Lutfiy ijodi. «Хон inon, хон inonma» radifli g’azal

«Vafo qilaman», - deb ahd-u paymonlar qilgan edi,
(Ammo) vafoni tark etdi, oqibatda uning ahdi yolg’on bo’lib chiqdi (3-bayt).
«Visoli etagini tutarman», - deb orzu qilgan edim,
Oqibatda hajr qo ‘lida yoqa bo ‘lak-bo ‘laк bo ‘Idi (4-bayt).
Ey zohid, ishq-u muhabbat ahlini kechir,
(Axir), yor ко ‘yida oqibatda Shayx San ’on nima bo ‘Idi? (5-bayt).
Bus, ко ‘zyoshi gavhari о ‘rniga yuragim qon bo ‘Idi,
Oqibatda ко ‘zlarimdan qatra-qatra maijon(dekyosh) tomdi (6-bayt).
Ohkim, xursandligim tongiyana g’am shomi bo ‘Idi,
Oqibatda и porloq Quyosh yuzini yashirdi (7-bayt).
Garchi devlar farmoniga bo ‘ysungan bo ‘Isa ham,
Oqibatda (oxirida) Sulaymon chumolilar to ‘dasi oyog ‘i ostida qoldi (8-bayt).
Nodira, bulbul kabi to nolamni yozib ulgurganimga qadar
Oqibatda navbahor о ‘tib, gulisten xazon bo ‘Idi (maqta’).
Tazod g’azaldagi eng muhim badiiy san’atlardan biri sifati- da namoyon bo’lgan. «Vasl uyi» bilan «hijron», «obod qildim» bilan «buzdi» va «vayron» (matla’), «oshkor» bilan «pinhon» (2-bayt), «ahd-u paymonlar» bilan «tarki vafo», «vafo qilg'um» bilan «yolg'on» (3-bayt), «Orzu qildim: «Tutarmen», - deb vi­se I i domanin» bilan «Рога bo ‘Idi hajr ilgida giribon oqibat» (4- bayt), «qon» bilan «gavhari ashk» (ko’z yoshi gavhari, 6-bayt), «subhi nashotim» bilan «shomi g’am» (7-bayt), «devlar» bi­lan «xayli mo’r» (chumolilar to’dasi, 8-bayt), «navbahor» bi­lan «xazon» (maqta’) o’rtasidagi qarama-qarshi ma’no fikmi teranlashtirish, bevosita ta’sirchanlikni oshirishga xizmat qilgan.
G’azalda talmeh san’atining yorqin namunalari ham uchraydi. Fors-to’ik shoiri Farididdin Attorning «Mantiq ut- tayr» hamda uning ta’sirida Alisher Navoiy bitgan «Lison ut-tayr» dostonlarida tarso (xristian) qizga ishqi tasvirlangan Shayx San’on (5-bayt), shuningdek, Sulaymon payg’ambar (a. s., 8-bayt) tilga olinishida o’quvchiga oldindan tanish qahra- monlar va ular bilan bog’liq voqealarga ishora mavjud.
«KEL, DAHRNIIMTIHON ETIB КЕТ...» G‘AZALI
Ushbu g’azal - to’qqiz baytdan iborat. Vazni - mumtoz she’riyatimizda ko’proq ruboiy bitiladigan an’anaviy hazaji mu- saddasi axrabi maqbuzi mahzuf. ya’ni maf’ulu mafoilun faulun. Taqte’si: - -V/V-V-/V--.
G’azalda «etib ket» so’zlari radifga olingan. Har bir bayt mazmuni ana shu ikki so’z orqali boshqarilgan.
G’azal ayricha zavq-shavq bilan o’qiladi. Ohangi ham - shunga mos. Shu tariqa kuchli hayotsevarlik tuyg’usi singdi- riladi. G’azalda ummi mazmunli, unumli o’tkazish g’oyasi ham targ’ib etiladi.
G’azal: «Kel», - degan undalma bilan boshlanadi. Maqta’ boshida ham xuddi shu muro’aat qo’llangan. Maqta’ning ik- kinchi misrasida esa shoira taxallus ishlatib: «Ey Nodira», - degan yana bir undalma keltiradi. Ma’lum bo’ladiki, til mantig’i jihatidan oldingi ikki bor takrorlangan undalma ham aynan Nodiraga qaratilgan. Demak, bu she’r lirik qahramonning shoiraga muro’aati tarzida bitilgan. Odatda ham g’azalda lirik qahramon muallif tarzida namoyon bo’ladi. Taxallus qoTlansa,
demak, endi shoir timsoli lirik qahramon timsolidan alohida timsol hisoblanadi. Bu ikkalasini aslo adashtirib yubormaslik kerak.
Shuning uchun bunday g’azallami, shartli ravishda, muallifning o’zi bilan o’zi so’zlashuvi tariqasida baholash ham mumkin.
To’rtinchi bayt: «Ey ashk», - degan undalma bilan bosh- lanadi. Shunday qilib, g’azalda 4 bor undalma ishlatilgani bu ifoda usuli ushbu she’ming muhim uslubiy xususiyatlaridan biri ekanini ko’rsatadi.
Endi har bir baytning alohida-alohida ma’no-mazmuni bilan tanishaylik:
Keh dunyoni imtihon etib ket,
Jahon chamanini sayr etib ket (matla’).
Bedardlaringning jafolaridan
Faryod chekib, fig on etib ket (2-bayt).
Dunyo chamanining bulbulisan,
Gul shoxida oshyon etib (in qurib) ket (3-bayt).
Ey ко z yoshi, ко ‘zimning maktabidan Hayrat darsini ravon etib ket (4-bayt).
Olam chamani - bevafo,
Bir oh bilan uni xazon etib ket (5-bayt).
Oshiqlar maqomi (erishgan darajasi) - bir bo ‘ston,
Ana shu bo ‘ston orqali о ‘tib ket (6-bayt).
Dunyoga kelishdan maqsading nima edi?
Shuni aytib, kayfiyatini bayon etib ket (7-bayt).
Ishq sirini odamlarga oshkor etma,
Ко ‘ngulda uni nihon etib (yashirib) ket (8-bayt).
Keh ishq yo ‘lida ко ‘zlaringni,
Ey Nodira, dur sochadigan qilib ket (maqta’).
Sezgan bo’lsangiz, g’azalning ko’p misralarini bugungi tilimizga aylantirish uchun ortiqcha o’zgartirish qilishga to’g’ri kelmadi. Bu uning shu qadar ravon va xalqona til va uslub- da bitilganidan dalolat beradi. Shu jihati bilan u oldin ко’rib o’tilgan ikki g’azaldan farq qiladi.
G’azalda muayyan ma’noda shoiraning badiiy-tab’iy (estetik) dasturi, ya’ni o’z oldiga qo’ygan maqsad-muddaolari bayon etil- gan.
Shoira hayot har bir inson uchun bir imtihon ekaniga urg’u beryapti. G’azalda garchi: «Dunyoni imtihon etib ket», - deyilgan bo’Isa ham, kishi dunyoni imtihon qilmasligini, aksin- cha, bu yerda dunyo shaxsni imtihondan o’tkazishi ko’zda tuti- layotganini anglab olish kerak. Dunyo imtihonidan o’tish uchun jahonni sayr etish, chuqurroq ma’noda aytilsa, uni o’rganish lozim. Ammo endi bedard (beg’am, beparvo, loqayd) odamlar ham - ko’p. Ular kishiga jafo yetkazadi. Bunga faryod chekib, fig’on etishga ham to’g’ri kelishi mum kin. Modomiki, o’zingni dunyo chamanining bulbuli deb hisoblasang, endi gul shoxida in qurishing zarur.
Bu da’vat insonni hayotda yuksak pog’onalami ko’zlab yashashga undaydi. Dunyo - hayratxona. Uning sir-sinoa- ti, go’zalligi, jozibasidan zavq olish kerak. Shu bilan birga, hayot - vaqtincha (bevafo). Shuning uchun unga ko’p ham bog’lanmasdan, undan yuksakroq narsaga (Allohga) muhabbat qo’ygan oshiqlarga ergashish lozim. Chunki inson bu dunyoda aniq maqsad bilan, unga intilib yashashi zarur. Biroq Alloh­ga ishqni hammaga oshkor qilaverish shart emas. Modomiki, ishq yo’liga kirgan bo’lsang, endi ko’zlaringdan dur sochishing kerak. Bu yerda dur, aslida, ko’z yoshi ma’nosida kelgan. Bi­roq zimdan aytilyaptiki, shoira ishq yo’lida (demak, hayotda) ko’rganlarini dur kabi sochishi (asarlar yaratishi) zarur.
FUZULIY g’azallari
“SO’R” RADIFLI G’AZAL
Yetti baytli ushbu g’azal sof turkiy radif (“о’landau so’r”) bilan bitilgan. Bu - “bo’lgandan so’ra” so’z birikmasining ozarboyjoncha talaffuzdagi shakli. Qofiyada turkiy (“vor”, “bor”ning ozarboyjoncha shakli), forsiy (“bemor”, “diydor”, “bedor”, “hushyor”, “yor”) va arabiy {“asror”, “xummor”)
so’zlar qo’llangan.
Vazni - hazaji musammani solim, ya’ni mafoiylun-mafoiy- lun-mafoiylun-mafoiylun. Taqte’si: V---/V---/