Loyihasi : tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

16-jadval


Kassa asosida amalga oshiriluvchi valyuta bitimlari turlari

Kassa asosida amalga oshiriluvchi valyuta bitimlari turlari	Operatsiya bo‘yicha mablag‘ni etkazib berish muddati	Bitim nomi	Ularning Qat’iy belgilangan kursi
	Bitim tuzilgan kun	TOD (TOD) bitimi	TOD kursi (ing. today - bugun)
	Bitim tuzilgandan keyingi ish kuni	TOM (TOM) bitimi	TOM kursi (ing tomorow - ertaga)
	Bitim tuzilgandan bir ish kuni (ya’ni ikkinchi kun) keyin	SPOT bitimi	SPOT (ing. spot – naqd)

Tijorat banklari valyuta sotmoqchi yoki sotib olmoqchi bo‘lsa, bitimning nomini (TOD, TOM, SPOT), kursini, summasini ko‘rsatib ariza berishi lozim.

Valyuta bozorining ishtirokchilari bo‘lgan banklar o‘z nomidan o‘zi uchun, yana o‘z nomidan lekin mijozlari uchun valyuta sotib olish yoki sotishi mumkin. Agar banklar o‘z hisobiga valyutani sotsa yoki sotib olsa, bu operatsiyalar ular yoki foyyda olish uchun, yoki o‘z likvidliligini ushlub turish uchun, yoki chet eldan bank uchun jihozlar sotib olish va boshqa maqsadlar uchun amalga oshiradi.
«Spot» bitimlari bo‘yicha valyuta oluvchi bank tomonidan kqrsatilgan hisobvaraqlarga etkazib beriladi. Bitimda kqrsatilgan kurs «spot» kurs deyiladi. Xuddi mana shu kurslar asosida valyuta bozoridagi muddatli kurslar ham, valyutani etkazib berish bo‘yicha qisqaroq muddatli bir martalik bitimlar uchun kurslar ham aniqlanadi.
«Spot» operatsiyalari yordamida banklar o‘z mijozlarining chet el valyutasidagi ehtiyojlarini, kapitallarning harakatini, shuningdek bir valyutaning boshqa valyutaga oqib qtishini ta’minlaydi, arbitraj va spekulyativ operatsiyalarni amalga oshiradi. «Spot» operatsiyalari risk darajasi eng yuqori operatsiya hisoblanadi.
Foyda olish uchun banklar arbitraj va chayqovchilik bitimlarini amalga oshirishlari mumkin. Arbitraj bitimlar turli valyuta bozorlarida mavjud bo‘lgan valyuta kurslari o‘rtasidagi farqlardan foyda olish maqsadida chet el valyutasini qayta sotish (sotib olish) bo‘yicha tuzilgan qarshi bitimdir. Agar valyuta bir valyuta bozoridan sotib olinsa va boshqa valyuta bozorida sotilsa – bu keng tarqalgan arbitraj deyiladi. Agar foyda vaqt o‘tishiga qarab kurslar o‘zgarishidan yuzaga keladigan bo‘lsa bu vaqtinchalik arbitraj deyiladi.
Muddatli valyuta operatsiyalari va ularni amalga oshirish

Muddatli valyuta operatsiyalari - bu bitim tuzilgandan keyin bitimdagi kurs bo‘yicha kelishilgan xorijiy valyutani ma’lum muddat qtgach etkazib berish kelishib olinadigan valyuta bitimlaridir. Bundan muddatli valyuta operatsiyalarining ikki xususiyati kelib chiqadi:

1. 
   Bitim tuzilishi bilan bajarilish o‘rtasida ma’lum davr vaqt bor.
   

2. Muddatli valyuta operatsiyalar bo‘yicha valyuta kursi, ma’lum muddat o‘tganidan keyin foydalanilsa ham, bitim tuzilayotgan paytda belgilanadi.
Muddatli bitimlar deb, belgilangan muddatda, ammo ikki ish kunidan oshik bulgan muddatda amalga oshiriladigan operatsiyalarga aytiladi. Amaliyotda muddatli bitimlarning kuyidagi keng tarkagan turlari mavjuddir.
Ularga:

1. 
   forvard valyuta bitimlari;
   
2. 
   fyuchers bitimlari;
   
3. 
   valyuta opsioni;
   
4. 
   svop operatsiyalarini kursatish mumkin.
   

17-jadval
Valyuta operatsiyalari tasnifi

Nakd valyuta operatsiyalari	Muddatli valyuta operatsiyalari
SPOT	Forvard
	Fyuchers
	Opsion
	Svop
	Arbitraj

Emitent davlat tashqarisida bir yoki bir nechta funksiyalarni bajaruvchi valyuta xalqaro valyuta hisoblanadi. Valyutaning xalqaro rolni bajarishi quyidagi omillarga bog‘liq: milliy iqtisodiyot hajmiga, xorijiy investorlar ishonchiga, xalqaro savdoda mamlakatning tutgan o‘rniga, moliyaviy bozorning erkinlik darajasiga. Asosiy valyuta (key currency) – xorijda pulning bir nechta vazifasini bajaruvchi valyutadir. Hozirgi vaqtda valyutaning ushbu turiga evro, yapon ienasi, shveysariya franki, funt sterling kabi valyutalar kiradi. Xalqaro aylanmada sezilarli darajada yirik masshtablarda boshqa asosiy valyutalarga nisbatan pulning ko‘pgina vazifalarini bajaruvchi valyuta dominantlik qiluvchi valyuta hisoblanadi. II jaxon urushidan so‘ng, qariyib yarim asrdan buyon AQSH dollari dominant valyuta hisoblanadi. Etakchi valyuta (vehicle currency)- ikki davlatning o‘zaro operatsiyalarida ishlatiluvchi va ushbu davlatlarning milliy valyutasi hisoblanmagan valyutadir. Amaliyotda agar valyuta, asosiy valyuta hisoblansagina etakchi valyuta bo‘la oladi. Masalan, Rossiyadan Belorusiyaga etkazilgan neft to‘lovi AQSH dollarida amalga oshiriladi.
Agar yuqorida keltirilgan mezonlarni umumlashtirsak, xulosa qilish mumkinki, milliy valyuta milliy iqtisodiyot doirasidan chiqib xalqaro hisob-kitoblarda ishlatilishni boshlaydi, agar mamlakat iqtisodiyoti etarlicha ulkan bo‘lsa, bozor munosabatlari ochiq va yuqori darajada rivojlangan bo‘lsa. Ochiq, lekin kichik iqtisodiyotga ega mamlakat o‘z valyutasini etakchi valyutaga aylantira olmaydi. SHu bilan birga samarali valyuta siyosatini olib borish, o‘z navbatida, ushbu davlat va boshqa davlatlar bilan tashqi savdo munosabatlarini rivojlantirishni rag‘batlantiradi, ichki cheklangan konvertatsiyaga ega bo‘lgan valyuta erkin konvertatsiyalanuvchi va hattoki xalqaro valyuta maqomiga ham ega bo‘lishi mumkin. Har qanday davlat milliy valyuta maqomining o‘zgarishi valyuta bozori hamda tashqi savdo aloqalari erkinlashayotganligiga yorqin dalil bo‘la oladi.
1980 yillarda ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi savdo siyosatida, nisbatan ochiq iqtisodiyotni shakllantirish va mahsulot raqobatbardoshligini oshirish, resurslar taqsimoti va iqtisodiy o‘sishni uzoq muddatli tendensiyalari o‘zgarishlarini yanada samaradorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan samarali islohotlarni amalga oshirdilar. Ushbu islohotlarda asosiy o‘rinlardan birini valyuta kursi siyosati egallagan.

Faraz qilaylik, O‘zbekiton tijorat banki 3 oylik forvard bitimini tuzmoqchi. Dollarning so‘mga nisbatan spot kursi quyidagicha:

USD/UZB _bid = 1400

USD/UZB _offer = 1420
USD/UZB _average = 1410

1. 
   oylik depozitlarga foiz stavka esa quyidagicha:
   

	Bid – talab (%)	Offer – taklif (%)	Average – o‘rtacha (%)
USD	3.875	4.125	4
UZB	5.875	6.125	6

Demak, Forvard punkti_(bid) = [1400*(5.875-4.125)*90 kun]/[360*100+(4.125*90)] = 6.06
Forvard punkti_(offer) = [1420*(6.125-3.875)*90 kun]/[360*100+(3.875*90)] = 7.01 Forvard punktlaridan kelib chiqib bank dileri tomonidan kotirovka quyidagicha tashqil etiladi:
Barqaror iqtisodiyot sharoitida forvard kursi banklararo foiz stavkasiga bog‘liq va quyidagicha hisoblanadi:
Forvard kursi = [(1+Bid)*C]/(1+Offer)
YA’ni, bid – banklararo kreditlarga talab foiz stavkasi, masalan UZIBID
Offer – banklararo kreditlar taklif foiz stavkasi, masalan UZIBOR
S – joriy spot kursi.
Agar UZIBID – 5 %
LIBOR – 6%
C – 1400 USD/UZB bo‘lsa, unda, Forvard kursi = (1+0.05)*1400/(1+0.06) = 1386.79 bo‘ladi.
Sxemadan ko‘rib turganimizdek keltirilgan misolda importyor forvard bitimini tuzish natijasida 8500 AQSH dorllarida foyda ko‘radi.