul bolsa sońı nátiyjede tavar bazarlarında bahalar dárejesiniń asıwına alıp keledi.
Klassik jaǵdayda, AS iymek sızig'i vertikal bolsa, bul tolıq bántlikke erisiwdi ańlatadı, mámleket ǵárejetlerin kóbeytiw arqalı jalpı talaptıń asıwı islep shıǵarıw hám dáramatlar dárejesin ózgertirmeydi hám tek baha dárejesiniń asıwına alıp keledi. Sonday eken, xalıq bandligini asırıw hám milliy dáramattı asırıwǵa qaratılǵan aktiv salıq -byudjet siyasatı óz maqsetine erise almaydı hám talap inflyatsiyasiga alıp keledi.


Juwmaq
Sonday etip, joqarıda aytılǵanlardıń barlıǵın ulıwmalastırıp, tómendegi juwmaqlar shıǵarıw kerek.
Pul hám tavar bazarları turaqlı óz-ara tásir processinde. Bir bazar daǵı ózgerisler basqa bazarda sawlelenedi.jáne bul mudamı júz boladı, likvidlik tuzog'idan tısqarı. Bul bazarlar ortasındaǵı óz-ara tásir procesi tavar hám pul bazarları birden-bir makroekonomikalıq sistemanıń bir bólegi retinde usınıs etilgen IS-LM modelinde kórsetilgen.
IS-LM modeli fiskal hám pul-kredit siyasatınıń ekonomikaǵa tásirin bahalaw imkaniyatın beredi.
Fiskal ǵárejetlerdiń kóbeyiwi aqıbetlerinen biri procent stavkalarınıń eliriwi bolıp, investitsiyalar hám menshikli tutınıwdıń qısqarıwına alıp keledi. Mámlekettiń salıq -byudjet siyasatınıń juwmaqlawshı nátiyjesi ekonomikanıń jaǵdayına baylanıslı. Tolıq jumıs menen bánt bolmaǵanda, qısıp shıǵarıw effekti islep shıǵarıw kóleminiń kóbeyiwi hám turaqlı baha dárejesin saqlap turıwda kórinetuǵın boladı. Jumıs menen bántlik artqanda mámleket ǵárejetleriniń artpaqtası islep shıǵarıw kóleminiń asıwına hám usınıń menen birge bahalar dárejesiniń asıwına járdem beredi. Tolıq bántlik jaǵdayında bolsa aktiv fiskal siyasat bahalar dárejesiniń asıwına alıp keledi hám talap inflyatsiyasini keltirip shıǵaradı.
Pul-kredit siyasatı pul massasınıń artpaqtası milliy paydanıń asıwına hám procent stavkalarınıń tómenlewine alıp kelip eń nátiyjeli esaplanadı. Likvidlik tuzog'i sharayatında pul-kredit siyasatı orınsız, sebebi ol inflyatsiyaga alıp keledi.
Fiskal da pul-kredit ekspansiyasi ekonomikalıq potencialdıń ósiwine úles qospastan, bántlik hám islep shıǵarıw kólemin asırıwdıń qısqa múddetli nátiyjesin beredi. Uzaq múddetli ekonomikalıq ósiwdi támiyinlew wazıypasın jalpı talaptı tártipke salıw siyasatı arqalı hal etip bolmaydı. Ekonomikalıq ósiwdi xoshametlew jalpı támiynat siyasatı menen baylanıslı.
Bazar mexanizmi investitsiya talabı hám fond usınısı ortasındaǵı turaqlı makroekonomikalıq teń salmaqlılıqtı támiyinlamaydi. Usınıń sebepinen, mámlekettiń aktiv aralasıwı zárúr : talap joqarı, fondlar kem hám kredit qımbat bolǵanda, húkimet inflyatsiyani gúzetip, tavar hám xızmetler usınısın xoshametlewi kerek; eger talap tómen bolsa hám fondlar joqarı bolsa, ol halda húkimet islep shıǵarıwdı kemeytirmesten talaptı xoshametlewi kerek.
Sonday etip, bazar ekonomikasında teń salmaqlılıqtı tártipke salıw, mámleket ekonomikasına tásir kórsetiw arqalı onıń optimal jaǵdayına (makroekonomikalıq teń salmaqlılıqǵa ) erisiw ushın tavar hám pul bazarlarınıń óz-ara tásiri procesi (grafikda bul process IS-LM modelinde kórsetilgen) uyreniledi., húkimet hám Oraylıq bank túrli ekonomikalıq qurallar menen.