Lyuminessensiya

Fotolyuminessensiyaning davom etish vaqti
Ko’pchilik moddalarda (asosan suyuqlik va gazlarda) lyuminessensiya shunchalik tez so’nadiki ,amalda yoritish tugashi bilan bir vaqtda yorug’lanish ham tugaydi. Lyuminessensiyaning bunday turi odatda fluoressensiya deb ataladi. Demak, fluoressensisyaning kuzatish uzluksiz yoritish talab etadi. Boshqa hollarda (qattiq jismlarda) yoritish tugagandan so’ng yorug’lik chiqib turishi birmuncha vaqt davom etishi mumkin. Lyuminessensiyaning bunday turi ko’pincha fosforessensiya deb ataladi. Bu ikki prossesni so’ng nurlanishning davom etish vaqtiga qarab ajratish biroz sun’iydir, chunki kuzatish usullarini yaxshilash lyuminessensiyaning barcha turlari birmuncha vaqt davom etishini aniqlab beradi. So’ng nurlanishning borligini va uning davom etish vaqtini aniqlash uchun turli usullar qo’llaniladi. Shu maqsad uchun xizmat qiladigan va Bekkerel fosforoskopi deyilgan soda asbob quyidagicha tuzilgan. O’rganiladigan modda tez aylantirish mumkin bolgan ikki disk orasiga qo’yiladi. Disklarda sektorsimon o’yiqlarning soni bir xil bo’lib ,disklar umumiy o’qqa bir diskning o’yiqlari ikkinchi
diskning yaxlit joylariga to’g’ri keladigan qilib o’rnatilgan (10-rasm). Buyumga (moddaga) yorug’lik yuborayotgan manba dsiklarning bir tomonida kuzatuvchi esa ikkinchi tomonida turadi. Disklardagi teshiklar bir-biriga to’g’ri kelmaganligi sababli buyumni yoritish va kuzatish turli vaqtlarda bo’lib disklarning aylanish tezligini va
teshiklar o’rtasidagi burchakni o’zgartirib bu prosseslar orasidagi vaqtni o’zgartirish mumkin. Disklarning fosforessensiya yorug’ligi ko’rinadigan xollardagi aylanish tezligi va oldingi hamda ketingi dsiklardagi teshiklarning bir-biriga nisbatan siljish burchagi ma’lum bo’lsa ,so’ng nurlanishning davom etish vaqtini aniqlash mumkin. 10⁻⁴ s gacha bo’lgan cho’zilish vaqtini Bekkerel fosforoskopi yordamida o’lchash mumkin. Boshqa tipdagi fosforoskopda buyum tez aylanayotgan shaffof diskka joylashtirilgan.



10-rasm. So’ng nurlanishning 10⁻⁴s gacha bo’lgan davom etish vaqtini o’lchashga imkon beradigan sodda foskoroskopning sxemasi.
Disk aylanganda kuzatuvchi diskning chetlariga borgancha susayib boradigan fosforensiyalanuvch polosani ko’radi (11-rasm). Aylanish tezligi ma’lum bo’lsa, polosaning uzunligi bo’yicha fosforensiyaning cho’zilish vaqtini baxolash mumkin.

11-rasm. 12-rasm.

Bu fosforoskop bilan 10⁻⁵ -10⁻⁶ s gacha teng cho’zilish vaqtini o’lchash mumkin. Gaviol fluoremetrinyordamida yanada qisqa cho’zilish vaqtlarini 10⁻⁹ s gacha o’lchash mumkin(12-rasm). Bu usul Kerr effektidan foydalanishga asoslangan bo’lib, bu effekt

10⁻⁸-10⁻⁹ s vaqtlar uchun amalda inersiyasizdir. Kerr ikki 𝑁₁𝑍₁𝑁₂ va 𝑁₃𝑍₂𝑁₄ qurilmasi yuksak chastotali (10⁶-10⁷ Hz) o’zgaruvchan kuchlanish bilan boshqariladi va natijada bu qurilmalar yorug’lik yo’lini sekundiga juda ko’p marta ochadigan va yopadigan optic zatvorlarga aylanib qoladi. Bu qurilmalarning ta’siri ma’lum ma’lum darajada Bekkerel fosforoskopining ikki diskining ta’siriga o’xshash bo’ladi: B manbadan chiqib ,biror
paytda 𝑁₁𝑍₁𝑁₂ dan o’tagan yorug’lik fluoressensiyalanuvchi T moddaga boradi va lyuminessensiyani vujudga keltiradi. Lyuminessensiya prossesining qancha vaqt kechishiga bog’liq ravishda bu ikkilamchi yorug’lik 𝑍₂ ga birmuncha kechroq keladi. 𝑁₃𝑍₂𝑁₄ qurilmaning o’tkazuvchanligi vaqt o’tishi bilan tez o’zgargani sababli 𝑍₂ dan chiqayotgan yorug’likning intensivligi chaqnashning 𝑍₂ ga yetib kelish paytiga bog’liq bo’ladi va demak, bu intensivlikka qarab ,so’ng nurlanish vaqti to’g’risida xulosa chiqarish mumkin.
Gaviol fluorometrida 𝑍₂ orqali o’tgan yorug’likning intensivligi emas, balki yorug’likning ikki komponentasi o’rtasida Kerr kondensatorida paydo bo’ladigan fazalar farqi o’lchanadi. Bu kattalikning o’zi o’tayotgan yorug’likning intensivligini aniqlab beradi. Fazalar farqini o’lchash esa (K kondensator yordamida) o’tkazilgan yorug’likning intensivligini baxolashga qaraganda qulayroq.
Yuqorida aytilgan usul bilan o’lchangan t kechikish vaqti ikki kattalikdan : yorug’likning 𝑍₁𝑇𝑍₂ yo’lni bosib o’tishiga ketgan t₀ vaqtdan va ikkilamchi yorug’lanish prossesining t kechikish vaqtidan iborat bo’ladi. Agar fluoressensiyalovchi modda solingan idishning o’rniga yorug’likni amalda oniy qaytaruvchi ko’zgu qo’ysak, t₀ ni bevosita topib olishimiz mumkin va tegishli tuzatma kiritib, yorug’lanishning t kechikish vaqtini aniqlash imkoniga ega bo’lamiz.
Xulosa
Yuqorida bayon etilgan fikrlardan xulosa shuki, talabalarga lyuminessensiya hodisasini nafaqat o’zini balkim uning turlari ,xossalari, qo’llanilishi haqida ham ma’ruza matnlarida bayon etilishi shart ekan.
Lyuminessensiya bevosita turli xil sohalarda keng qo’llanilar ekan. Masalan texnika soxasida, ilm-fan , kimyo sanoatida va hakazo ko’plab soxalarda qo’llanilishini ham guvohi bo’ldik. Ayniqsa uning o’simliklar va hasharotlar dunyosida bevsotida kuzatilishi, qo’llanilishi alohida e’tiborga loyiqligiga ham amin bo’ldim.
Ayniqsa , Lyuminessent analiz yordamida qonning ko’rinmaydigan izlarini aniqlash, suratlarning haqiqiy yo qalbakiligini aniqlash,hamda undan kundalik hayotimizda iste’mol qiladigan go’sht–sut mahsulotlarining sifatini nazorat qilishda ham foydalanish mumkinligini bilib oldim. Men o’z kurs ishimda lyuminessensiya haqida umumiy tushunchalarni bayon etdim, turlari va kundalik hayotimizda ham ishlash usullarini misollar keltirish bilan yoritdim. Shu bilan birga lyuminessensiyaga oid bir necha misollarni ko’rsatdim. Men o’z kurs ishimda oldimga qo’ygan maqsadimga erishdim.