"Loyiha" va "loyihalarni boshqarish" so’zlari turli sohalardagi va hukumat darajasidagi menejerlar tomonidan ishlatiladigan terminologiyada aniq belgilangan

VI- BOB. TASHKILOTNING LOYIHA BOSHQARUV TIZIMI

1. 
   
   Tizimlarni boshqarish
   

Tizimlarni boshqarish (system approach and integration) loyiha boshqaruv funksiyasi bo’lib, korxona va loyiha umumiy vazifalar va proseduralar bilan bog’liq bo’lgan tizimlar majmuasi sifatida qaraladi.
Korxonaning rahbariyati va loyiha jamoasi tomonidan tizimlarni integratsiyalashuvi ularning loyiha maqsadlariga erishish bo’yicha yagona yo’naltirilganligini ta’minlaydi.
Murakkab tizimlar bo’lgan loyihalarni boshqarishga muntazam yondoshish nazariyasi umuman olganda vaziyatlar va murakkab munosabatlarning disiplinlerarasi va holistik nuqtai nazarini o’z ichiga oladi, bu bizga muammolarni formulasini soddalashtirish uchun haqiqatni taqsimlash imkonini beradi.
Tizimlarning umumiy nazariyasi 40 yildan ortiq vaqtdan beri mavjud edi, ammo uning amaliy qo’llanilishi loyihani boshqarishning boshlanishi bilan bog’liq. Ludvig von Bertalanfay 1951 yilda anatomiyadan terminologiyani qo’llagan holda, ochiq sistemalarni tasvirlab berdi. Inson tanasining qismlari, skeletlari, mushaklari, asab va qon aylanish tizimi, inson miyasi va boshqalar insoniy tizimning quyi tizimlari sifatida tasvirlangan. SHunday qilib, turli xil kichik tizimlar bilan bir qatorda butun tizimning ishlashi bilan o’zaro tushunish mumkin edi.
1956 yilda Kenneth Balding tizimlarni integratsiyalash jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan aloqa muammolarini aniqladi. Professor Bolding quyi tizimlar (fiziklar, iqtisodchilar, kimyogarlar, sotsiologlar va boshqalar) sohasidagi mutaxassislarning har biri boshqasidan farq qiladigan o’z konseptual apparatiga ega ekanligi haqida tashvishlanardi. U muvaffaqiyatli integratsiya qilish uchun quyi tizimlar sohasidagi barcha mutaxassislar matematikatchilar kabi "bir xil tilda" gapirishlari kerakligini ta’kidladi [10].
Buning uchun IPMA, PMI va boshqa xalqaro tashkilotlarning bilimlari qo’llaniladi. Tizimlarning umumiy nazariyasi biznesni loyihalash, marketing, ishlab chiqarish, moliya va boshqalarning ko’pgina jihatlarini qamrab olgan metodologiyani
yaratishni o’z ichiga oladi.Bu texnikani tizimni boshqarish, loyihani boshqarish yoki matritsalarni boshqarish tizimi deb atashadi.
Aloqa shartlariga va chegaralar mavjudligiga ko’ra, tizimlar yopiq, tashqi muhitdagi boshqa tizimlardan butunlay ajratilgan va tashqi muhit tizimlari bilan o’zaro aloqada bu’lgan ochiq tizimlarga bo’linadi.
Barcha ijtimoiy tizimlar ochiq deb hisoblanadi. Ochiq tizimlarning o’ziga xos xususiyati - chegaralarning shaffofligi.
Loyiha boshqaruviga tizim yondashuvini mantiqiy va muntazam ravishda muammoni hal qilish jarayoni sifatida tavsiflash mumkin. Bu holda boshqaruv resurslar oqimini (pul, asbob-uskuna, bino, xodimlar, axborot, xom-ashyo va materiallarni) aniqlaydigan ma’lumotlarni kiritish, qayta ishlash va chiqimlari bilan tavsiflanadigan kichik tizimlarni rivojlantirishning doimiy funksiyasi bo’lib xizmat qiladi. Tizim yondashuvi ushbu kichik tizimlar bilan aloqalarni ko’rib chiqishga imkon beradi. Muntazam yondoshuvdan foydalanib, ajratilgan qismlar birma-bir jamlangan va muammolar eng maqbul echimni topadi.
Tizimlarni boshqarish o’zgarish, tashxis qo’yish, tanlash va sintez qilish bosqichlarini o’z ichiga oladi. Tizim yondashuvining muhim tarkibiy qismlari quyidagilardir: maqsadning mavjudligi;
talab - talabning bajarilishini ta’minlaydigan ehtiyoj maqsadlar; muqobil - talabni bajarish usullaridan biri;
tanlash mezonlari - muqobillarni baholashda foydalaniladigan omillar; muqobilni ta’minlashi kerak bo’lgan shartlarni ta’riflovchi to’xtatuvchi omil.
Tizim tahlillari (6-rasm) istalgan maqsadga erishish bilan bog’liq bo’lgan muqobil xatti-harakatlarni solishtirish va taqqoslash bilan boshlanadi. SHundan so’ng, muqobillar xarajatlar va natijalar bilan taqqoslanadi. Aylanish teskari aloqa orqali bilan tugaydiki, qaysi bu korxonaning muqobilligi va maqsadlariga muvofiqligini belgilaydi
Tizimiy fikrlash muvaffaqiyatli loyihani amalga oshirish uchun zarur omil hisoblanadi. Loyiha boshqaruv tizimlari muqobil texnik, texnikaviy va boshqa echimlar nuqtai nazaridan loyiha ehtiyojlarini tahlil qilishning yangi usullarini talab qiladi. Loyihani butunlay tahlil qilish, uning alohida bo’limlarida haddan ortiq konsentratsiyani oldini olish qobiliyati loyihaning maqsadlariga erishishning eng muhim shartidir.
Tizim yondashuv nazariyasi qaysi tizimlarning eng muhim ekanligini aniqlay olmasligini unutmang. Nazariya faqat korxona bir-biriga bog’liq bo’lgan quyi tizimlardan iborat bo’lib, tashqi muhit bilan o’zaro munosabatlarda ochiq bo’lgan tizimdir.
Tizimning ayrim elementlari loyiha maqsadlariga erishish bo’yicha ta’sir darajasini aniqlamaydi. Tizimlarni loyiha boshqaruviga to’g’ri ishlatish uchun menejer korxona va loyiha o’rtasida o’zaro munosabatlar tamoyillarini bilishi kerak.
Ishlab chiqarish sharoitida loyiha yangi ob’ektni yaratish va ulardan foydalanish (ekspluatatsiya qilish, foydalanish), shuningdek ishlab turgan ob’ektni yaxshilash, qayta qurish, rekonstruksiya qilish, kengaytirish yoki modifikatsiya qilish uchun tizimiy tadbir hisoblanadi.
Loyiha bajarilishning ma’lum bir tartibiga, maqsadlarni, bosqichlar mazmunini, ish hajmini, usullarini va vositalarini, har bir bosqich uchun ketma-ketlik va muddatlarni ko’rsatib, amalga oshirilishi kerak. Loyihalar ta’lim metodologiyasida aks ettirilgan turlar, turlar va xilma-xillik bo’yicha keng tasnifga ega.
SHunday qilib, faoliyatning turli sohalari bo’yicha loyihalar bir necha turga bo’linadi: tadqiqot, konstruktorlik, texnologik, tashkiliy, tatbiq etilishi (amalda ro’yobga chiqarish) va odamlarni boshqarish.
Tadqiqot loyihasi moddiy va nodavlat dunyosi qonunlari va qonuniyatlarini aniqlash, inson faoliyati va tabiatining turli sohalarida haqiqatni izlash uchun tadqiqot loyihalarini amalga oshirish bilan bog’liq.
Konstruktorlik loyihasi sanoat ob’ektlarini ishlab chiqarish, qurilish va boshqa ob’ektlarni ishlab chiqarish uchun ishlab chiqilgan konstruktorlik hujjatlari (chizmalar, spetsifikatsiyalar, tushuntirish yozuvlari, tartiblar, namunalar, maTumotlar bazalari, hisob-kitoblar va boshqalar) ga ega.
Texnologik loyiha konstruktorlik va boshqa o’zgarishlarni aniq ishlab chiqarish va harakatlarga aylantirish muammolarini hal etishni ta^minlaydi.
Tashkiliy loyiha jarayonlar va ob’ektlarni boshqarishni optimallashtirish va tartibga solish masalalari bo’yicha savollarga javob beradi.
Amalga oshirish loyihasi jarayonlar va ob’ektlardagi g’oyalar va ishlanmalarning amaliy qo’llanilishi bo’yicha harakatlar algoritmini belgilaydi.
Insonlarni (xodimlarni) boshqarish loyihasi hokimiyat tuzilmalari orqali rejalashtirilgan natijalarni olish uchun ularga ma’naviy va jismoniy ta’sir ko’rsatadi.
Loyihani ishlab chiqish jarayoni sifatida moddiy ishlab chiqarishni ishlab chiqish konseptual g’oya asosida ishlab chiqilgan bo’lib, loyihani amalga oshirish uchun texnik-iqtisodiy asoslash, chizmalar, tushuntirish yozuvlari, loyihani amalga oshirish uchun iqtisodiy smetalar va loyihani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan boshqa materiallarni o’z ichiga oladi. Loyihalashtirish har qanday moddiy ishlab chiqarishning boshlanishi va asosidir, uning yakuniy natija - mahsulot loyihasi, ishlab chiqarish, biznes-rejasi va shunga o’xshash intellektual mahsulotdir.
Ishlanmalar bo’yicha loyihalar boshqaruvi, loyihadan oldingi va loyihadan keyingi faoliyat loyiha boshqaruvining mohiyatidir (loyihani boshqarish).
Loyihani boshqarish - ushbu modeli amalga oshirishga qaratilgan o’ziga xos maqsadga erishish uchun kompleks chora-tadbirlar modelini dastlab kollektiv rivojlanishga asoslangan boshqaruvning maxsus turi.
Umuman, samarali loyiha boshqaruvi qonunlari va qoidalariga nisbatan umumiy qoidalar mavjud, biroq inson faoliyatining turli sohalarida (qurilish, investitsiya, ta’lim va shunga o’xshash loyihalar) o’ziga xos xususiyatlar mavjud. SHunga ko’ra, loyihani boshqarish, faoliyatning barcha sohalarida amalga oshiriladigan loyihalarga xos bo’lgan umumiy qonunlarni, shuningdek, tor doirada faoliyat ko’rsatuvchi maxsus bilimlarni o’z ichiga oladi.
Loyihalashtirish sohasida boshqaruv bilimlari mavjud bo’lmasa, menejment kelgusidagi ish, kerakli xarajatlar haqida aniq tasavvurga ega emas va shuning uchun rahbariyat qarorlarini qabul qilish masalalariga o’z vaqtida javob bera olmaydi. Loyiha menejmenti sohasida menejerlarni o’qitish zarurati ushbu mutaxassislarga bo’lgan talabning o’sishi va ta’lim tizimining tegishli kengayishi bilan tasdiqlanadi.
Loyihalashtirish - murakkab jarayon, ayni paytda hunarmandchilik va san’at, turli ta’lim darajalari va profillar, turli kasblar mutaxassislarining ishi, shuning uchun loyiha menejeri nafaqat an’anaviy boshqaruv sohasidagi bilimlarga, balki loyihaning o’ziga xos xususiyatlariga oid aniq bilimlarga ega bo’lishi kerak.

2.