Loyiha toshkent davlat yuridik universiteti

2 §. Mahkumni muddatidan ilgari shartli ozod qilishga, 
shuningdek jazoni yengilrog’i bilan almashtirishga taqdim etish 
tartibi 
 
Jazoni  o’tashdan  muddatidan  ilgari  ozod  qilishning  jinoyat 
qonunida 
nazarda 
tutilganligi 
insonparvarlik 
prinsipining 
amalda 
qo’llanishining ifodasi hisoblanadi. Mazkur rag’batlantiruvchi norma jazoni 
o’tash  vaqtida  jazoni  o’tash  tartib  qoida  va  talablarini  bajarish,  ish  va 
o’qishga  halol  munosabatda  bo’lish  ko’nikmalarini  shakllantirishda  muhim 
ahamiyatga  ega.  Jazodan  muddatidan  ilgari  ozod  qilish  tarzidagi  imtiyoz 
muayyan  jazoni  o’tayotgan  shaxslarning  xulq-atvoridan  kelib  chiqib 
qo’llanilishi mumkin. 
 
 
Sud tomonidan tayinlangan jazo 
muddati tugagunga qadar mahkum 
quyidagi hollarda jazoni o’tashdan 
ozod qilinishi mumkin: 
 
muddatidan 
ilgari shartli 
ozod qilinganda; 
 
 
jazo yengilrog’i 
bilan 
almashtirilganda; 
 
kasalligi yoki 
mehnat 
qobiliyatini 
yo’qotganligi 
tufayli; 
 
 
amnistiya yoki 
avf etilganligi 
tufayli. 
 

258 
 
 
Mahkumni  muddatidan  ilgari  shartli  ozod  qilish  –  ozodlikdan 
mahrum  qilish,  intizomiy  qismga  jo’natish,  xizmat  bo’yicha  cheklash  yoki 
axloq tuzatish ishlariga hukm qilingan shaxslarga nisbatan jazoni o’tashdan 
muddatidan ilgari shartli ozod qilish qo’llanilishi mumkin.  
 
Jinoyat  kodeksi  73-moddasida  muddatidan  ilgari  shartli  ozod  qilish 
tartibi  keltirilgan.  Mazkur  moddaga  muvofiq,  o’n  sakkiz  yoshga  to’lgan, 
sodir  etgan  jinoyati  uchun  ozodlikdan  mahrum  etish,  intizomiy  qismga 
jo’natish, xizmat bo’yicha cheklash yoki axloq tuzatish ishlari jazosiga hukm 
qilinib, jazoning muayyan muddatini o’tagan hamda o’rnatilgan tartib-qoida 
talablarini  bajargan,  mehnatga  halol  munosabatda  bo’lgan  mahkumlarga 
nisbatan qo’llaniladi hamda mahkum jazoni keyingi qismini o’tashdan ozod 
qilinadi. 
Jazodan  muddatidan ilgari ozod qilish uchun  mahkum umuman jazoni 
ijro qilish davrida tegishli tartib qoidalarni buzmagan yoxud qilmishi uchun 
berilgan intizomiy chorani o’tagan yoki undan ozod qilingan, yaxshi xulqi va 
tarbiyaviy tadbirlarni o’tashda faolligi uchun rag’batlantirilgan bo’lishi talab 
qilinadi.  
Jazodan muddatidan ilgari ozod qilinadigan o’n sakkiz yoshga to’lgan 
mahkum: 
-  ijtimoiy  xavfi  katta  bo’lmagan  yoki  uncha  og’ir  bo’lmagan  jinoyati 
uchun sud tayinlagan jazoning kamida uchdan birini; 
- og’ir jinoyati uchun, shuningdek, qasddan sodir etgan jinoyati uchun, 
agar  shaxs  ilgari  ozodlikdan  mahrum  etishga  hukm  qilingan  bo’lsa,  sud 
tayinlagan jazoning kamida yarmini; 
-  o’ta  og’ir  jinoyati  uchun,  shuningdek  jazodan  muddatidan  ilgari 
shartli  ozod  qilingan  yoki  jazosi  yengilrog’i  bilan  almashtirilgan  shaxs, 
jazoning  o’talmagan  qismi  mobaynida  yana  qasddan  yangi  jinoyat  sodir 
etgani  uchun  hukm  qilingan  bo’lsa,  sud  tayinlangan  jazo  muddatining 
kamida uchdan ikki qismini o’tagan bo’lishi shart.  
Demak,  jazodan  muddatidan  ilgari  shartli  ravishda  ozod  qilish  uchun 
quyidagilar asos bo’ladi: 
1)  Jinoyat  kodeksi  73-moddasining  birinchi  qismida  ko’rsatilgan  jazo 
turlari uchun o’rnatilgan tartib-qoidalar talablarini bajarganligi;  
2)  shu  jazolarni  o’tash  vaqtida  mehnatga  halol  munosabatda 
bo’lganligi; 
3) jazoning qonunda ko’rsatilgan qismini o’tab bo’lganligi. 
Shaxsni  jazodan  muddatidan  ilgari  shartli  ravishda  ozod  qilish  uchun 
asos  yuqorida  keltirilgan  shartlarning  barchasi  bir  vaqtda  mavjud  bo’lishi 

259 
 
lozim.  Ushbu  shartlarning  birortasining  bo’lmasligi  jazodan  muddatidan 
ilgari shartli ravishda ozod qilishni istisno qiladi. 
O’n sakkiz yoshga to’lmasdan jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan 
jazoni  yengilrog’i  bilan  almashtirishda  ozodlikdan  mahrum  etish,  ozodlikni 
cheklash yoki axloq tuzatish ishlari jazosiga hukm qilinib, jazo turlari uchun 
belgilangan  tartib-qoida  talablarini  bajargan,  mehnatga  va  o’qishga  halol 
munosabatda  bo’lgan  mahkumlarga  nisbatan  qo’llaniladi.  Bunda  quyidagi 
muddatlar o’tgan bo’lishi lozim: 
-  ijtimoiy  xavfi  katta  bo’lmagan  yoki  uncha  og’ir  bo’lmagan  jinoyati 
uchun sud tayinlagan jazoning kamida to’rtdan bir qismini; 
- og’ir jinoyati uchun tayinlagan jazoning kamida uchdan bir qismini; 
-  o’ta  og’ir  jinoyati  uchun,  shuningdek  qasddan  sodir  etgan  jinoyati 
uchun  ozodlikdan  mahrum  qilingan  bo’lsa,  tayinlangan  jazo  muddatining 
kamida  yarmini  haqiqatda  o’tab  bo’lganidan  keyin  qo’llaniladi.  (Jinoyat 
kodeksi 89-modda)  
Ko’rinib  turganidek,  voyaga  yetmagan  shaxslar  uchun  jazoni 
muddatidan ilgari ozod qilishning asosi sifatida o’qishga bo’lgan munosabati 
alohida nazarda tutilgan. 
Sud  shaxsni  muddatidan  ilgari  shartli  ravishda  jazodan  ozod  qilishda 
shaxsning jazodan ozod etilganidan keyingi yashash sharoiti, oilaviy ahvoli, 
yaqin  qarindoshlarining  yordami  va  munosabati,  ishga  joylashish 
imkoniyatlarini ham hisobga olishi kerak. 
Jazoni  o’tashdan  muddatidan  ilgari  shartli  ozod  qilingan  shaxs  ijro 
etilmagan qo’shimcha jazodan ham butunlay ozod qilinishi mumkin. 
 
Jazoni  yengilrog’i  bilan  almashtirish.  Jinoyat  kodeksining  74-
moddasiga  muvofiq,  ozodlikdan  mahrum  etilgan,  ozodligi  cheklangan  yoki 
axloq  tuzatish  ishlariga  hukm  qilingan  shaxslarga  nisbatan  sud  jazoning 
o’talmagan  qismini  yengilrog’i  bilan  almashtirilishi  mumkin.  Mahkum  ana 
shu jazo turlari uchun o’rnatilgan tartib-qoidalarga rioya qilgan va mehnatga 
halol munosabat ko’rsatgan bo’lishi lozim. 
 
Jazoni  yengilrog’i  bilan  almashtirish  –  ozodlikdan  mahrum  etilgan, 
ozodligi  cheklanilgan  yoki  axloq  tuzatish  ishlariga  hukm  qilingan,  ushbu 
jazo  turlari  uchun  o’rnatilgan  tartib-qoida  talablarini  bajargan  va  mehnatga 
halol  munosabatda  bo’lgan  mahkumga  nisbatan  sud  jazoning  o’talmagan 
qismini yengilroq jazo bilan almashtirishi mumkin.  
 
Jazoni  yengilrog’i  bilan  almashtirishda  o’n  sakkiz  yoshga  to’lgan 
mahkum: 

260 
 
-  ijtimoiy  xavfi  katta  bo’lmagan  yoki  uncha  og’ir  bo’lmagan  jinoyati 
uchun sud tayinlagan jazo muddatining kamida to’rtdan bir qismini; 
- og’ir jinoyati uchun, shuningdek qasddan sodir etgan jinoyati uchun, 
agar u ilgari qasddan sodir etgan jinoyati uchun ozodlikdan mahrum etishga 
hukm  qilingan  bo’lsa,  sud  tayinlagan  jazo  muddatining  kamida  uchdan  bir 
qismini; 
-  o’ta  og’ir  jinoyati  uchun,  shuningdek  jazodan  muddatidan  ilgari 
shartli  ravishda  ozod  qilish  yoki  jazoni  yengilrog’i  bilan  almashtirish 
qo’llanilgan  va  jazoning  o’talmagan  qismi  mobaynida  qasddan  sodir  etgan 
yangi  jinoyati  uchun  sud  tayinlagan  jazo  muddatining  kamida  yarmini 
haqiqatda o’tab bo’lganidan keyin qo’llanilishi mumkin.(Jinoyat kodeksi 73-
modda) 
O’n  sakkiz  yoshga  to’lmasdan  sodir  etgan  jinoyati  uchun 
ozodlikdan  mahrum  qilish,  ozodlikni  cheklash  yoki  axloq  tuzatish  ishiga 
hukm  qilingan  shaxs  belgilangan  tartib-qoida  talablarini  bajargan,  mehnat 
yoki  o’qishga  halol  munosabatda  bo’lgan  hamda  muayyan  muddatlarni 
o’tagan bo’lsa jazo yengilrog’i bilan almashtirilishi mumkin.  
Xususan:  
-  ijtimoiy  xavfi  katta  bo’lmagan  yoki  uncha  og’ir  bo’lmagan  jinoyati 
uchun sud tayinlagan jazo muddatining kamida beshdan bir qismini; 
- og’ir jinoyati uchun tayinlagan jazo muddatining kamida  to’rtdan bir 
qismini; 
-  o’ta  og’ir  jinoyati  uchun,  shuningdek  qasddan  sodir  etgan  jinoyati 
uchun  agar  shaxs  ilgari  qasddan  sodir  etilgan  jinoyati  uchun  ozodlikdan 
mahrum etishga hukm qilingan bo’lsa, tayinlangan jazo muddatining kamida 
uchdan  bir  qismini  o’tab  bo’lganidan  keyin  qo’llanilishi  mumkin.(Jinoyat 
kodeksi 89-modda) 
Shuni  ta’kidlash  kerakki,  voyaga  yetgan  yoki  voyaga  yetmagan 
shaxslar  ozodlikdan  mahrum  qilish  yoki  ozodlikni  cheklash  tariqasidagi 
jazoning o’talmagan qismi axloq tuzatish ishlari bilan almashtirilganda axloq 
tuzatish ishlari ozodlikdan mahrum qilish yoki ozodlikni cheklash jazosining 
o’talmagan qismi muddatiga tayinlanadi.  
Jazosi  yengilroq  jazo  bilan  almashtirilgan  shaxslar  yengilroq  jazoning 
tegishli qismini o’tab bo’lganlaridan keyin Jinoyat kodeksining 73-moddasi 
yoki  89-moddasida  nazarda  tutilgan  qoidalarga  binoan  jazodan  muddatidan 
ilgari shartli ozod qilinishlari mumkin. 
Shuni  ta’kidlash  kerakki,  jazodan  muddatidan  ilgari  shartli  ravishda 
ozod qilish hamda jazoni yengilrog’i bilan almashtirish qo’llanilishi mumkin 
bo’lmagan  holatlar  ham  mavjud.  Jumladan,  O’zbekiston  Respublikasi 
JKning  73-moddasi  to’rtinchi  qismida  jazodan  muddatidan  ilgari  shartli 

261 
 
ravishda ozod qilish hamda jazoni yengilrog’i bilan almashtirish qo’llanishi 
mumkin bo’lmagan shaxslar doirasi berilgan. Unga ko’ra: 
a)  umrbod  yoki  uzoq  muddatga  ozodlikdan  mahrum  qilishga  hukm 
etilgan shaxsga; 
b) o’ta xavfli retsidivistga; 
v)  uyushgan  guruh  yoki  jinoiy  uyushmaning  tashkilotchi  va 
qatnashuvchilariga; 
g)  javobgarlikni  og’irlashtiradigan  holatlarda  qasddan  odam  o’ldirish, 
o’n  to’rt  yoshga  to’lmaganligi  aybdorga  ayon  bo’lgan  jabrlanuvchining 
nomusiga  tegish  yoki  unga  nisbatan  zo’rlik  ishlatib,  jinsiy  ehtiyojni 
g’ayritabiiy  usulda  qondirish,  O’zbekiston  Respublikasiga,  tinchlik  va 
insoniyat xavfsizligiga qarshi jinoyat sodir etish, yadroviy, kimyoviy, biolo-
gik va boshqa xildagi ommaviy qirg’in qurollarini, shunday qurollarni ishlab 
chiqarish  uchun  foydalanilishi  mumkinligi  ayon  bo’lgan  material  va 
uskunalarni  kontrabanda  qilish  uchun  hukm  qilingan  shaxslarga  nisbatan 
qo’llanilmaydi. 
Mahkumni  muddatidan  ilgari  shartli  ozod  qilishga,  shuningdek 
jazoni yengilrog’i bilan almashtirishga taqdim etish tartibi 
O’zbekiston  Respublikasi  Ichki  Ishlar  vazirligi  ozodlikdan  mahrum 
qilish  turidagi  jazoni  ijro  etish  muassasalarining  ichki  tartib  qoidalarida 
jazoni  muddatidan  ilgari  shartli  ozod  qilish  yoki  jazoni  yengilrog’i  bilan 
almashtirish tartibi belgilangan.  
Jazodan  muddatidan  ilgari  shartli  ozod  qilish,  shuningdek  jazoni 
yengilrog’i  bilan  almashtirish  Jinoyat-protsessual  kodeksining  536-
moddasida belgilangan tartibda sud tomonidan qo’llaniladi: Jumladan, 
- jazodan muddatidan ilgari shartli ozod qilish va jazoning o’talmagan 
qismini  yengilroq  jazo  bilan  almashtirish  jazoni  ijro  etish  muassasi 
ma’muriyatining taqdimnomasiga yoki mahkumning, uning himoyachisining 
iltimosnomasiga; 
-  intizomiy  qismda  jazoni  o’tayotganlarga  nisbatan  ana  shu  choralar 
intizomiy  qism  qo’mondonligining  taqdimnomasiga  yoki  mahkumning, 
uning himoyachisining iltimosnomasiga;  
-  o’n  sakkiz  yoshga  to’lmay  jinoyat  sodir  etgan  shaxslarga  nisbatan 
jazoni  ijro  etish  ma’muriyati  va  voyaga  yetmaganlar  ishi  bilan 
shug’ullanuvchi  komissiyasinig  birgalikdagi  taqdimnomasiga  binoan  yoki 
mahkumning, uning himoyachisining iltimosnomasiga 
-  muayyan  huquqqdan  mahrum  etish  tarzidagi  jazodan  ozod  qilish 
jamoat  birlashmasi,  jamoaning,  mahkumning  o’zi  yoki  uning 
himoyachisining  iltimosnomasiga  binoan  sudya  tomonidan  amalga 
oshiriladi.
  

262 
 
Mahkum  jazo  muddatining  JK  73,  74,  89  va  90-moddalarida 
belgilangan  qismini  o’tab  bo’lganidan  so’ng  bir  oylik  muddat  ichida  JIEM 
(jazoni ijro etuvchi muassasa) ma’muriyati uni jazoni o’tashdan muddatidan 
ilgari  shartli  ozod  qilish  yoki  jazoning  o’talmagan  qismini  yengilroq  jazo 
bilan  almashtirishga  taqdim  etish  masalasini  agar  mahkum  yoki  uning 
advokati tegishli iltimosnoma bilan sudga bevosita murojaat etmagan bo’lsa, 
ko’rib  chiqishi  hamda  taqdim  qilish  yoki  rad  etish  haqida  qaror  chiqarishi 
shart.   
Ushbu masalalar JIEMning maxsus bo’limi tomonidan ko’rib chiqilib, 
mahkumlar  ro’yxati  har  oyda  tayyorlanadi.  Turkum  boshliqlari  tomonidan 
ro’yxatni mahkumlarga e’lon qilish hamda JIEMning ma’muriy komissiyasi 
tomonidan  ko’rib  chiqilishi  uchun  tegishli  hujjatlar  tayyorlanadi.  O’z 
navbatida  ma’muriy  komissiya  yig’ilishlari  har  oyda  kamida  ikki  marta 
o’tkaziladi.  Komissiya  tarkibiga  JIEM  boshlig’ining  o’rinbosarlari,  JIEM 
bo’lim  va  xizmatlarining  boshliqlari  kiritiladi.  JIEM  boshlig’i  ma’muriy 
komissiya raisi, maxsus bo’lim boshlig’i esa komissiya kotibi hisoblanadi va 
turkum  boshliqlari  mahkumlarga  oid  zarur  hujjatlarni  komissiya  kotibiga 
yig’ilish tayinlangan kunga kamida uch kun qolganda taqdim etadi. 
Ma’muriy  komissiya  yig’ilishlariga  tayyorlanayotgan  hujjatlarning 
sifati  va  o’z  vaqtida  taqdim  etilishini  nazorat  qilish  JIEM  boshlig’ining 
tartibot  va  tarbiyaviy  ishlar  bo’yicha  o’rinbosari  tomonidan  amalga 
oshiriladi.  Komissiya  yig’ilishlari  bayonnomalar  bilan  rasmiylashtiriladi 
hamda  JIEM  boshlig’i  tomonidan  mazkur  bayonnomalar  asosida 
mahkumlarga  insonparvarlik  tamoyilini  qo’llash  yoki  qo’llashni  rad  etish 
haqida qaror chiqariladi. 
Shuni  tahkidlash  kerakki,  ma’muriy  komissiya  tomonidan  ko’rib 
chiqilishi  uchun  hujjatlar  o’z  vaqtida  taqdim  etilmaganligi  yuzasidan 
javobgarlik  turkum  boshliqlari  hamda  JIEM  boshlig’ining  tartibot  va 
tarbiyaviy ishlar bo’yicha o’rinbosari zimmasiga, hujjatlarni sudga bir hafta 
muddat  ichida  taqdim  etilmaganligi  bo’yicha  javobgarlik  esa  ma’muriy 
komissiya kotibi va JIEM boshlig’i zimmasiga yuklatiladi. 
Taqdimnoma  yoki  iltimosnoma  ko’rib  chiqilgandan  so’ng  sud 
iltimosnoma  yoki  taqdimnomani  qanoatlantirish  yoki  rad  etish  to’g’risida 
ajrim chiqariladi.  
Ayrim hollarda jazoni ijo etuvchi muaasasa tomonidan jazoni o’tashdan 
muddatidan  ilgari  ozod  etish  yoki  jazoni  yengilrog’i  bilan  almashtirish 
haqida  taqdimnoma  kiritilishini  rad  qilishi  mumkin.  Quyidagilar 
taqdimnomani rad qilish asoslari bo’lishi mumkin: 
–  mahkumning  mehnatga  noinsoflik  bilan  munosabatda  bo’lishi  yoki 
ijtimoiy foydali mehnatdan voz kechishi; 

263 
 
– jazoni o’tash tartibini qo’pol ravishda buzilishi; 
– muntazam ravishda intizom buzilishi. 
Shuni  tahkidlash  kerakki,  ma’muriyat  mahkumni  jazodan  muddatidan 
ilgari  shartli  ozod  qilishga  yoki  jazoni  yengilrog’i  bilan  almashtirishga 
taqdim etishni rad etgan taqdirda mahkum yoki uning advokati sudga tegishli 
iltimosnoma bilan murojaat etishga haqli.  
Sud  jazodan  muddatidan  ilgari  shartli  ozod  qilish  yoki  jazoni 
yengilrog’i bilan almashtirishni rad  etgan taqdirda, bu haqda ajrim  chiqqan 
kundan  boshlab,  kamida  olti  oy  o’tganidan  keyin  taqdimnoma  takroran 
kiritilishi yoki iltimosnoma takroran berilishi mumkin. 
 
Kasallik tufayli yoki mehnat qobiliyatini yo’qotganligi oqibatida 
jazodan ozod qilish tushunchasi, asoslari va tartibi 
 
Kasallik  tufayli  yoki  mehnat  qobiliyatini  yo’qotganligi  oqibatida 
jazodan  ozod  qilish  deb  –  shaxs  hukm  chiqarilganidan  keyin  o’z 
harakatlarining  ahamiyatini  anglay  olmaydigan  va  boshqara  olmaydigan 
darajada  ruhiy  kasallikka,  shuningdek  jazoni  o’tashga  to’sqinlik  qiladigan 
surunkali  ruhiy  kasallikka  yoki  boshqacha  og’ir  kasallikka  chalinib  qolsa, 
jazoni o’tashdan ozod qilishga aytiladi. 
 
O’zbekiston  Respublikasi  Jinoyat  kodeksi  75-moddasiga  ko’ra,  shaxs 
hukm  chiqarilganidan  keyin  o’z  harakatlarining  ahamiyatini  anglay 
olmaydigan va boshqara olmaydigan darajada ruhiy kasallikka, shuningdek, 
jazoni  o’tashga  to’sqinlik  qiladigan  boshqacha  og’ir  kasallikka  chalinib 
qolsa, jazoni o’tashdan ozod qilinishi mumkin. Bunday shaxslarga nisbatan 
Jinoyat  kodeksi  93-moddasida  nazarda  tutilgan  tibbiy  yo’sindagi  majburlov 
choralaridan biri qo’llaniladi.  
O’zbekiston  Respublikasi  JK  75-moddasida  kasallik  tufayli  jazodan 
ozod qilishning to’rtta holati nazarda tutilgan, bular: 
a)  hukm  chiqarilgandan  keyin  o’z  harakatlari  ahamiyatini  anglay 
olmaydigan  va  o’z  harakatlarini  boshqara  olmaydigan  darajada  ruhiy 
kasallikka chalingan; 
b)  jazoni  o’tashga  to’sqinlik  qiladigan  boshqacha  og’ir  kasallikka 
chalingan; 
v) axloq tuzatish ishlariga hukm qilinib, jazoni o’tash vaqtida mehnatga 
yaroqsiz bo’lib qolsa yoki pensiya yoshiga yetib qolsa yoxud axloq tuzatish 
ishlari jazosini o’tash vaqtida homilador bo’lib qolsa; 
g) intizomiy qismga jo’natish yoxud xizmat bo’yicha cheklash jazosiga 
hukm  qilingan  harbiy  xizmatchilar,  ularning  sog’ligi  harbiy  xizmat  uchun 

264 
 
yaroqsiz deb topilgan bo’lsa, yoki xizmat bo’yicha cheklash jazosiga hukm 
qilingan  harbiy  xizmatchi  ayollar  ularga  homiladorlik  va  tug’ish  ta’tili 
berilishi munosabati bilan ham jazoni o’tashdan ozod qilinadilar. 
Jazodan  ozod  qilishning  ushbu  turlari  mahkumga  qanday  jazo 
tayinlangani  va  jazoning  qancha  qismini  o’taganidan  qat’iy  nazar 
qo’llaniladi.  
Hukm  chiqarilganidan  oldin  shaxs  ruhiy  kasalika  chalinib  qolsa  jinoiy 
javobgarlikdan  ozod  qilinadi  (JK  67-modda).  Boshqacha  og’ir  kasallikka 
chalinganlar  davolanishga  yuboriladi  va  tuzalishi  bilan  jinoiy  javobgarlikka 
tortish masalasi hal qilinadi.  
Ushbu  aytilganlardan  ko’rinib  turibdiki,  JK  75-moddasida  nazarda 
tutilgan  kasallik  yoki  mehnat  qobiliyatini  yo’qotish  oqibatida  jazodan  ozod 
qilish  hukm  chiqarilgan  paytdan  to  hukm  qonuniy  kuchga  kirguncha  va 
jazoni o’tash vaqtida qo’llanishi mumkin. 
Hukm  chiqarilganidan  keyin  ruhiy  kasallikka  chalingan  shaxslarni 
jazodan ozod qilish sudning huquqi bo’lmay, balki majburiyati hisoblanadi. 
Boshqacha  og’ir  kasallik  tufayli  jazoni  o’tashdan  ozod  qilish  sudning 
vakolati bo’lib, sud  jazodan ozod qilish yoki ozod qilmaslik  masalasini hal 
qiladi. Boshqacha og’ir kasallikning turi yoki jazodan ozod qilinishi mumkin 
bo’lgan  kasalliklar  ro’yxati  qonunda  nazarda  tutilmagan.  Shuning  uchun 
boshqacha og’ir kasallik deganda, har qanday og’ir kasallik bo’lishi mumkin 
va asosiysi bunday kasallik albatta, jazoni o’tashga to’sqinlik qiladigan og’ir 
kasallik  (masalan,  har  ikkala  qo’lning  ishlamay  qolishi,  inson  ichki 
a’zolaridan biri faoliyatining ishdan chiqishi va hokazolar) bo’lishi kerak.  
O’zbekiston  Respublikasi  JKning  46-moddasiga  ko’ra,  axloq  tuzatish 
ishlari  pensiya  yoshiga  yetganlarga,  mehnatga  qobiliyatsizlarga,  homilador 
ayollarga,  yosh  bolasini  boqish  uchun  ta’tilda  bo’lgan  ayollarga  nisbatan 
tayinlanmaydi.  Shunga  ko’ra,  axloq  tuzatish  jazosiga  hukm  qilingan 
yuqorida  aytilgan  shaxslar  hukm  qilinganidan  keyin  yoki  jazoni  o’tash 
vaqtida mehnatga yaroqsiz bo’lib qolsa yoxud pensiya yoshiga yetgan bo’lsa, 
shuningdek  ayollar  bu  turdagi  jazoni  o’tayotgan  vaqtda  homiladorlik  va 
tug’ish ta’tiliga chiqsalar, jazoni o’tashdan ozod qilinadilar. 
Bunday shaxslarda jazoni ijro etish muddati yoki jazoni o’tash muddati 
tugamasdan  mehnat  qobiliyati  tiklansa  (homilasi  tushishi,  yosh  bolaning 
o’lib  qolishi  yoki  yosh  bolasining  qonunda  belgilangan  yoshga  yetishi 
munosabati  bilan  yoxud  mehnat  qobiliyatini  yo’qotganlarida)  mehnat 
qobiliyati  tiklangani  munosabati  bilan  jazoni  o’tash  to’g’risida  ajrim 
chiqarish  mumkinmi,  degan  savol  tug’iladi.  Qonunda  bu  haqda  hech  narsa 
deyilmagan.  Shunga  ko’ra,  ularga  hech  qanday  shart  qo’yilmay  jazodan 
butunlay  ozod  qilinadi.  Ammo  ruhiy  kasallikka  chalinib,  sud  tomonidan 

265 
 
tibbiy  yo’sindagi  majburlov  chorasi  qo’llanilgan  shaxs  O’zbekiston 
Respublikasi  JKning  69-moddasida  (jazoni  ijro  etish  muddatlari)  nazarda 
tutilgan muddatlar o’tmasdan yoki jazo muddati tugamasdan tuzalsalar jazo 
ijro etiladi. Bunday holda tibbiy yo’sindagi majburlov chorasi muddati jazo 
muddatiga qo’shib hisoblanishi kerak. 
Intizomiy  qismga  jo’natish  yoxud  xizmat  bo’yicha  cheklash  jazosiga 
hukm  qilingan  harbiy  xizmatchilar,  ularning  sog’lig’i  harbiy  xizmat  uchun 
yaroqsiz  deb  topilgan  bo’lsa,  jazoni  o’tashdan  ozod  qilinadilar.  Xizmat 
bo’yicha  cheklash  jazosiga  hukm  qilingan  harbiy  xizmatchi  ayollar  ularga 
homiladorlik  va  tug’ish  ta’tili  berilishi  munosabati  bilan  ham  jazoni 
o’tashdan ozod qilinadilar. 
Kasallik  yoki  mehnat  qobiliytini  yo’qotganligi  munosabati  bilan 
jazodan  ozod  qilish  tartibi.  Jazoni  ijro  etuvchi  muassasa  yoki  organ 
ma’muriyati  Jinoyat  kodeksining  75-moddasida  nazarda  tutilgan  hollarda 
mahkumni  jazoni  o’tashni  davom  ettirishdan  ozod  qilish  to’g’risida  sudga 
taqdimnoma  kiritadi.  Ayni  bir  vaqtda  sudga  tibbiy  komissiya  xulosasi  va 
mahkumning shaxsiy hujjatlar yig’majildi yuboriladi. 
Mahkumni  ozodlikdan  mahrum  qilish  tariqasidagi  jazodan  kasalligi 
tufayli ozod qilish to’g’risidagi taqdimnoma O’zbekiston Respublikasi Ichki 
ishlar  vazirligining  maxsus  tibbiy  komissiyasi  xulosasi  asosida  kiritiladi. 
Maxsus  tibbiy  komissiyaning  yig’ilishi  haftada  kamida  bir  marta 
mahkumlarga 
mo’ljallangan 
Respublika 
ixtisoslashgan 
davolash 
muassasasida  o’tkaziladi.  Alohida  hollarda  maxsus  tibbiy  komissiyaning 
yig’ilishi  boshqa  JIEMda  ham  o’tkazilishi  mumkin.  Maxsus  tibbiy 
komissiyaning  ko’rib  chiqishi  uchun  hujjatlar  kasalxona  ma’muriyati  yoki 
JIEMning tibbiyot bo’limi tomonidan tayyorlanadi. 
Maxsus  tibbiy  komissiyaning  mahkumni  kasalligi  tufayli  muddatidan 
ilgari  jazo  o’tashdan  ozod  qilish  mumkinligi  to’g’risidagi  xulosasi  “Og’ir 
kasallikka  chalingan  mahkumlarni  tibbiy  tekshiruvdan  o’tkazish  va  ularni 
kasalligi  tufayli  jazoni  o’tashdan  ozod  qilishga  taqdim  etish  qoida”lariga 
(ro’yxat  raqami  1854,  2008-yil  9-sentabrg’)  (O’zbekiston  Respublikasi 
qonun  hujjatlari  to’plami,  2008-y.,  37-38-son,  385-modda)  muvofiq 
chiqariladi. 
JIEM  ma’muriyati  maxsus  tibbiy  komissiya  tomonidan  mahkumni 
kasalligi  tufayli  jazoni  o’tash  muddatidan  ilgari  ozod  etish  mumkinligi 
to’g’risida  xulosa  chiqarilganidan  so’ng  uch  kun  ichida  hujjatlarni  qaror 
chiqarish uchun sudga taqdim qiladi. 
Mahkumni  birinchi  va  ikkinchi  guruh  nogironi  deb  topilishi  uning 
mehnatga  layoqatsizligini  bildiradi.  Uning  ana  shu  holatga  uchrashining 
sababi jazoni almashtirish yoki o’tashdan ozod qilish masalasini hal etishda 

266 
 
ahamiyatga ega emas. Mahkumning og’ir kasalligi jazoni o’tashga to’sqinlik 
qiladigan  darajada  bo’lishi  kerak.  Bu  masala  tibbiy-mehnat  ekspertiza 
komissiyaning xulosasiga asoslanib hal qilinadi. 
Mahkumni  axloq  tuzatish  ishlari  tariqasidagi  jazodan  mehnat 
qobiliyatini  yo’qotganligi  oqibatida  ozod  qilish  to’g’risidagi  taqdimnoma 
ijtimoiy  ta’minot  organlarining  tibbiy-mehnat  ekspert  komissiyasi  xulosasi 
asosida  kiritiladi.  Jazoni  o’tash  davrida  homiladorlik  va  tug’ish  ta’tili 
berilgan ayollarni jazodan ozod qilish to’g’risidagi taqdimnoma bunday ta’til 
huquqini beruvchi tibbiy hujjat asosida kiritiladi. 
Harbiy xizmatchilarni intizomiy qismga jo’natish yoki xizmat bo’yicha 
cheklash tariqasidagi jazoni o’tashdan ozod qilish to’g’risidagi taqdimnoma 
tegishli  harbiy-tibbiy  komissiyaning  ularni  harbiy  xizmatga  yaroqsiz  deb 
to’ish  haqidagi  xulosasi  asosida  kiritiladi.  Ayol  harbiy  xizmatchilar  xizmat 
bo’yicha  cheklash  tariqasidagi  jazoni  o’tashdan  homiladorlik  va  tug’ish 
ta’tili  berilishi  munosabati  bilan  ham  ozod  qilinadilar.  Bunda  ozod 
qilinayotgan  harbiy  xizmatchining  huquqini  cheklovchi  yoki  majburiyat 
yuklovchi cheklashlarsiz jazodan to’la ozod qilinadi. 
Jinoyat  protsessual  kodeksining  534-moddasiga  binoan,  mahkum 
jazoni o’tayotgan vaqtida jazoni o’tashga monelik qiladigan surunkali ruhiy 
kasallikka  yoki  boshqa  og’ir  kasallikka  duchor  bo’lgan  taqdirda  sudya 
jazoning  ijro  qilinishiga  mutassaddi  organning  taqdimnomasiga  binoan, 
maxsus tibbiy komissiyaning xulosasiga asosan mahkumni o’talmay qolgan 
jazoni o’tashdan ozod qilish to’g’risida ajrim chiqarishga haqlidir. 
Surunkali ruhiy kasallikka duchor bo’lgan mahkumni o’talmay qolgan 
jazodan  ozod  qilishda  sudya  unga  nisbatan  tibbiy  yo’sindagi  majburlov 
chorasini qo’llashga yoki uni sog’liqni saqlash organlari yoxud qarindoshlari 
vasiyligiga berishga haqlidir. 
Bunday shaxslar sog’aygan taqdirda, basharti bu hol jazoning ijro etish 
muddati  tugashiga  qadar  sodir  bo’lsa,  sud  tayinlangan  jazoni  ijro  etish 
to’g’risida ajrim chiqaradi. 
Mahkum  jazoni  o’tashga  to’sqinlik  qiladigan  ruhiy  tusda  bo’lmagan 
boshqa  og’ir  kasallikka  duchor  bo’lganda  ham  jazoni  o’tashdan  ozod 
qilinishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi JPK 534-moddasining to’rtinchi 
qismiga  ko’ra,  og’ir  kasallikka  duchor  bo’lgan  shaxslarni  o’talmay  qolgan 
jazodan  ozod  qilish  masalasini  hal  qilishda  sudya  sodir  etilgan  jinoyatning 
og’irligi, mahkumning shaxsini va boshqa holatlarni hisobga olinishi kerak. 
Shuni ta’kidlash kerakki, mahkumni o’talmay qolgan jazodan kasalligi 
tufayli ozod qilganda sudya uni faqat asosiy jazodan emas, balki qo’shimcha 
jazo chorasidan ham ozod qilishga haqli va buni sud ajrimida ko’rsatadi. 

267 
 
Jazoni  o’tashdan  ozod  qilingan  shaxslar  tuzalganidan  keyin  Jinoyat 
kodeksi  69-moddasida  nazarda  tutilgan  va  sud  tomonidan  tibbiy  yo’sindagi 
majburlov  choralari  qo’llanilgan  kundan  boshlab  hisoblanadigan  muddatlar 
o’tib kyetmagan bo’lsa, jazoni ijro etish sudning qarori bilan davom ettiriladi 
va sud tayinlangan jazoni ijro etish to’g’risida ajrim chiqaradi.