Loyihalarni moliyalashtirish

5-rasm. Investitsiya loyihasi samaradorligini baholash²⁰.

Taqdim etilayotgan e t i i estitsiyalashda moliyaviy baholash (yoki moliyaviy asoslanganlik bahosi) investitsiya jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Investor moliyaviy holati a l lga yuridik yoki jismoniy shaxslar bilan hech qanday munosabatlar olib bormaydi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan





²⁰ Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006. 89-b.

mamlakatlarda, korxonalar moliyaviy hisobotlarini ommaviy-axborot vositalari orqali yoki har xil t pla lar holatida chop etili , e l qilish r al h lat hisoblanadi. Bu t pla lar orqali kompaniyalarning moliyaviy holati t g risi a

a l tlar olish mumkin.Jahon amaliyotida investitsiya loyihalarining iqtisodiy samaradorligini baholashning bir qancha usullari ishlab chiqilgan li , ularni shartli ravishda ikki katta guruhga lish mumkin:

• 
  Oddiy (yoki statistik) baholash usullari;
  
• 
  diskontlashga asoslangan baholash usullari. Birinchi guruhga quyidagilar kiradi:
  
• 
  investitsiya qoplash muddati (Payback Period , PP);
  
• 
  investitsiya samaradorligi koeffitsienti (Accounting Rate of Return, ARR). Ikkinchi guruhga quyidagilar kiradi:
  
• 
  sof joriy qiymatni aniqlash usuli (Net Present Value, NPV);
  
• 
  foydaning ichki e ri i hisoblash usuli (Internal Rate of Return, IRR);
  
• 
  investitsiyalarning rentabelligini hisoblash usuli (Profitability Index, PI);
  
• 
  diskontlashning qoplash muddatini hisoblash usuli (Discount Payback Period, DPP).
  

Investitsiya loyihalarining samaradorligini diskontlash asosida baholash usullari har qanday investitsiya loyihasining daromadliligini, samaradorliligini, foydaliligini hamda ularning jalb etuvchanligini aniqlab bera oladi. Lekin ayrim hollarda investitsiya loyihalarini baholashda barcha usullarni q llash zaruriyati l asligi ham mumkin. Bu usullarning q lla ilishi tahlil qilinayotgan har bir loyihaning ziga xos jihati va xususiyatlarini inobatga olgan holda amalga oshirilishi lozim.

Loyihaning jalb etuvchanligini baholash usullari uning barcha xususiyatlarini ochib bera olmasa ham, loyihaning haqiqiy samaradorligini aniqlashda asosiy xizmat vazifasini ta i.

Sof joriy qiymat (NPV) - investitsiyalash e ti a foydalanish davrida oldindan qat i belgilangan va zgar as foiz stavkasida olinadigan daromadlar va qilinadigan harajatlarning alohida muayyan davrdagi barcha kirim va chiqimlarning

diskotlashtirilishi li bilan olingan va ular rtasi agi farqni ifodalovchi qiymat. Uning mohiyati shundaki, yillik sof pul oqimi miqdori har bir davr uchun loyihani amalga oshirishning shla g i h yiliga keltiriladi va u oqibatda zi i pul miqdorida sof joriy qiymat yoki sof diskontlashtirilgan daromad sifatida namoyon etadi.

Uni hisoblash formulasi quyidagicha:

NPV

_ CF₁

(1  d )¹

• 
  CF₂
  

(1  d )²
 ... 

CF_t

(1  d )^t

• 
  I ₀
  

(1.3)²¹

yokiNPV

 _

t 1
n


CF_t

(1  d )^t

• 
  I ₀
  

bu erda, NPV- sof joriy qiymat; d - diskontlash stavkasi; I₀ - shla g i h investitsiya; SG’_t - t

davr oxirida kelib tushgan pul oqimi.

1-misol. Biron – bir investitsiya loyihasi uchun 140 million s investitsiya qilish talab etiladi va undan kutiladigan natija yillar i ha 18, 40, 75 va 80 mln. s i tashkil etdi.

O zgar as sharoitda doimiy diskont stavkasi – 11%.

U holda,

NPV  ^{ 18} 

40 _

75 _

^{90 } 140 

^(1  0,11)



(1  0,11)²

(1  0,11)³

(1  0,11)^{4 }

 (16,2  32,5  54,8  52,7) 140  (156,2 140)  16,2million.so' m.


Agar investitsiya loyihasi yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket investitsiyalanishi talab etsa, u holda NPV ni hisoblash quyidagicha la i:

NPV  _

CF_{t  }

I_{t ,}

(1.4)²²

_t1 (1  d )^t
n

n

Bu erda, I_t - t davridagi investitsiyalar sarfi.

_t1 (1  d )^t

NPV ni hisoblashda, odatda, doimiy stavka (d) q lla ila i. Ammo a zi bir vaziyatlarda, masalan, hisob (foiz) stavkasining zgarishi kutilayotgan paytda yillar

i ha individual diskontlash stavkasidan foydalanish mumkin. Bu esa z navbatida hisob-kitob ishlarini murakkablashtiradi.






²¹ Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. – 2008. с.328.

²² O sha manba, 328-b.

Diskont stavkasi e ri kapital bozoridagi uzoq muddatli ssudalar i ha foiz stavkasiga yoki ssuda oluvchi tomonidan t la a iga foiz stavkasiga, haqiqatda, teng

lishi kerak. Boshqacha s z bilan aytganda, diskont e ri investorning zi uchun undan pasti samarasiz deb hisoblangan minimal foyda e ri lishi kerak.

Investitsiya loyihalarini sof joriy qiymat usuli asosida baholashdan olingan natija, a i sof joriy qiymat ijobiy miqdorga ega lsa (NPV>0), u holda investitsiyalarning rentabelligi diskont miqdoridan yuqori la i, NPV=0 holatda loyiha rentabelligi diskont stavkasiga (minimal qoplash e riga) teng la i, agar NPV<0 lsa, loyiha rentabelligi minimal miqdordan past la i.

Birinchi ikki holatda investitsiya loyihasini amalga oshirish mumkin. Bunda birinchisi investor kapitalining sishi ta i la ishi i rsatsa, ikkinchisi

pa asligi i ham, kamaymasligini ham bildiradi. Uchinchi holatda esa loyihadan kutiladigan daromadni olish imkonini bermaydi.

Sof joriy qiymat usuli shla g i h investitsiya miqdorining, a i investor boyligining qanchalik sishi i miqdoriy jihatdangina rsata oladi, holos.

Lekin, investitsiyalashning naqadar samaradorligini aniqlashda miqdoriy

zgarishlar va natijalarning zi etarli l a i.

Shuning uchun investitsiyalarning qanday nisbiy sishga ega ekanligi va uning

sish darajasini aniqlash uchun iqtisodiy baholashning boshqa usullaridan foydalanishga t g ri keladi.

Foydaning ichki me’yori usuli (IRR) - bu pul tushumlarining diskont qiymati pul chiqimlarining diskont etavkasiga teng lga agi daromadlilik darajasi yoki l asa loyihadan olingan sof tushumlarning diskontlangan qiymati investitsiyalarniig diskontlangan qiymatiga, sof joriy qiymat esa nolga teng

lga agi diskont e ri ir. Bu rsat i h i aniqlash uchun sof joriy qiymatni aniqlashda ishlatilgan formuladan foydalaniladi va sof joriy qiymat nolga tenglashadigan minimal foiz stavkasi topiladi. Aynan shu foiz stavkasi foydaning ichki e ri usuli deb nomlanadi. Bu usul iqtisodiyotda rentabellikning ichki

e ri, qoplash yoki samaradorlik koeffitsienti, kapital q il alar i g chegaraviy samaradorligi deb ham yuritiladi.

Foydaning ichki e ri i aniqlash vazifasi birmuncha qiyin li , investitsiyalarning bir yoki undan p marta amalga oshirilishiga, loyihadan olingan pul tushumlarining, xech l asa, bir marta yoki boshida salbiy

lishligiga va ushbu pul tushumlarining miqdoran bir xil l asligiga asoslanadi.

Uni hisoblash formulasini quyidagi tenglamada ifodalash mumkin:

NPV

 _

t 1

CF_t

(1  d )^t

• 
  I₀
  

 0 , (1.5)²³

Agar investitsiya loyihasi bir necha yillar davomida moliyaviy resurslarning ketma-ket moliyalanishini talab etsa, unda (IRR)ni quyidagi formulada ifodalash mumkin:

_ CF_{t  }
n

n


^{I t} , (1.6)²⁴

_{t 1} (1  d )^t _{t 1} (1  d )^t
Bu erda d miqdorini topish lozim la i. Topilgan miqdor foydaning ichki e ri deb nomlanadi. Bu meyor sof joriy qiymat nolga teng li , investitsiya loyihasining samaradorligini baholashda IRR miqdori q lla ilga i a, firmaning boyligi sishi i ta i la asligi i va uning kamayishiga ham l q asligi i rsata i.

IRR loyihadan kutilayotgan daromadlilikni rsata i va qilinishi mumkin

lga maksimal harajatlar chegarasini belgilab beradi, a i IRR olinayotgan kredit i ha bank foiz stavkasini yuqori chegarasini rsata i, ayni shu foiz chegarasidan yuqori miqdorga ega li ga a loyiha daromad keltiradi.

Shunday holatlar ham lishi mumkinki, investorning zi investitsiya loyihasini moliyalash uchun biror s e t a muayyan foiz ostida kredit olishi mumkin. Bu paytda loyihadan kutiladigan natija kredit uchun foizdan, albatta yuqori lishi lozim yoki investor zi i g maqsad qilgan foydasini olish darajasini ham bilishi kerak.





²³ Виленский П.Л., Ливщиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эффективности инвестиционных проектов: Теория и практика: учеб. пособие. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Дело» АНХ. – 2008. с.343.

²⁴ O sha a a, 343-b.

Mana shu holatlar, a i kredit uchun foiz yoki foyda olish darajasi, odatda ar erli (t siqli) koeffitsient (hurdle rate) (HR) deb ham nomlanadi. Bu rsat i h foydaning ichki e ri bilan solishtiriladi (taqqoslanadi).

IRR va HR larni taqqoslash natijasida ular orasida quyidagi g liq hosil la i:

• 
  agar IRR>HR, loyiha samarali hisoblanadi va u foydalanish uchun qabul qilinadi;
  
• 
  agar IRR li , uni amalga oshirib l a i;
  
• 
  agar IRR=HR, ixtiyoriy echimni qabul qilish mumkin, a i loyihani amalga oshirishdan zarar ham, foyda ham ril a i.
  

Ushbu rsat i h yordamida:

• 
  investitsiya summalari teng lga ;
  
• 
  davomiyligi bir xil lga ;
  
• 
  risk darajasi teng lga ;
  
• 
  pul tushumlarining shakllanish sxemasi bir xil lga hollarda loyihalarni foydalilik darajasi i ha taqqoslash t g ri echim qabul qilishni engillashtiradi. Bu
  

rsat i h qanchalik yuqori lsa, loyiha shunchalik samarali deb topiladi. Foydaning ichki e ri i boshqacha ri ish a, a i interpolyatsiya usuli orqali ham ifodalash mumkin:
2

1

IRR  d 
1


NPV₁

 (d

 d ),

(1.7)²⁵

(NPV₁  NPV₂ )

bu erda, NPV₁ – d₁ diskont e ri stavkasidagi sof joriy qiymatning ijobiy miqdori; NPV₂ – d₂ diskont e ri stavkasidagi sof joriy qiymatning salbiy miqdori.

Foydaning ichki e ri i aniqlashda d₁ va d₂ rsat i hlar miqdori asosiy

ri i egallaydi. Ularning ta siri natijasida sof joriy qiymatning zgarishi i va buning oqibatida esa foydaning ichki e ri ham zgarishi i kuzatish mumkin. Shunga

ra: d₁ – bu NPVning ijobiy qiymatinini minimallashtiruvchi foiz stavkasi;

d₂ – bu NPVning salbiy qiymatini maksimallashtiruvchi foiz stavkasi hisoblanadi.

²⁵ Uzoqov A., Nosirov E.,Saidov R., Sultanov M.Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi. O q q lla a. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2006.105-b.

Investitsiyalarniig rentabelligi usuli (PI) - diskontlashtirilgan daromadlarning diskontlashtirilgan investitsiya harajatlariga nisbatini hisoblab topishga asoslangan. Bu qanday holatda investor boyligi sishi mumkinligini rsati beradi va quyidagicha aniqlanadi:

PI  ^_n

CF_t  _{/ I}