M. A. Kamenskaya

1-bob
AXBOROT FANLARI OILASI.
BIOLOGIK FANLAR BILAN O'ZARO ALOQALAR
O'lchash ancha oson,
чем знать, nimani o'lchayotganingizni qanday bilish kerak.

2. Galiley Galiley

1.1. "AXBOROT" TUSHUNCHASI
"Ma'lumot" so'zi lotincha "ma'lumot — tushuntirish, taqdim etish, tanishtirish, taqdim etish" dan olingan. Bu fanning eng keng tarqalgan tushunchalaridan biri bo'lib, ba'zi ma'lumotlarni, har qanday ma'lumotlar, bilimlar to'plamini va boshqalarni anglatadi. Kundalik hayotda biz atrofimizdagi dunyo haqidagi ma'lumotlar, belgilar yoki signallar yordamida qabul qilinadigan va uzatiladigan ma'lumotlarni nazarda tutamiz. Bunday loyqa intuitiv ta'rif axborot haqidagi g'oyalarning kengligi, ko'p qirraliligini aks ettiradi. Keyin "ma'lumot"tushunchasini aniqlashga umuman ehtiyoj bormi?
Fan falsafasi sohasidagi taniqli mutaxassis, zamonaviy tanqidiy ratsionalizm vakili Karl Popper insonning atrofdagi dunyoni idrok etish fenomenini ko'rib chiqishda "ma'lumot"atamasiga muhtoj emas edi.
Inson bilimlari (xususan, ilmiy bilimlar) qanday yaratilishi va kengayishi va individual (sub'ektiv) bilim va boshqa odamlarga etkazilgan bilim (ob'ektiv bilim) o'rtasidagi o'zaro ta'sir qanday sodir bo'lishini tahlil qilib, K. Popper uchta dunyo g'oyasini ilgari surdi: jismoniy narsalar dunyosi-1-dunyo; jismoniy dunyo haqidagi sub'ektiv bilimlarning aqliy dunyosi - Mir 2; aqliy dunyo haqidagi ob'ektiv bilimlar dunyosi-Mir 3 [45]. Shaxsiy tajriba (individual fikrlash, inson miyasidagi ma'lumotlar) 2-dunyoga ishora qiladi va insoniyatning ilmiy bilimlari va jamoaviy tajribasi (shaxsiy bo'lmagan bilimlar) 3-dunyoni tashkil qiladi. Agar biz ilmiy tadqiqotlar haqida gapiradigan bo'lsak, unda tadqiqot natijalari 2 — dunyoga, nazariyani o'rganish asoslari 3 — dunyoga va tadqiqot ob'ektlari 1-dunyoga tegishli.
Ushbu g'oyani taniqli nazariyotchi Bertram Bruks axborot fanining falsafiy asosi sifatida ko'rib chiqishni taklif qildi. K. Popperning so'zlariga ko'ra, 3-dunyo tushunchasi bilimlarning o'sishi qanday sodir bo'lishini tushunish uchun juda muhimdir. Mir 3, ta ning ma'lum bir bilish mavzusidan qat'i nazar, avtonom ravishda mavjuddir­, garchi u fikrlaydigan mavjudotlar tomonidan yaratilgan bo'lsa ham.
Uch dunyo g'oyasi evolyutsion epistemologiyaning umumiy nazariyasining bir qismini tashkil etadi, unda Popper inson evolyutsiyasi ekzosomatik tarzda sodir bo'ladi, ya'ni evolyutsiya jarayonida miya va xotira o'zgarmaydi, deb ta'kidlagan. Buning o'rniga, odam o'z tanasidan tashqarida yangi "organlar" ni yaratadi: yozuv asboblari, yozuv mashinalari, ovoz yozish moslamalari, matbaa mashinalari, kompyuterlar.
3-dunyo mukammal emas: u nafaqat to'g'ri, balki noto'g'ri nazariyalar, yolg'on ma'lumotlarni ham o'z ichiga oladi. Ilmiy bilimlarning o'sishi nuqtai nazaridan muhim mexanizm Popperning soxtalashtirish mezoni (falsifiability) bo'lib, u haqiqiy fan va psevdologiyani ajratib turadi: gipotezalar va nazariyalar uchun tasdiqlovchi dalillarni emas, balki rad etuvchi (soxtalashtiruvchi) dalillarni izlash kerak; bilim xatolarga moyil, u nomukammal, uni har doim yaxshilash mumkin. Soxtalashtirishga yo'l qo'ymaydigan har qanday uyushgan bayonotlar to'plami fan deb hisoblanmasligi kerak (bu chegara mezonidir). Ernst Mayr (yaqinda AQShda 101 yoshida vafot etgan buyuk evolyutsion biolog) shunday dedi: "hayot uchun zarur bo'lgan shart-sharoitlar to'plami tirik mavjudotlarning rivojlanishi uchun mos sayyoralar sonini tubdan cheklaydi. Shunday qilib, yerdagi hayotning paydo bo'lishiga imkon beradigan sharoitlarning kombinatsiyasi va ketma-ketligi Koinotning boshqa sayyoralarida takrorlanmasligi ehtimoli mavjud. Men bunday da'vo qilmayman, bu ilmiy bo'lmaydi, chunki uni rad etishga urinish mumkin emas" [76].
Akademik N. N. Moiseev (xususan, biosferaning kompyuter modellari bo'yicha mutaxassis) shunday deb yozgan edi: "birinchidan, menimcha, ma'lumot tushunchasining qat'iy va etarlicha universal ta'rifi nafaqat mavjud, balki bu deyarli mumkin emas. Ikkinchidan, bu tushuncha menga ma'lum ma'noda "tarixiy"bo'lib tuyuladi. Uni joriy etish zarurati faqat moddiy dunyo rivojlanishining ancha kech bosqichlarini tavsiflashda, unda hayot paydo bo'lganda paydo bo'ladi " [40]. Biz uchun Moiseev "ma'lumot" tushunchasini tirik organizmlar bilan bog'laganligi diqqatga sazovordir.
Axborot fanlari asoschilaridan biri Nobert Vinerga murojaat qilaylik [11]. "Axborot-bu tashqi dunyodan unga moslashish va his-tuyg'ularimizni unga moslashtirish jarayonida olingan tarkibni belgilash.
Axborotni olish va undan foydalanish jarayoni tashqi muhitning baxtsiz hodisalariga va ushbu muhitdagi hayotimizga moslashish jarayonidir. Zamonaviy hayotning ehtiyojlari va murakkabliklari ushbu ma'lumot jarayoniga har qachongidan ham ko'proq talablar qo'yadi va bizning matbuotimiz, muzeylarimiz, ilmiy laboratoriyalarimiz, universitetlarimiz,­kutubxonalarimiz va darsliklarimiz ushbu jarayonning ehtiyojlarini qondirishi kerak, chunki aks holda ular­nia maqsadini bajarmaydilar. Samarali yashash-bu to'g'ri ma'lumotga ega bo'lgan holda yashashni anglatadi. Shunday qilib, xabar va boshqaruv xuddi inson hayotining mohiyati bilan, shuningdek, jamiyatdagi inson hayoti bilan bog'liq."Biz N. Wiener" axborot " tushunchasini jarayonlar toifasiga kiritishini ta'kidlaymiz.
Va Wienerning yana bir bayonoti, ko'pincha "ma'lumot-bu materiya yoki energiya emas, balki ma'lumot", ya'ni.u moddiy dunyoga tegishli emas va shuning uchun tabiatni muhofaza qilish qonunlariga bo'ysunmaydi. Shubhasiz, ilmiy va falsafiy nuqtai nazardan, ma'lumotni materiya, energiya, makon, vaqt kabi tushunchalar bilan bir qatorda ko'rib chiqish kerak. "Axborot-bu asosiy tushuncha "[24], uning ikki jihati bor: a) aloqa, ya'ni" tugunlar tomonidan saqlanadigan, yuboriladigan va qabul qilinadigan va kanallar orqali uzatiladigan ma'lumotlar"; b)"tashkilotchilik o'lchovi sifatida" tushuniladigan ma'lumotlar. Ikkala jihatdan ham "ma'lumot entropiyaga qarama-qarshi". "Axborot tushunchasi energiya tushunchasidan kam emas; u faqat kamroq tanish" [24].
Shunday qilib, "axborot" atamasi falsafada toifalar deb ataladigan asosiy tushunchalarni anglatadi. Bunday tushunchalarni to'liq aniqlash mumkin emas, ularning ma'nosi va mazmuni faqat fan va inson faoliyatining ma'lum sohalariga nisbatan ochib berilishi mumkin.
"Axborot" tushunchasi fanlarning turli sohalarida turlicha talqin etiladi. Umumiy ilmiy nuqtai nazardan, ma'lumot — bu har qanday tizim atrof-muhitdan qabul qiladigan, atrof-muhitga etkazadigan yoki o'zida saqlaydigan signallar, ta'sirlar yoki ma'lumotlarning har qanday to'plami. XX asrning o'rtalariga qadar.faqat odamlar tomonidan og'zaki, yozma yoki boshqa yo'llar bilan (shartli signallar, texnik vositalar va boshqalar yordamida) uzatiladigan ma'lumotlarni nazarda tutgan. XX asrda. axborotning umumiy ilmiy tushunchasi odamlar o'rtasida, odam va mashina o'rtasida, shuningdek mashinalar o'rtasida ma'lumot almashish, hayvon va o'simlik dunyosida signallar almashinuvi, belgilarning hujayradan hujayraga, tanadan tanaga o'tishi sifatida talqin etila boshlandi.
Falsafiy ma'noda, ma'lumot-bu algoritm yoki uning muayyan tomonlarini tavsiflovchi texnikalar, qoidalar to'plami, tizimdagi voqealarning o'z-o'zidan rivojlanishini o'zgartiradigan tizimga ta'siri [29].
Ilmiy va texnik tushunchaga kelsak, eng umumiy shaklda ma'lumot aloqa kanali orqali manbadan qabul qiluvchiga uzatiladigan xabardir. Xabar moddiy-energiya shaklida — elektr, tovush, yorug'lik va boshqalar shaklida uzatiladi.signallar. Inson va boshqa tirik organizmlar his-­tuyg'ular orqali xabarlarni qabul qilishadi. Texnik ma'lumot qabul qiluvchilar turli xil ro'yxatga olish va o'lchash moslamalari. Har holda, ma'lumotni qabul qilish vaqt o'tishi bilan har qanday qiymatning o'zgarishi, qabul­qiluvchining holati bilan bog'liq (rasm. 1.1).
"Ilm-fan uchun mavjud bo'lgan ma'lumotlar har doim kodlangan shaklda, ya'ni signallar ketma-ketligi bo'lgan xabar shaklida paydo bo'ladi. Kibernetika sohasida ma'lumot xabardan olinmaydi, faqat qayta kodlanadi. Agar biron bir kod bo'lsa a, xabar a ushbu kodda va kodni tarjima qilish qoidalari A kodga b, keyin siz xabarni tarjima qilishingiz mumkin r kodda B, uni tashuvchi deb hisoblash mumkin. Shunday qilib, xabarni boshqa kodlarga tarjima qilishda ma'lumotni o'zgarmas deb tushunish mumkin" [24].
Matematika va fizika nuqtai nazaridan har qanday ma'lumot ma'lumot deb hisoblanmaydi, faqat ularni olishdan oldin mavjud bo'lgan noaniqlikni olib tashlash yoki kamaytirishga yordam beradigan ma'lumotlar; ma'lumot — bu xabarni qabul qilishdan oldin va keyin qabul qiluvchining xabardorligi o'rtasidagi farq. Zamonaviy dinamik axborot nazariyasi (pastga qarang) G. Kastler tomonidan yolg'on aytilgan ta'rifga asoslanadi­[26] XX asrning 60-XXyillarida:­bir nechta mumkin bo'lgan va teng huquqli variantlardan birini eslab qolish uchun ma'lumot mavjud.
"Axborot" tushunchasining turli xil ta'riflari ilm-fanda axborot yondashuvining zamonaviy qo'llanilishining juda keng sohasiga mos keladi. "Axborot"hodisasining tabiati, mohiyati to'g'risida kelishuv mavjud emas. Bir ekstremal-bu ma'lumot faqat odam bilan bog'liq va uning faoliyatidan tashqari (tilshunoslik, ijtimoiy hodisalar) mavjud emas degan fikr. Yana bir ekstremal-bu­axborot nazariyasi deb ataladigan narsa, unga ko'ra axborot jarayonlari barcha tirik va jonsiz o'z­-o'zini tashkil etuvchi tizimlarda, ham sun'iy, ham tabiiy ravishda sodir bo'ladi ("o'z-o'zini tashkil etish" tushunchasi 2-bobda ko'rib chiqiladi).
-

Ma'lumot manbai

Transmitter

Qabul qiluvchi
axborot

Qabul qilgich

Kodlash xabar dekodlash

Shovqin

Shakl: 1.1. Axborot uzatish sxemasi (tomonidan [2])

Bizning taqdimotimiz kontekstida zamonaviy axborot g'oyalarining ba'zi jihatlarini ta'kidlash kerak. Birinchidan, bu процессов, moddiy ob'ektlar emas, balki bir qator jarayonlar tushunchasi. Ikkinchidan, bu nafaqat­insonning o'ziga xos faoliyatiga (psixologiya, ijtimoiy fanlar, tilshunoslik), balki tirik tizimlar (biologiya fanlari) sifatida organizmlarga ham tegishli. Uchinchidan, "ma'lumot" va "ma'lumotlar" tushunchalari o'rtasida aniq chegara chizish kerak: ma'lumotlar bir xil emas sezgir­lekin ularga bog'liq bo'lsa-da, qabul qilingan ma'lumotlar. Bundan tashqari, biz tez­— tez ma'lumotning xabarning o'zi bilan emas, balki uning semantikasi-ma'nosi, mazmuni bilan bog'liqligiga e'tibor qaratamiz.

Ushbu kitobning asosiy vazifasi "infor Matiya" tushunchasini­tirik tizimlarga nisbatan ko'rib chiqishdir (3, 4 — boblarga qarang). Ammo avval siz ko'proq umumiy fikrlarga e'tibor qaratishingiz kerak.