Look to the past


Download 0.6 Mb.
bet27/33
Sana01.03.2023
Hajmi0.6 Mb.
#1242777
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   33
Bog'liq
5e4231771fd44

Ключевые слово: виноград, виноградарства, Украина, Молдавия, Кавказ, новые
сорту винограда, Ати-Ведро, Франк-пино, Мерло, Саперави, Якрима, Кристи, Якрима-Долче, Изабелла, Каберно-Савиньон, Рислинг, Сотернь, Опорто, Модерн-Мальвази, Чуенко, Фетисов, Н.И.Иванов, Первушин, А.Пулло, вино, виноделие.
Usmon S.Tupchiev,
Jizzakh State Pedagogical institute Teacher of the department of methods of teaching history
THE EMERGENCE OF THE WINE INDUSTRY IN TURKESTAN IN THE LATE 19th AND EARLY 20th CENTURIES
ANNOTATION
The article based on periodic research and publishing as well as archival materials highlights issues of wine industry in Turkestan in the late 19th and 20 th centuries
Key words: grapes, viticulture, Ukraine, Moldova, Caucasus, new grape varieties, Ate-Verde, Franco-pino, Ме^, Saperavi, Yakrima, Christie, Yakrima-Dolce, Isabella, Cabernet-Sauvignon, Riesling, Sothern, Оport, Мodern-Мalvasi, Chuenko, Fetisov, N.I.Ivanov, Pervushin, APullo, wine, winemaking.
Бугунги кунда республикамизда иктисодиётнинг мухим сохаларидан бири хисобланган кишлок хужалигида узумчилик ва саноатда виночилик масалаларига хам алохида эътибор берилмокда. Зеро, республикамизнинг кулай табиий-икдим шароити ноёб хураки ва техник узум навларини етиштириш ва ундан кам харажатлар билан юкори стабил хосил олишга, шунингдек узумдан сифатли вино ва бошка махсулотлар тайёрлаш имконини берадиган минтака хисобланади. Шу сабабли, Ватанимиз тарихини хар томонлама тадкик этитттга катта эътибор берилаётган бугунги кунда XIX аср охири - XX аср бошларида Туркистон улкасида кишлок хужалигида узумчиликнинг ахволи ва унинг асосида виночилик саноатининг ривожланиш тарихини урганиш долзарб мавзулардан биридир.
Урта Осиёнинг Россия империяси томонидан забт этилиши улка ижтимоий- иктисодий ахволини узгартириб юборди. Бу узгариш кишлок хужалигининг бошка сохалари каби узумчилик ва виночилик саноатида хам уз аксини топди. Дастлаб у даражада жиддий эътибор берилмаган ушбу сердаромад соха, сал кейинрок мустамлакачи маъмурлар диккатини узига жалб эта бошлади. Зеро, мустамлака хукумат бу соханинг ута фойдали эканлигини, узум етиштириш ва ундан мул хосил олиш хамда виночилик саноатини ривожлантириш учун Туркистон улкаси табиий икдим шароитига кура узнинг бу борада бой булган мустамлакаларидан бири булган Кавказ сингари кулай минтака эканлигини ангалаб етган эди. Шу сабабли, Россия империяси хукуматининг улкада кишлок хужалигининг бошка сохалари каби узумчилик ва саноатда вино ишлаб чикаришга хам кизикиттти ортиб, бу соха аста секин унинг манфаатларидан келиб чиккан холда ривожлантирила борилди.
Даврий нашрларда чоп этилган мавзуга оид маколаларда, шунингдек ушбу даврда яшаб ижод килган муаллифларнинг илмий тадкикотларида ва архив фондларида сакданаётган материалларда улкада кадимдан етиштириб келинган махаллий узум навлари, уларни парваришлашнинг агротехник коидалари, шунингдек узумдан олинган хосилни кайта ишлаш оркали майиз, шинни ва мусаллас каби махаллий узум махсулотларни тайёрлаш масалалари кенг урин олган. Шунингдек, ушбу манбаларда курилаётган аср охирларидан бошлаб улкада вино ишлаб чикарувчи заводларнинг вужудга келиши, вино тайёрлаш ва уларнинг турлари, улка ички бозорларида узум ва вино махсулотларининг нарх-наволари, шунингдек узум ва вино махсулотларини чет мамлакатларга экспорт килиш каби масалаларга оид диккатга сазовор маълумотлар хам кайд этилган.
Курилаётган даврда Туркистон улкасида узумнинг махаллий навларининг уттиздан ортик тури мавжуд булиб, булардан Чиллаки, Чарос, Ок Кишмиш, £ора Кишмиш, Домброби, Майизи, Катта-£ургон, Дорои, Ок ва Пушти Хусайни, Хасайни, Сахоби, Гилами, Офпари, Буаки, Маска, Набиши, Хожаахрори, Султони, Шакар ангур, Алвони, Сиркои, Шувургон, Хотинбармок ва бошка шу кабиларни мисол келтириш мумкин[9, Б.48-50; 17, Б.247-300].
Махаллий узум навларидан узининг хосилдорлиги, таркибида шакар моддасининг куплиги ва хуштаъмлиги билан, шунингдек вино ишлаб чикаритттда унумдорлиги билан Чарос, Ок ва £ора Кишмиш, Маска, Буваки, Хужаахрори ва Султони кабилар бошка махаллий узум навларига нисбатан бу борада алохида ажралиб турган. Улка махаллий ахолиси азалдан узумнинг шу ва бошка навларидан хураки, куритилган холатда майиз, ичимлик сифатида шароб (мусаллас), шунингдек шинни махсулотларини тайёрлашиб, уларни истеъмол килишган, рузгордан ортганини ички ва ташки бозорларга олиб чикиб сотишган.

  1. аср охири - XX аср бошларида Туркистон улкасида махаллий узум навларидан ташкари серхосил ва винобоп янги узум навлари асосан Украина (£рим), Молдова, Кавказорти ва бошка жойлардан келтирилиб, улка табиий икдим шароитига мослаштирила бошланган. Манбаларда кайд этилишича, улкага четдан янги узум навлари илк бор 1868 йилда Тошкент уездига олиб келтирилган булса, кейинчалик бу борада улка вилоятларидан Самарканд асосий марказга айланган. 1869 йилдан бошлаб Туркистонга Россия империясининг £рим, Кавказ, Украина каби минтакаларидан ташкари, европанинг Франция, Германия, Венгрия, Болгария каби мамлакатлари ва хатто Америка кщъасидан хам узумнинг янги навлари олиб келиниб махаллийлаштирила бошланган[12, Б.59-60; 16, 75;

  1. Б. 237-239; 6, Б.234].

Туркистон улкасида узумдан тайёрланадиган шароб, мусаллас каби ичимлик махсулотларини ишлаб чикариш кадимдан мавжуд булган. Аммо, урта асрларга келиб, айникса хонликлар даврида ушбу махсулотларни истеъмол килиш ислом дини шариат коидаларига кура катъий такикданган. Шундай булсада, улкада XIX аср охирларидан аста секин кишлок хужалигида узумчиликка эътибор кучайиб, саноатда узумдан вино ва спирт ишлаб чикариш йулга куйила бошланган.
Россия мустамлакачилиги сиёсатида Туркистонда узумчилик сохасини тараккий эттириш оркали узумдан тайёрланадиган ва четдан сотиб олинадиган спиртли ичимликлар(вино, коньяк, арок)га кетадиган харажатларни камайтириш билан биргаликда, истикболда сифатли, олий навли вино махсулоти ишлаб чикариш оркали биринчидан асосан русийзабон ахолининг спиртли ичимлик махсулотларига булган эхтиёжларини маълум маънода кондириш булган, шунингдек узум ва вино махсулотларини улка ички бозорларида сотиш ва четга экспорт килиш оркали катта даромад олиш режалари хам булган.
Ушбу максаддан келиб чиккан холда, мустамлака хукумат доимо улкада узумнинг янги серхосил ва винобоп навларини етиштириш оркали улардан мул хосил олиш, олинган хосилдан сифатли вино ишлаб чикаришни йулга куйишга харакат килиб келган. Хусусан, XIX асрнинг 80 йилларида хар йили рус богбонлари шахсий хужаликларида Матрос, Изабелла, Сотернь, Ок ва £изил Мускат, О­Порто ва Рислинг номли янги узум навлари парваришланиб, ушбу богларнинг хар бир десятинасидан 15 000 челакгача хосил олинган. Хатто олинган хосилдан тайёрланган олий навли "Рус виноси" 1893 йил Парижда, 1894 йил Антверпенда, Шампань(1896 йил) ярмаркаларида юкори бахоланиб, олий мукофотларга сазовор булган. Шу билан бирга, рус тадбиркорлари аста секин узумдан спирт олиш ва арок ишлаб чикаришни хам йулга куя бошлашган[2, Б. 169-171].
Туркистон улкасида узум хосилини йигиб олиш ишлари асосан июл ойининг ярмидан бошланиб, октябр ойининг бошларида якунланган. Ушбу давр мобайнида узумдан олинган хосилнинг бир кисмини улгуржи нархларда хомашё тарзида вино тайёрлаш заводларига топширишган. Хосилнинг колган кисмидан шароб(мусаллас), шинни, майиз ва ботттка шу каби махсулотлар тайёрланиб, киттт мобайнида истеъмол килиш учун сакдаб куйилган. Ахоли эхтиёжларидан ортган узум махсулотлари хураки ва майиз куринишида улка ички бозорларидан ташкари Россия ва ботттка чет улкаларга хам экспорт килинган.
Улкада етиштирилган махаллий узум ва четдан келтирилган янги узумдан олий навли кизил вино, шунингдек ошхона учун уч хилдаги дессерт винолар ишлаб чикариш хам йулга куйилган. Жумладан, Европадан келтирилган ва улкада махаллийлаштирилган янги узум навларидан Каберно-Савельон, Соперовки, Матрос(£ора Ширвон) кабилардан юкори навли кизил вино ишлаб чикарилган булса, махаллий узум навларидан £ора Кишмиш, Чарос, Чиллаки, £ора Хусайни кабилардан ошхона, черков, дессерт(сархил) навли уч хилдаги винолар тайёрлаб истеъмолга чикарилган[11, Б.177-183; 19, Б.154].
Улка бозорларида Мерло, Гренаж, Мурвед каби янги узум навларидан тайёрланган кизил ва ок винолар хам сифат жихатдан юкори бахоланган. Шунингдек, ушбу навларнинг хосилдорлик микдори ва вино бериш коэффициента хам ботттка янги узум навларига нисбатан юкори булиб, унинг 1 десятина ердан олинган узум хосилидан уртача 500 челакдан - 700 челакгача вино олинган.
Улкада дастлабки вактларда узумдан вино тайёрлаш техникаси ута оддий ва примитив куринишда булиб, узумлар асосан махсус идишларга солинган ва оёкда эзилиб, пресланган ва унда шарбат ажратиб олинган. Чунки, бу вактларда хали улкага вино ишлаб чикаришда кулланиладиган уз даврининг замонавий техника ускуналари келтирилмаган эди. Узумни пресслайдиган махсус ускуна улкага XIX асрнинг 80 йилларидан бошлаб келтирилиб фойдаланила бошланган, олинган шарбатни филтрлайдиган ускуна эса пресслаш ускунасидан 5 йил кейин келтирилган.
Курилаётган даврда улкада ишга туширилган дастлабки заводларда вино ишлаб чикариш учун хомашё булган узум хосилини улгуржи нархларда кабул килитттда кам хак туланган булса, кейинчалик ушбу заводлар сони ва уларнинг ишлаб чикариш куввати ошгани сари узум махсулотларига булган талаб хам отттиб борган ва бу уз навбатида узум нархининг хам сезиларли даражада кутарилишига сабаб булган. Масалан, дастлабки вактларда заводларда вино ишлаб чикариш учун хомашё булган узум хосилининг бир пуди уртача 10-15 копеек, айрим холларда хатто 20 копеекгача булган нархларда сотиб олинган булса, XIX асрнинг 90 йилларига келиб ушбу заводлар узумнинг бир пудини 40 копеек ва айрим холларда хатто 70 копеекгача булган нархларда хам сотиб ола бошлашган[7,Б. 378].
Самаркандда виночилик билан уз даврининг ушбу сохадаги дастлабки мутахассислари булган Филатов, Проховский, Толочинов, Тошкентда эса Платон Шевченко, инженер технолог Н.И.Первушин, Адолф Моше, Н.И.Иванов, Я.Я.Иванов, И.Барсуков, И.П.Белоколоковлар шугулланишган. Манбаларда кайд этилишича Самаркандда Филатовнинг вино заводида йилига 10-15 минг челак, Проховский заводида 6 000 челак, Толочинов заводида 4 000 челак; Тошкентда Платон Шевченко, инженер-технолог Н.И.Первушин, Адолф Моше, Н.И.Иванов, Я.Я.Иванов, И.Барсуков, И.П.Белоколоков заводларида уртача 10 000 челак, Фаргонада мавжуд заводларда эса 10-11 минг челак вино тайёрланган[17, Б.288- 289; 9, Б. 48-50; 21, Б.219; 19, Б.141-142].
Туркистон улкасида узумдан вино тайёрлайдиган заводлар ва уларнинг ишлаб чикариш куввати, заводларда ишлайдиган ишчилар сони, ишчиларга бериладиган иш хаки ва уларга яратилган мехнат шароитлари каби масалаларни кенгрок ва туликрок ёритишда биз учун архив материалларида келтирилган маълумотларнинг хам урни катта.
Хусусан, архив материалларида кайд этилган маълумотларга кура, биргина Тошкент шахридаги Первушинга тегишли булган вино заводида 1891 йилда 33

  1. пуд махсулот ишлаб чикарилган. Заводда ишчилар сони эса 25 нафар булиб, улрга бериладиган иш хаки 12 рублдан-18 рублгача булган. Заводда ишчиларнинг иш вакти эса 14-17 соатгача булиб, улар огир шароитларда мехнат килишган[20, 43, 48, 49, 93].

Вино ва вино махсулотларининг улка вилоятлари бозорларидаги нарх-навоси хам талаб ва сифатига караб турлича булган. Масалан, Тошкентда кизил ва ок винонинг бир челаги 2 рубль 15 копеекдан - 5 рублгача, бошка турдаги винонинг бир челаги 8-12 рубль, хуштаъм винонинг бир челаги 16-18 рубль булган. Шахарда вино савдосининг йиллик айланмаси уртача 500 000 рублни ташкил этган[7, Б.378-379].
Фаргонада винонинг паст навларининг бир челаги 3-4 ва юкори навлари эса 10 рублгача булган. Маргилонда узумнинг махаллий Буваки навидан тайёрланган паст навли винонинг бир тттитттаси 20-35, Самаркандда куввати паст винонинг бир шишаси 30, уртача кувватдаги винонинг бир тттитттаси 50-60 ва юкори кувватли винонинг бир шишаси 80 копеекдан - 1 рубль 20 копеекгача булган[17,Б.295;

  1. Б. 142].

Манбаларда кайд этилишича, Самарканд вилоятида 1905 йилги узум хосил микдори 6 820 450 пудни ташкил этиб, олинган хосилнинг катта кисми куритилган холда сакданган. Бу хосилнинг асосий кисмини кишмиш узуми ташкил этиб, ундан хар йили уртача 1 млн пуд хосил олиш имконини берган ва бу улкада ушбу махсулотни етиштирищдан катта даромад олиш мумкинлигини англатган. Вино ишлаб чикарувчилар ушбу йили 203 800 челак вино ишлаб чикаришган булса, дистиллаш заводларида эса 1 068 096 градус спирт, коняк заводида 106 540 градус коняк ва махаллий ахоли эса 1500 пуд шинни тайёрланган[3, Б.135].
Улкада 1906 йилда узумдан мол-кул хосил олиниб, бу уз навбатида таккосланмайдиган даражада четга махсулот экспорт килиш ва ундан юкори даромад олиш имконини берган. Шуниндек, ушбу уринда яна шуни таъкидлаб утиттт керакки, бу борада катта тажрибага эга булган улка махаллий ахолиси утган мавсумда катта микдорда узум махслотларини улка ички бозорларига хам етказиб беришган. Бундан рухданган ва катта даромад олиш имконини билган улкада узум ва узум махсулотларини етиштирувчи ахоли кисми ушбу махсулотларни нафакат улка ички бозорларига олиб чикиб сотишган, балки четга, хусусан Россия ички бозорларига, хатто Европага хам етказиб бера бошлашган.
Ушбу давр билан хамнафас булган муаллифлардан бири Вирский узининг кулёзмасининг 72 бетида узумнинг нарх-навоси хакида хам тухталиб, куйидаги сузларни айтади. Улка бозорларида таббий хураки узумнинг нархи кейинги 3-4 йилда уртача 1 пуди 15-30 копеекгача сотилди. Вино ишлаб чикарувчи завод эгалари узум етиштирувчилардан хосилни 1 пудини 15 копеекдан олишиб, вино ишлаб чикаришган ва винони улка бозорларда 20-25 копеекдан, хаттоки 20-40 копеекгача булган нархларда сотишган. Вирский улкада асрнинг сунги ун йиллигида узумнинг уртача бир пудининг нархи 20 копеек атрофида эканлигини таъкидлайди. Аммо унинг келтирган статистик маълумотлари ва бошка муаллифларнинг берган маълумотлари асосида узумнинг уртача нархи 27 копеек булганлигни кайд этиш лозим булади. Шунингдек, Вирский 10 йил давомида узумнинг 1 танобидан уртача 1060 пуд хосил олиш мумкинлигини таъкидлаб, унинг нархи уртача 212 рубл булишлигини кайд этади[4,Б.146].
Вирский келтирган ушбу маълумотларни тахдил этадиган булсак, узум богининг

  1. танобидан 1060 пуд хосил олинса, уртача 1 пуд узумнинг нархи 27 копеек деб олсак, ушбу уринда муаллиф кайд этганидек 1 пуд узумнинг уртача нархи 212 рубль эмас балки 286 рубль 20 копеек эканлиги маълум булади ва ушбу уринда у бир оз хатоликка йул куйганлиги кузга ташланади. Бундан ташкари, Вирский таъкидлаганидек, 10 йилллик мобайнида 1 таноб узумзордан олинадиган даромад 294 рубль 50 копеек эмас, балки 388 рубль 50 копеекни ташкил этади. Яъни, 1 таноб узумзордан хар йили олинадиган даромад уртача 29 рубль 45 копеек эмас, балки 38 рубль 85 копеекни ташкил этади. Шундан келиб чикиб, 1 таноб ерда етиштирилаётган узумзорга ишлов беришга кетадиган бир йиллик умумий харажат уртача 33 рубль 19 копеекни ташкил этишини хисобга олсак, 1 таноб узум богидан олинадиган соф фойда уртача 5 рубль 66 копеекни ташкил этади.

Мустамлака хукумат улкада вино заводларини имкон кадар узум куп етиштириладиган жойларда ва темир йул станцияларининнг якинида куришга харакат килган. Зеро, бундан кузланган асосий максад биринчидан ушбу заводларда вино ишлаб чикариш учун керакли булган узум хомашёси муаммосини хал этишни кузлаган булса, иккинчидан ушбу заводда ишлаб чикарилган вино махсулотларини биринчи навбатда улка маркази булган Тошкентга етказиш, учинчидан эса Россияга олиб кетиш учун кулай булиши лозим эди.
Бу борада муаллифлардан В.В.Заорский ва К.А.Александерларнинг кайдлари диккатга сазовордир. Уларнинг таъкидлашларича, улкада барпо этилиши кузда тутилган вино заводлари темирйул станцияларидан узокдик масофасига кура учта тоифада булишлиги лозим булган. Хусусан, биринчи тоифага кура куриладиган вино заводи энг якин темирйул станциясидан уртача 0-5 верстгача, иккинчи тоифага кура 5-10 верстгача ва учинчи тоифага кура 10-35 верстгача булган масофада барпо этиш кузда тутилган. Масалан, ушбу режа асосида барпо этилиши кузда тутилган вино заводларидан бири Самарканд вилоятининг Хужанд уездида булиб, у Тошкент шахридан 177 верст узокдикда жойлашган булган. Хужандда барпо этилган ушбу заводда ишлаб чикарилган вино махсулотлари энг якин темирйул станцияси булган Черняевогача 35 верст масофага дастлаб почта йуллари оркали араваларда татттиб келтирилган ва сунгра поезд вагонларига юклаб, белгиланган жойларга етказилган. Ушбу станциянинг вино махсулотларини ташиш буйича йиллик юк хажми 3 150 рубльни ташкил этган. Шунингдек, ушбу заводда йилига 8000 челак (12 000 рубллик) хажмда вино ишлаб чикарилган[8,Б.339]. Демак, Хужанд уездидаги ушбу вино заводида бир йилда ишлаб чикарилган вино махсулотининг умумий микдори ва киймати тахдил килинса, 12 000:8000=1,5 яъни бир челак винонинг уртача нархи 1 рубль 50 копеекни ташкил этганлиги маълум булади.
Вино заводларининг темирйул станцияларига якин жойларда барпо этиш режасига кура улкада биринчи тоифада 8 та, иккинчи тоифада 9 та, учинчи тоифада эса 11 та, жами 28 та завод барпо этилган. Шунингдек, ушбу курсаткич буйича барпо этилган вино заводларининг йиллар буйича таксимланишини хам куриб чикиттт мумкин. Масалан, 1880 йилга кадар ана шундай вино заводлари Самарканд ва Сирдарё вилоятларида 2 тадан - жами 4 та; 1880 йилдан - 1890 йилга кадар Самарканд вилоятида 3 та; 1890 йилдан - 1900 йилга кадар Самарканд вилоятида 8 та, Сирдарё вилоятида 1 та, Фаргона вилоятида 1 та ва жами 10 та; 1900 йилдан - 1910 йилга кадар Самарканд вилоятида 8 та; 1910 йилдан - 1914 йилга кадар Самарканд вилоятида 3 та; вилоятлар буйича жами Самаркандда 24 та, Сирдарё вилоятида 3 та, Фаргонада 1 та, жами улка буйича 28 та вино заводи барпо этилган[8, Б.339-340].
Манба ва даврий нашрларда, шунингдек архив материалларида ушбу заводларда ишлаб чикарилган виноларининг йиллик айланма маблаг микдори хакида хам диккатга сазовор маълумотлар кайд этилган. Хусусан, улкада фаолият курсатаётган вино заводларининг йиллик пул айланмаси уртача 1 237 857 рубльни ташкил этган ва ушбу курсаткич вилоят, шахар ва уездлари буйича куйидагича таксимланган: Самарканд шахрида 8 та завод булиб, йиллик маблаг айланмаси 741 157 рубль, ишлаб чикариш куввати 59 900 челак, 1 та заводнинг йиллик маблаг айланмаси 92 613 рубль; Самарканд уездида 12 та завод булиб, ушбу заводларнинг йиллик маблаг айланмаси 273 775 рубль, ишлаб чикариш куввати эса 22 100 челак, 1 та заводнинг йиллик маблаг айланмаси 22 815 рубль; Самарканд шахар ва уезди буйича жами 20 та завод булиб, ушбу заводларнинг йиллик маблаг айланмаси 1 014 932 рубль, ишлаб чикариш куввати 82 000 челак, 1 та заводнинг йиллик маблаг айланмаси 50 747 рубль; Катгакургон шахрида 2 та завод булиб, йиллик маблаг айланмаси 5 100 рубль, ишлаб чикариш куввати 400 челак, 1 та заводнинг йиллик маблаг айланмаси 2 550 рубль; Каттакургон уездида

  1. та завод булиб, йиллик маблаг айланмаси уртача 8 500 рубль, ишлаб чикариш куввати 700 челак, 1 та заводнинг йиллик маблаг айланмаси уртача 8 500 рубль; Каттакургон шахар ва уезди буйича жами 3 та завод булиб, ушбу заводларнинг йиллик маблаг айланмаси 13 600 рубль, ишлаб чикариш куввати 1 100 челак, 1 та заводнинг йиллик маблаг айланмаси уртача 4 533 рубль; Хужанд уездида 1 та завод булиб, йиллик маблаг айланмаси 12 000 рубль, ишлаб чикариш куввати 1 000 челак, заводнинг йиллик маблаг айланмаси уртача 12 000 рубль, Самарканд вилояти буйича жами 24 та завод булиб, ушбу заводларнинг йиллик маблаг айланмаси 1 040 532 рубль, ишлаб чикариш куввати 84 100 челак, 1 та заводнинг йиллик маблаг айланмаси уртача 43 355 рублни ташкил этган. Шунингдек, Сирдарё вилояти буйича Тошкентда 3 та завод булиб, ушбу заводларнинг йиллик маблаг айланмаси 195 325 рубль, ишлаб чикариш куввати 15 800 челак, 1 та заводнинг йиллик маблаг айланмаси 65 108 рубль; Фаргона вилояти буйича 1 та завод булиб, йиллик маблаг айланмаси 2 000 рубль, ишлаб чикариш куввати 100 челак, заводнинг йиллик маблаг айланмаси 2 000 рубль; улка буйича жами 28 та вино заводи булиб, ушбу заводларнинг йиллик маблаг айланмаси 1 237 857 рубль, ишлаб чикариш куввати 100 000 челак, 1 та заводнинг йиллик маблаг айланмаси 44 200 рубльни ташкил этган[8, Б.340].

Улка буйича ишлаб чикарилган вино махсулотларининг катта микдори Самарканд вилоятга тугри келиб, униннг умумий киймати 1 040 532 рубль булиб, улка буйича ишлаб чикарилган вино махсулоти хажмининг 84,1 %ни ташкил этган. Сирдарё вилояти бу борадаги курсаткичи 195 325 рубль булиб, ишлаб чикарилган вино махсулотининг 15,8 %ни ташкил этган булса, Фаргона вилояти бу борада 2 000 рубльни ташкил этиб, умумий махсулот хажмидаги улуши атиги

  1. 1%ни ташкил этган[8,Б.341].

Самарканд вилоятининг бу борада юкори уринда туришининг сабабларидан бири вино ишлаб чикарадиган заводларнинг аксарияти ушбу вилоятда барпо этилганлиги ва узум етиштириш учун кулай табиий икдим шароити ва тупрок таркибининг мослигида эди.
Самарканд вилоятида барпо этилган вино заводларининг жойлашиши хам турлича булиб, Самарканд уездида фаолиятда булган заводлар ишлаб чикарган вино микдори 1 014 932 рубльни ташкил этиб, улка буйича ишлаб чикарилган махсулот умумий хажмининг 82,0%ни ташкил этган. Вилоятнинг Каттакургон уездида вино ишлаб чикаришнинг умумий микдори 1,1%, Хужанд уездида ишлаб чикарилган винонинг умумий микдори 1,0%ни ташкил этган. Якунда шахарда Самарканд уезди вино заводларининг ишлаб чикариш куввати йилига 2,7 баробар, колган уездларда бу курсаткич 12 баробар ва шахарнинг узида бу курсаткич 8 баробар ошганлигини куришимиз мумкин[8, Б.341].
Туркистон улкасида вино ишлаб чикарадиган заводларнинг ишлаб чикариш кувватлари хам турлича булган. Бу борада тадкикот олиб борган Александер ва Заорскийлар бундай заводларни бешта гурухга булишган. Жумладан, биринчи гурухга кирувчи вино заводларининг умумий сони 9тани ташкил этиб, ушбу заводларнинг умумий ишлаб чикариш куввати 5 000 рубльгача булган, ушбу заводларда ишлаб чикарилган вино махсулотининг умумий киймати 24 125 рубль булиб, бу борада улка буйича ишлаб чикарилган вино махсулотлари улушида 2,0%ни ташкил этган. Ушбу гурухдаги заводларнинг биттасининг ишлаб чикариш куввати уртача 2 681 рубльни ташкил этган. Улка буйича ана шундай паст кувватга эга заводлар жами сони 9 та булгани холда ушбу заводларнинг 7 таси Самарканд вилоятида жойлашганлиги бу борада ушбу вилоятда вино ишлаб чикаришнинг Сирдарё вилоятига нисбатан ишлаб чикариш микдори пастлигининг сабаби нимада эканлиги уз-узидан аён булади. Зеро, ракамларга эътибор берадиган булсак, Самарканд вилоятида булган ушбу 9та заводда ишлаб чикарилган вино махсулотларининг битта заводга тугри келадиган улуши буйича улкада курсаткичи уртача атиги 1 200 рубльни ташкил этган[8,Б. 341].
Иккинчи гурухга кирувчи вино заводларининг умумий сони 8 та булиб, ушбу заводларнинг умумий ишлаб чикариш куввати 5 000-15 000 рубльгача булган. Бу заводларнинг барчаси Самарканд вилоятида булиб, ушбу заводларда ишлаб чикарилган вино махсулотининг умумий киймати 72 000 рубль, бу борада улка буйича ишлаб чикарилган вино махсулотлари улушида 5,8 %ни ташкил этган. Самарканд вилоятида булган ушбу 8 та заводда ишлаб чикарилган вино махсулотларининг битта заводга тугри келадиган улуши буйича улкада курсаткичи уртача 9 000 рубльни ташкил этган[8,Б.342].
Учинчи гурухга кирувчи вино заводларининг курсаткичларига тухталадиган булсак, улар сони 6 та булиб, ишлаб чикариш куввати уртача 15 000-50 000 рублгача, умумий савдо айланмаси 196 065 рубль, бу борада улка буйича ишлаб чикарилган вино махсулотлари улушида 15,8 %ни ташкил этган. Ушбу 6 та заводда ишлаб чикарилган вино махсулотларининг битта заводга тугри келадиган улуши буйича улкада курсаткичи уртача 32 678 рубльни ташкил этган[8,Б.342].
Энг кам сонли заводлар туртинчи ва бешинчи гурухга кирувчи заводлар ташкил этади ва уларнинг жами сони 5 тани ташкил этади. Лекин уларнинг сони кам булсада улка буйича ишлаб чикарилган вино махсулотлар хажмидаги улуши юкори булиб, умумий йиллик савдо айланмаси 945 667 рубльни(141 667 рубль ва бешинчи гурухдаги заводларнинг улуши 804 000 рубльни) ташкил этган. Ушбу заводларнинг йиллик айланма маблаги умумий 76,4 %, битта заводнинг улуши буйича туртинчи гурухда 70 833 рубль ва бешинчи гурухда битта заводнинг улуши 268 000 рубльни ташкил этган[8, Б.342].
Юкоридаги маълумотларни тахлил этадиган булсак, Туркистон улкасида фаолият юритган вино заводларининг уртача ишлаб чикариш йиллик айланма хажми 2 681 рубльдан - 9 000 рубль атрофидаги заводлар купчиликни ташкил этиб, уларнинг сони 17 та булган. £олган 11 та заводлар эса йиллик савдо айланмаси энг юкори ёки паст курсаткичдаги заводлар ташкил этган.
Завод эгалари томонидан вино ишлаб чикариш учун зарур булган узум хомашёсининг маълум кисми ахолидан сотиб олинган булса, колган кисми уз шахсий богларида етиштирилган узум хосилидан олинган. Улкада фаолиятда булган вино заводларининг хомашёни кабул килиш куввати хам вилоят уездларида турлича булган. Масалан, улка буйича вино заводларига кабул килинган узум хомашёси буйича Самарканд вилояти юкори уринда булиб, заводларга кабул килинган узум хомашёси умумий хажми 429 603 пуд, ёки 88,6 %ни ташкил этган. Ушбу курсаткич буйича вилоятнинг уездларда таксимотини куриб чикадиган булсак, Самарканд уездининг улуши 414 403 пуд ва 85,4 % умумий узум хосилининг хажмини; Каттакургон уездининг улуши 6 700 пуд ва 1,4 %ни, уездининг улуши 8 500 пуд ва 1,8 %ни ташкил этган. Сирдарё вилоятининг бу борадаги курсаткичи паст булиб, умумий 11,3 %ни, 572 пуд узум хомашёсининг (атиги 0,1 %) ташкил этган[8,Б.343].
Битта заводнинг хомашё кабул килиш буйича умумий улушида Самарканд вилоятидаги вино заводлари биринчи уринда, Сирдарё вилояти заводлари иккинчи ва Фаргона вилояти бу борада учинчи уринда турган. Бу борада Самарканд уезди бошка вилоят уездларига караганда юкори уринда турган. Вино заводларининг узум хомашёсини кабул килиш хажмига эътибор берадиган булсак, хомашёнинг умумий хажмининг 370 734 пуди ёки 76,5 % ни хусусий богларда етиштирилган узум хосили ташкил этган ва колган 23,5 % хомашё вино заводи эгаларининг шахсий богларида етиштирилган узум хосилидан олинган[8,Б.344].
Вино ишлаб чикарувчи заводлар томонидан сотиб олинадиган хомашёни улка буйича таксимотини куриб чикадиган булсак, Самарканд вилояти узум хомашёсини етиштириш буйича юкори уринда турган ва 352 449 пуд(72,7%) умумий узум хажмини; Сирдарё вилояти 18 285 пуд(3,8%) ташкил этган булиб, бу борада Фаргона вилояти улуши деярли йук хисоби булган. Самарканд вилояти вино заводларига узум хомашёсини махаллий ахолидан сотиб олиш борасида Сирдарё вилоятига нисбатан 19 баробар куп хажмда кабул килган. Лекин, вино заводлари эгаларининг шахсий узум богларида етиштирилган хоснлни кабул килиш борасида улкадаь Сирдарё вилояти юкори уринда турган, яъни ушбу вилоятда завод эгаларининг шахсий богларида етиштирилган узум хомашёси 66,7%, Самарканд вилоятида эса 18,0%ни ташкил этган[8, Б.344].
Уз узум богига эга вино заводлари улкада жами 6 та булиб, шундан 5 таси Самаранд вилоятида ва 1таси Фаргона вилоятида булган. Узум хомашёсини сотиб оладиган ва ундан вино махсулотини ишлаб чикарадиган заводлар сони улка буйича 18 та булиб, шундан 14таси Самарканд вилоятида, 3 таси Сирдарё вилоятида ва 1 таси Фаргона вилоятида булган. Ва нихоят, узум сотиб олиб вино ишлаб чикарадиган заводлар сони улка буйича жами 22 та булиб, шундан 19 таси Самарканд вилоятида ва 3 таси Сирдарё вилоятида булган.
Вино махсулотини огирлигини улчашда улкада ишлатилган улчов бирлиги деярли бир хил булиб, 1 челакнинг уртача огирлиги 1,14 пудга тугри келган. Факатгина Катгакургон уездида бу улчов нормаси ботттка вилоятдаги нормадан сал юкори булиб, 1 челак винонинг огирлиги уртача 1,50 пудни ташкил этган[8,Б.347].
Улка бозорларига вино махсулотларининг чикарилитттини тахдил киладиган булсак, бу борада жуда паст курсаткичга гувох буламиз. Заводларда ишлаб чикарилган вино махсулотининг катта кисми Россиянинг европа кисмига (Петроград, Москва, Варшава, Оренбург ва б.) ёки Сибирга экспорт килинган. Экспорт килинган вино махсулотининг умумий микдорини аник белгилаб булмасада, лекин тахминан 134 750 челак вино махсулоти экспорт килинган деб олсак, улкада вино ишлаб чикарган 7 та заводнинг ишлаб чикарган вино махсулоти хажмини уртача 264 500 челакни ташкил этса, демак ишлаб чикарилган вино махсулотининг катта кисми четга экспорт килинганлиги уз-узидан аён булади[8,Б.347].

  1. асрнинг дастлабки ун йиллигига келиб Туркистон улкасида жами 28 та вино заводи булиб, шундан 24 таси Самарканд вилоятида ва 3 таси Сирдарё вилоятида ва 1 таси Фаргона вилоятида булган. Ушбу заводларнинг бир йиллик ишлаб чикариш куввати 468 414 рублни ташкил этиб, битта заводнинг ишлаб чикариш куввати эса уртача 16 729 рублни ташкил этган[8, Б.345].

Ушбу 28 та заводнинг бир йиллик ишлаб чикариш куввати уртача 425 833 челак, умумий киймати 1 237 857 рубл, винонинг бир челаги 2 рубл 91 копеекни ташкил этган[8,Б.346]. Шундан Самарканд вино заводларида 376 650 челак, ёки улкада ишлаб чикарилган винонинг 88,5%ни умумий киймати 1 040 532 рублни ташкил этган[8,Б.348].
Шунингдек, архив материалларида вилоятда мавжуд заводлар ва уларнинг ишлаб чикариш куввати, винонинг умумий нархи хакида хам маълумотлар акс этган. Хусусан, Тошкент шахридаги вино заводи ва унинг ишлаб чикариш куввати куйидагича булган:

  1. Тошкент шахрида Первушин вино заводи: хомашё кабул килиш куввати 33

  1. пуд, вино ишлаб чикариш куввати челак, винонинг нархи, завод ишчилари

сони 25 та, ишчиларнинг мехнат хаки 12-18 рубл, иш вакти 14 соат.

  1. Тошкент шахрида вино заводи: хомашё кабул килиш куввати 7000 пуд, вино ишлаб чикариш куввати 5000 челак, умумий винонинг нархи 15 000 рубл, завод ишчилари сони 20 та, ишчиларнинг мехнат хаки 12-20 рубл, иш вакти 14 соат.

  2. Тошкент, Куйлик Первушин вино заводи: хомашё кабул килиш куввати 7500 пуд, вино ишлаб чикариш куввати 5000 челак, умумий винонинг нархи 8900 рубл, завод ишчилари сони 8 та, ишчиларнинг мехнат хаки 12-15 рубл, иш вакти 14 соат[20, 43].

Сирдарё вилоятининг Тошкент уездида вино ишлаб чикарадиган учта завод булиб, унинг йиллик ишлаб чикариш куввати 1885 йили 12 500 челак, 75 000 рубллик кизил ва ок вино ишлаб чикарилган. Ушбу хажмдаги вин они ишлаб чикариш учун 23 000 пуд узум керак булган[14, Б. 178-179].
Туркистон улкасида етиштирилган узум ва вино махсулотлари ички бозорлардан ташкари, четга хам экспорт килинган. Хусусан, улкада етиштирилган узум ва вино махсулотлари Каспий орти вилояти оркали Астраханга ва унда Россиянинг ички вилоятлари, шунингдек, Сибир худудларидаги ярмаркаларга олиб чикиб сотилган.
1892-йилда Каспийорти темир йули оркали Россия ва Европага 412 000 пуд Кишмиш узуми жунатилиб, унинг 285 566 пуди Самаркандда етиштирилган узумга тугри келган. Ток тупидан узилган холда экспорт учун чикарилган хураки узумнинг умумий микдори 3 000 пуд, узумдан тайёрланган винонинг умумий микдори эса 66 838 пудни ташкил этган. Ушбу курсаткичдаги Самарканд узумидан тайёрланган вино микдори 14 979 пудни ташкил этган. Россияга чикарилган узум ва узум виноси 1888-йилда 70 597 пуд булган булса, кейинги беш йил давомида бу курсаткич беш маротабага ошиб, 1892-1893 йилларда 451 018 пудни ташкил этган[16, Б.75; 10, Б.9-14; 13, Б.34; 6, Б.15, Б. 234; 15, Б.9-14].
Дастлабки вактларда Каспийорти харбий темир йули оркали Россияга олиб кетиладиган юк хажмида кишмиш узуми ва узумдан тайёрланган вино махсулотларининг улуши жуда кам булган. Чунки, бу вактларда улкада хали вино тайёрлаш ишлари энди йулга куйила бошлаган эди. Ишлаб чикарилган винонинг катта кисми асосан улкада истикомат килувчи русийзабон ва бошка европа миллатига мансуб ахоли томонидан истеъмол килиниб, винонинг маълум кисмигина Россия бозорларига экспорт килинган. Улканинг Тошкент, Фаргона шахарлари хам темир йуллар билан туташтирилгандан сунг Россияга олиб чикиладиган узум ва узум махсулотларининг улкадан четга экспорт килинган товарлар хажмидаги улуши ортиб борган.
Туркистон улкасида етиштирилган узум ва узум махсулотлари нафакат Россия ички бозорларида, балки европанинг бошка давлатларида хам маълум ва машхур була бошлаган. Хусусан, улканинг Карши уездида етиштирилган узум ва узум махсулотлари Варшава(Польша)га экспорт килиниб, у ердан ушбу махсулотларни Франция савдо компаниялари сотиб олган. Ушбу компаниялар айникса Туркистонда етиштирилган Кишмиш узумидан олий навли коньяк тайёрлашган. Уз навбатида Франциядан хуштаъм коньяк сотиб оладиган Россия дастлабки вактларда ушбу ичимлик Туркистонда етиштирилган узумидан тайёрланганлигини хатто тасаввур хам килмаган[10, Б.9-14; 1, Б.96-97].
Туркистонда ишлаб чикарилган вино ичимлигини Тошкент вокзали оркали четга жунатиш 1906 йилда 8 071 пуд(85,73%)ни, 1907 йилда 97 490 пуд(134,77%)ни ташкил этган. Икки йил давомида экспортдаги усиш суръати 114,96 %ни ташкил этган[5,Б.270-276].
Шунингдек, архив фондларида сакданаётган материаллар куздан кечирилганда Россия империясининг Туркистон улкасида виночилик саноатини жорий этиш билан бирга, бу сохада юритган мустамлака сиёсати хусусиятларини хам курсатиб берадиган маълумотлар учрайди. Хусусан, архив материалларида кайд этилишича, улкада вино заводини очиш учун тегишли хукуматдан рухсат олиш ва ушбу соха учун махсус ишлаб чикилган 10 моддадан иборат хукукий низомга катъий амал килиш белгилаб куйилган.
Мазкур низомга кура, улкада вино ишлаб чикариш заводини курит ёки ушбу фаолият билан шугулланиш учун энг аввало Император сиёсий агентлиги ва Туркистон улкаси аксиз бошкармаси келишуви асосида шахсан Туркистон генерал- губернатори рухсатномасини олиш шарт булган. Шунингдек, мазкур низомда вино заводини очиш учун бир катор катъий талаблар хам куйилган. Масалан, низомнинг 3-моддасига кура:
-завод атрофи девор билан уралган ва унга битта дарвоза оркали кириладиган булишлиги;
-заводда ишлаб чикарилган вино махсулотларини сакдаш ва итттчи ходимларнинг ишлашлари, шунингдек ишчиларнинг яшашлари учун барча шароитларнинг яратилиши;
-заводда ишлаб чикарилган вино махсулотларини солиш учун ёгоч, сопол, шиша идишларнинг мавжуд эканлиги, 2500 челак хажмдаги махсулот сакдайдиган омборхона булиши шарт булган.
Мазкур Низомнинг 7-моддасига кура, вино заводи курит учун жой алббата шахарнинг руслар яшайдиган кисмидан танланиши, бордию завод махаллий ахоли яшайдиган жойда курилмаган такдирда хам унинг шахарнинг руслар яшайдиган кисмида сотув дукони булиши шарт эди[18, Б.1].
Юкорида келтирилган маълумотлар тахлили натижасида мавзу юзасидан куйидаги умумий хулосаларга келишимиз мумкин:

  • XIX аср охири - XX аср бошларида Туркистонга кириб келган янги узум навлари ва уларнинг икдимлаштирилиши, винобоп махаллий ва янги узум навлари, узум ва вино махсулотларининг ички бозорлардаги нарх-навоси, улка ички ва ташки савдосида узум ва вино махсулотларининг тутган урни каби масалаларнинг манба ва адабиётларда, шунингдек даврий нашрларда ёритилиш даражаси тахдил этилди;

  • манба ва адабиётлар, шунингдек даврий нашрлар тахдили натижасида XIX аср охири XX аср бошларида Туркистон улкасига узумнинг 20 дан ортик серхосил хураки ва винобоп янги узум навлари олиб келинган ва махаллийлаштирилганлиги аникданди;

  • улкада узумчиликни илмий асосда йулга куйиш, унинг асосида виночилик саноатини ривожлантириш борасида олиб борилган ишлар кутилган натижаларни берган булсада, лекин барча иктисодий имкониятлар марказ манфаатларига буйсундирилган эди;

  • Россия мустамлакачилиги сиёсатида Туркистонда кишлок хужалигида узумчилик ва саноатда виночилик сохасини ривожлантириш оркали четдан сотиб олинадиган спиртли ичимликларга кетадиган сарф харажатларни камайтириш, шунингдек узумдан сифатли, олий навли вино ишлаб чикариш ва уни экспорт

килиш оркали катта даромад олиш режаси булган;

  • ушбу максаддан келиб чиккан холда мустамлака хукумат доимий равишда улкада узумнинг янги навларини етиштириш ва улардан мул хосил олиш, шунингдек олинган хосилдан сифатли вино ишлаб чикариш ишларини йулга куйишга харакат килиб келган.

Фойдаланилган манба ва адабиётлар руйхати

  1. А.Губаревич-Радобылский.Экономический очерк Бухары и Туниса. Санк- Петербург.1905 (A.Gubarevich-Radobylsky.An economic sketch of Bukhara and Tunisia.-SPb., 1905. - P. 96-97).

  2. Виноделье в Туркестане//. Туркестанский сборник.Т. 522 (Winemaking in Turkestan // Turkestan collection. Volume 522. -P. 169-171).

  3. Виноградарства и виноделие в Туркестан// Туркестанский сборник. Т. 454(Viticulture and winemakingin Turkestan // Turkestan collection. Volume 454. -P. 135).

  4. Вирский Н.М. Виноградарство в Самаркандском уезде// Туркестанский сборник. Т.523 (Virsky.N.M. Viticulture in Samarkand County// Turkestan collection. Volume 523. -P. 146).

  5. Вывоз сушенных фруктов и виноградного вина// Туркестанский сборник. Т. 536 (Export of dried fruits and grape wine // Turkestan collection. Volume 536. -P. 270­276).

  6. Глушенко Е.А.Россия в Средней Азии. Завоевания и преобразования. Москва. Центрполиграф. 2010 (Glushenko EA Russia in Central Asia. Conquest andtransformation. -M., 2010. - P.234).

  7. Добросмыслов А.И. Ташкент в прошлом и настоящем. Исторический очерк.- Ташкент: Типолитография О.А.Порцева, 1912 (Dobrosmyslov A.I. Tashkentinthepastandpresent.Historicalessay.TipographyofO.A.Portseva., 1912.-P.378, 379).

  8. Заорский В.В., Александер К.А. Промышленные заведения Туркестанского края.-Петроград, 1915 (ZaorskyV.V., AlexanderK.A. Industrialestablishmentsin the Turkestan Territory.Petrograd. 1915. -P. 340, 341, 342, 343, 344, 345, 347, 348).

  9. Маев Н.А. Туркестанская выставка 1886 г.-Ташкент: Издание Туркестанского Отдела Императорского Российского Общества Садоводства, 1886 (Mayev N.A. Turkestan exhibition of 1886 Tashkent: Publication of the Turkestan department of the Imperial Russian Society of Gardening, 1886. -P. 48-50).

  10. Мусофир. Среднеазиатское виноградство//Туркестанский сборник. Т. 433 (Musofir. Middle-Asian viticulture // Turkestan collection. Volume433. -P. 9-14).

  11. Невесский М. Список деревьев и кустарников, произрастающих в Самаркандской области//. Туркестанскийсборник. Т. 525 (NeveskyM.List of trees and shrubs growing in the Samarkand region // Turkestan collection.Volume 525. - P. 177-183).

  12. Пулло А. К вопросу о виноградства//Туркестанский сборник. Том 467 (Pullo A. On the issue of viticulture // Turkestan collection. Volume 463-P.59-60).

  13. Путеводитель по Туркестану и Средне-Азиатской железной дороги.С.- Петербургь. 1903 (Guide to Turkestan and the Central Asian Railway.-SPb.,1903. - P. 34).

  14. Сыръ-Дарьинская област. Описание, доставленное по официальным источникам Е.Смирновым.Санкт-Петербург.1887 (Sirdaryaregion.Description delivered by official sources E.Smirnov. SPb., 1887. - P. 178-179).

  15. Средне-Азиатское виноградарства. //Туркестанский сборник. Т. 433 (Middle-Asian viticulture // Turkestan collection. Volume433. -P. 9-14).

  16. ¥айитов Ж.Ш. Туркистонда янги экин навларининг таркалиши ва улардаги узгаришлар. -Бухоро. "Дурдона", 2018(Khaitov.J.Sh. Distribution of new crop varieties in Turkestan and changes in them. - Bukhara "Durdona" 2018. - P. 75).

  17. Шахназаров А.И. Сельское хозяйство в Туркестанском крае.СПб., 1908(Shakhnazarov A.I. Agriculture in the Turkestan Territory. - SPb.,1908. - P. 247­300, 288-289, 295).

  18. УМА, И.1-фонд, 27-руйхат, 1558^m(NAU. Fund I.1,list 27, case 1558, page 1).

  19. УМА, И.7-фонд, 1-руйхат, 3178^m(NAU. Fund I.7,list 1, case 3178, page 154, 141-142).

  20. УМА, И.36-фонд, 1-руйхат, 3298-иш(NAU. Fund I.36,list 1, case 3298, page 43,48,49,93).

  21. УМА, И.36-фонд, 1-руйхат, 3545-иш(NAU. Fund I.36,list 1, case 3545, page 219).


Download 0.6 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   33




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling