M. F. Ziyoyeva 1- resðublika tibbiyot kolleji direktori
Download 1.82 Mb. Pdf ko'rish
|
yuqumli kasalliklar epidemiologiya va parazitologiya
meningoensefalit belgilari oldingi o‘ringa chiqadi. Baland isitma, kuchli bosh og‘rig‘i, talvasa, qusish, gallusinatsiya, bosh suyagi nervlari falaji va meningeal belgilar kuzatiladi. Kasallik og‘ir kechib, o‘lim bilan tugashi mumkin. Òifga oid shakli o‘tkir boshlanishi, isitma chiqishi, butun tanada ðaðulasimon toshmalar ðaydo bo‘lishi, jigar va taloq kattalashishi bilan xarakterlanadi. O‘tkir toksoðlazmozning ensefalitik va tifga oid shakllarga bo‘linishi shartli xarakterga ega; chunki ko‘ðincha tifga oid shaklida ensefalit belgilari qayd etiladi. Bu vaqtda kasallikning aralash shakli haqida so‘z yuritiladi. 422 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya Surunkali toksoðlazmoz asta-sekin rivojlanadi. Bemor umumiy holsizlik, ishtaha ðasaygani, uyqu buzilgani, qo‘zg‘aluvchanlik, bosh og‘rig‘i, yurak sohasida, mushak va bo‘g‘imlarda og‘riq va ayrim hollarda esa ko‘rish faoliyati buzilganidan shikoyat qiladi. Òekshirganda deyarli barcha bemorlarda subfebrilitet aniqlanadi va bunday isitma oylar davomida kuzatilishi mumkin. Ko‘ð uchraydigan belgilardan biri — limfadenoðatiyadir. Bunda ðeriferik — bo‘yin, ensa, qo‘ltiq osti va chov limfatik tugunlari bilan bir qatorda mezenterial limfatik tugunlar ham kattalashadi. Jigar kattalashib, biroz og‘riydi. Ayrim hollarda taloq kattalashadi. Ko‘ðincha tokso- ðlazmoz miozit — mushaklarda og‘riq bilan kechadi. Artralgiyalar uchraydi. Yurak-qon tomirlarda giðotoniya, taxikardiya, yurak chegaralarining chaðga kengaygani, yurak tonlari bo‘g‘iqligi va EKG da miokardit belgilari qayd etiladi. Surunkali toksoðlazmozda nafas a’zolarida o‘zgarishlar bo‘lmaydi. Ishtaha ðasayadi, og‘iz quriydi, ko‘ngil ayniydi, oshqozon sohasida og‘riq kuzatiladi, meteorizm va qabziyat, ba’zan oriqlab ketish hollari aniqlanadi. Ko‘z tomirlari traktining yallig‘lanishi va ko‘rish fokusining o‘zgarishi, nerv sistemasida ensefalit holatlari va eðileðtik xurujlar uchraydi. Latent toksoðlazmozda hatto ðuxta klinik tekshirganda ham toksoðlazmoz belgilarini aniqlab bo‘lmaydi. Ularga serologik reak- siyalar yoki teri ichiga toksoðlazmin yordamida qo‘yiladigan sinamalar orqali tashxis qo‘yiladi. Òug‘ma toksoðlazmoz orttirilgan toksoðlazmoz kabi o‘tkir kasallik tarzida o‘tadi yoki kasallikning boshlanishidanoq surunkali tus olishi mumkin. Òug‘ma toksoðlazmozning o‘tkir shakli og‘ir va tarqalgan kasallik tarzida kechadi. Kuchli rivojlangan umumiy intoksikatsiya, baland isitma, ekzantema (toshmalar), ichki a’zo va nerv sistemasining o‘zgarishlari xarakterli. Òoshmalar qo‘l-oyoqlarga va qorinning ðastki qismiga ko‘ðroq toshadi. Ular bir necha kundan 2 haftagacha saqlanishi mumkin. Ko‘ðincha jigar zararlanadi, bunda uning o‘lchami kattalashadi, teri qoðlamlari sarg‘ayadi. Òaloq va ðeriferik limfatik tugunlar kattalashadi. Bular bilan bir qatorda, ensefalit rivojlanadi. Bunda tonik va klonik talvasalar, oyoq-qo‘llar ðarezi yoki falaji kuzatiladi.
423 MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar Òug‘ma toksoðlazmozning surunkali shaklida bemorda vaqti-vaqti bilan qayta zo‘rayib turadigan umuminfeksion simðtomlar va ko‘z hamda nerv sistemasining zararlanish simðtomlaridan ong rivoj- lanishining ðasayishi, ðarezlar, falajlar, eðileðtik xurujlar va xorioretinitlar kuzatiladi. Òug‘ma toksoðlazmozda infeksion jarayon ðasayganidan so‘ng mikrosefaliya va ong rivojlanishining orqada qolishi kabi belgilar doimiy saqlanib qolishi mumkin. Òashxisi. Òoksoðlazmoz avvalo kasallikning klinik ko‘rinishlari va a’zo hamda sistemalarning maxsus tekshirishlaridan EKG, ko‘z tubini ko‘zdan kechirish, bosh suyagi va zararlangan mushaklarni rentgenografiya qilish natijalariga asoslangan holda aniqlanadi. Òoksoðlazmozga gumon qilinganda qon, orqa miya suyuqlig‘i, limfatik tugunlar ðunktati hamda o‘likdan olingan yoki bioðsiya materiallari tekshiriladi. Òoksoðlazmalar Romanovskiy usulida bo‘yalgan surtmalarda, to‘qimalarning gistologik kesmalari va oq sichqonlar bilan qo‘yiladigan biologik sinamalarda aniqlanadi. Serologik reaksiyalardan KBR, PGAR, immunoflyuores- sentlanuvchi antitelolar usuli, ðresiðitatsiya reaksiyasi, bo‘yovchi moddalar bilan qo‘yiladigan Seybin — Feldman reaksiyasi va boshqalar qo‘llanadi. Òoksoðlazmin bilan teri ichiga qo‘yiladigan sinama keng tarqalgan. Agar 0,1 ml toksoðlazmin yuborilgan joyda 10 mm dan kam bo‘lmagan (20 mm dan ko‘ð bo‘lsa o‘ta ijobiy hisoblanadi) giðe- remiya va teri infiltratsiyasi kuzatilsa va u 48 soatdan keyin kamaysa, sinama ijobiy hisoblanadi. Sinama odatda kasallikning 4-haftasidan boshlab ijobiy bo‘la boshlaydi va ko‘ð yillar davomida saqlanib qolishi mumkin. Shuni ham ta’kidlash kerakki, 20—30% sog‘lom kishilar va qo‘shimcha kasalligi bo‘lgan bemorlarda toksoðlazmozga ijobiy reaksiyalar kuzatilishi mumkin. Shuning uchun serologik reak- siyalar va teri ichiga qo‘yiladigan sinamalarni baholashda ehtiyot bo‘lish zarur. Jarayonning faolligini aniqlash uchun toksoðlazmin bilan qo‘yiladigan titratsiyali sinamadan foydalaniladi, bunda teri ichiga 1:10, 1:100, 1:1000, 1:10000, 1:100000 nisbatlarda eritilgan toksoðlazminlarning har biridan 0,1 ml dan yuboriladi. Faol jarayonda 1:100000 gacha va undan ham yuqori nisbatlarda reaksiya aniqlanadi. Bu sinama davolashda toksoðlazminning ishchi miqdorini aniqlash uchun ham xizmat qiladi.
424 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya Davolash. O‘tkir toksoðlazmozni etiotroð davolash uchun xloridin sulfadimezin bilan birga qo‘llanadi. Xloridin 0,025 g dan kuniga 2–3 mahal va sulfadimezin sutkasiga 2—4 g dan 5—7 kun davomida beriladi. 7–10 kun interval bilan 3 kurs o‘tkaziladi. Bu ðreðaratlar tetrasiklin guruhidagi antibiotiklar bilan almashtirib ishlatilishi mumkin. Òoksoðlazmozning surunkali shakllarida komðleks teraðiya yaxshi natijalar beradi. Avval 7–10 kun davomida etiotroð ðreða- ratlardan tetrasiklin guruhidagi antibiotiklar, delagil va boshqalar nosðetsifik desensibilizatsiyalovchi ðreðaratlardan diðrazin, dimed- rol, suðrastin va uncha katta bo‘lmagan miqdorda kortikosteroidlar bilan birga buyuriladi. Vitaminlar va umumquvvat bo‘luvchi modda- lar tayinlanadi. Albatta toksoðlazmin yordamida sðetsifik immuno- teraðiya – vaksinoteraðiya kursi o‘tkaziladi. Buning uchun avval toksoðlazminning ishchi eritmasi (katta bo‘lmagan teri reaksiyasiga sabab bo‘ladigan eng kam eritilish miqdori) aniqlanadi. Davolash uchun tanlangan toksoðlazmin teri ichiga 1-kuni 0,1 ml 3 ta joyga, 2-kuni – 4 ta inyeksiya 0,1 ml dan 4 ta joyga, so‘ngra har kuni bir inyeksiyadan qo‘shib borgan holda 10 ta inyeksiyagacha yetkaziladi. Bu davolashning 8-kuniga to‘g‘ri keladi. Òoksoðlazmin orga- nizmning himoya immun reaksiyalarini kuchaytiradi. Artralgiyalar va miozitlarda fizioteraðiya buyuriladi. Homiladorlikning boshlanishida, ya’ni birinchi 3 oyida kimyo- ðreðaratlarni tayinlash qat’iyan man qilinadi, chunki ular ta’sirida nogironliklar (teratogen ta’siri) kuzatilishi mumkin. Òeri ichiga qo‘yilgan sinama bo‘yicha toksoðlazmozga ijobiy reaksiya kuzatilsa- yu, lekin kasallikning klinik belgilari uchramasa, homiladorlarni toksoðlazmoz bo‘yicha davolash shart emas. Profilaktikasi va o‘choqda o‘tkaziladigan tadbirlar. Infeksiya ðrofilaktikasi uy hayvonlari orasida toksoðlazmoz bilan kurashish, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilish, bundan tashqari xom go‘sht qiymalari hamda yetarlicha termik ishlanmagan go‘shtli ovqatlarni iste’mol qilish (tatib ko‘rish)ni man etish kabilarni o‘z ichiga oladi. Òug‘ma toksoðlazmoz ðrofilaktikasida ayniqsa bu qoidalarga ayollar homiladorlik vaqtida qat’iy rioya qilishlari shart. O‘choqda tadbirlar o‘tkazilmaydi.
425 MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar Nazorat savollari 1. Odamga toksoðlazmoz qanday yuqadi? 2. Homiladorlik vaqtida toksoðlazmoz qanday asoratlarga olib kelishi mumkin? 3. Orttirilgan toksoðlazmozning qanday klinik shakllarini bilasiz? 4. Surunkali toksoðlazmoz haqida gaðirib bering. 5. Òoksoðlazmin yordamida o‘tkaziladigan «titratsion sinama» nima? 6. Òoksoðlazmozning surunkali shakllarini qanday davolash mumkin? 7. Òoksoðlazmoz ðrofilaktikasi qanday tadbirlarni o‘z ichiga oladi? Sarkosistoz (sarcocystosis) Qo‘zg‘atuvchilari — sarkosistalardir. Odam ikki turdagi sarkosis- talarning oxirgi xo‘jayini hisoblanadi: Sarcocystis hominis va Sarco- cystis suihominis (grekcha sarc — go‘sht degan ma’noni anglatadi). Sarkosistalar jinsiy yo‘l bilan odam ingichka ichagining shilliq qavatida ko‘ðayadi. Bunda yetilgan sðorosistalar hosil bo‘lib, ular najas bilan ajraladi. Sðorosistalar 12—16 mkm kattalikka ega, tashqi muhitda yaxshi saqlanadi. Oraliq xo‘jayinlari hisoblangan yirik shoxli hayvonlar (Sarco- cystis hominis ning oraliq xo‘jayinlari) va cho‘chqalar (Sarcocystis suihominis ning oraliq xo‘jayinlari) sðorozitlarni yutganda ular ichakda sðorosistalardan ajralib, qon orqali ko‘ndalang-targ‘il mushaklarga kiradi. Bu yerda jinssiz ko‘ðayish sikli bo‘lib o‘tadi. Sarkosistalar mushak tolalarida bo‘ylama joylashadi. Ular uzunchoq, ba’zan 5 sm gacha kattalikda bo‘lib, nozik ðarda bilan qoðlangan. Odam kasallikni yetarlicha termik ishlanmagan sarkosistalar bo‘lgan mol yoki cho‘chqa go‘shtini iste’mol qilganda yuqtiradi. Ichak sarkosistozi klinikasi ishtaha ðasayganligi, ko‘ngil aynishi, qorin dam bo‘lishi, qorinda og‘riq va ich ketishi bilan xarakterlanadi. Cho‘chqa go‘shti bilan zararlanganda kasallik klinikasi yaxshi seziladi. Kasallik infeksiya tushgan go‘shtni yegandan 3—8 soat o‘tgach boshlanadi va bir necha kundan 3 haftagacha davom etishi mumkin. 426 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya Mushak sarkosistozi odatda belgilarsiz kechadi, ayrim hollarda miozit, mialgiyalar va terida allergik toshmalar kuzatiladi. Bu vaqtda qon tekshirilganda eozinofiliya aniqlanadi. Òashxis qo‘yish uchun bemor najasi tekshiriladi. Yangi ajralgan najasda sðorosistalar uchraydi. Sðorosistalar kasallik yuqtirgandan keyin 9-kundan boshlab najasda ðaydo bo‘ladi. Ularning eng ko‘ð miqdori 14—22-kuni kuzatiladi. Sðorosistalar najasda uzoq vaqt saqlanmaydi. Mushak sarkosistozi tashxisi uchun bioðsiya o‘tkaziladi va zararlangan o‘choqdan olingan surtma va gistologik kesmalar tekshiriladi. Bulardan tashqari, tashxis uchun mushaklarni triðsin bilan ðarchalash usullari ham keng qo‘llanadi. Profilaktikasi boshqa ðrotozoy invaziyalaridagi kabi o‘tkaziladi. Nazorat savollari 1. Sarkosistoz qo‘zg‘atuvchilari — sarkosistalarning qanday turlarini bilasiz? 2. Odam sarkosistozni qanday yuqtiradi? 3. Mushak sarkosistoziga qanday qilib tashxis qo‘yiladi? 4. Sarkosistoz ðrofilaktikasi qanday o‘tkaziladi? Koksidioz (coccidiosis) Qo‘zg‘atuvchilari — koksidiyalardir (lotincha coccus — yuma- loq). Odamda koksidiyalarning bitta turi — Isosðord belli ðarazitlik qiladi.
Koksidiyalar jinssiz va jinsiy yo‘l bilan rivojlanadi. Ingichka ichak shilliq qavati eðitelial hujayralarida ko‘ðayadi. Kasallik yuqtirgan odam najasi bilan oosistalar ajraladi. Ular rangsiz tiniq ko‘rinishda bo‘lib, 20—30 mkm uzunlikka ega va ðarda bilan qoðlangan. Oosistalar ovalsimon shaklda bo‘lib, yangi ajralgan najasda ular yetilmagan holda uchraydi. Xona haroratida 2—3 kun davomida ko‘ndalangiga bo‘linadi va ikkita 12—14 mkm uzunlikdagi sðorosistalar hosil bo‘ladi. Òashqi muhitda oosistalar bir necha oy saqlanadi. Odam yetilgan oosistalarni ifloslangan suv va ovqatlar bilan yutganda ichakda 427 MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar ulardan sðorozoitlar ajraladi. Sðorozoitlar ichak devorlari hujay- ralariga kiradi va u yerda rivojlana boshlaydi. Koksidiyalar eðiteliy hujayralarida rivojlanib, ularni ðarchalaydi va yallig‘lanish vujudga keladi. Ba’zi hollarda ingichka ichak shilliq qavatida yaralar va eroziyalar ðaydo bo‘ladi. Kasallikning yashirin davri 6 kundan 10 kungacha davom etadi. Kasallik o‘tkir boshlanib, bosh og‘rig‘i, holsizlik, ko‘ngil aynishi va qorindagi og‘riq bezovta qiladi. Òana harorati ko‘tarilishi mumkin. Koksidioz enterit va enterokolit shakllarida o‘tadi. Kasallik odatda sog‘ayish bilan yakunlanadi. Koksidiyalarning oosistalari najasni mikroskoðiya qilganda va ba’zida bemorlarni duodenal zondlashda aniqlanadi. Ularni aniqlash uchun boyitish usullaridan ham foydalaniladi. Shuni esda tutish kerakki, kasallikning o‘tkir shaklida oosistalar bo‘lmaydi. Ular najasda kasallikning 10-kunidan keyin, ya’ni sog‘ayish bosqichida klinik belgilar ðasayganda ðaydo bo‘ladi. Najas bu vaqtga kelib shakllangan holda bo‘ladi va shuning uchun odatda uni laboratoriya usulida tekshirilmaydi. Oosistalar toðilganda fekaliyalar 2—3 kun davomida Petri kosachalariga joylashtiriladi va unga natriy dixromatning 2% li eritmasi quyiladi. Keyingi mikroskoðiya va yetilgan oosistalarning toðilishi tashxis qo‘yishda qo‘zg‘atuvchi turini aniqlash imkonini ham beradi. Koksidioz ðrofilaktikasi boshqa o‘tkir ichak infeksiyalarining oldini olishga o‘xshaydi. Nazorat savollari 1. Koksidiyalar ichakda qanday o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi? 2. Koksidioz kasalligi qanday kechadi? 3. Koksidioz tashxisi va uning ðrofilaktikasi haqida gaðirib bering. Pnevmosistoz (ðneumocystosis) Qo‘zg‘atuvchisi — ðnevmosista (ðneumocystis carinii) oval shaklida bo‘lib, kattaligi 2—3 mkm ga teng. Bo‘linish yo‘li bilan ko‘ðayadi, avval qobiq ostidan teng ikkiga bo‘linadi, so‘ngra esa 428 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya qobiqning o‘zi ham bo‘linadi. Bir necha bo‘linishlardan keyin ayrim trofozoitlardan sðoragoniyalar rivojlanadi, ya’ni jinsiy ko‘ðayish sikli boshlanadi. Òrofozoitning ðarazitar tanachalari kattalashadi, sistalar devori shakllanadi va yadro 2, 4 va 8 ta yadrolarga bo‘linadi. Natijada sðorosista hosil bo‘ladi, unda 8 ta ovalsimon yoki noksimon sðora joylashadi, har bir sðoraning kattaligi 1—2 mkm ga teng. Sistalar diametri 10 mkm ga yaqin bo‘ladi. Romanovskiy usulida bo‘yaganda ðnevmosistalar binafsha rangga, yadro esa — to‘q ko‘k rangga bo‘yaladi. Infeksiya manbai — odam, qo‘ylar, itlar va kemiruvchilar hisoblanadi. Pnevmosistalar bronxial shilliq tomchilari, so‘lak va balg‘am bilan ajraladi. Asosan — havo-tomchi yo‘li bilan, ba’zan esa transðlatsentar yo‘l bilan ham yuqadi. Parazitlar o‘ðka alveolalarida joylashib alveolalar orasidagi to‘siqlarni zararlaydi va surunkali interstitsial ðnevmoniyaga sabab bo‘ladi. Alveolalar va bronxiolalar ko‘ðiksimon massa bilan to‘ladi, natijada gaz almashinuvi buzilib, kislorod yetishmovchiligi kuza- tiladi. Yashirin davr 30 kundan 3 oygacha davom etadi. Kasallik avj olganda tana harorati subfebril ko‘rsatkichda bo‘ladi. Bu davrda surunkali ðnevmoniya belgilari kuzatiladi. Quruq yo‘tal, nafas yetishmasligi, sianoz va nafas olishning tezlashishi aniqlanadi. Kasallik 8 oygacha davom etadi, oqibati ko‘ðincha yomon tugaydi. Pnevmosistoz odatda ko‘krak yoshidagi, ayniqsa chala tug‘ilgan va nimjon bolalarda ko‘ð uchraydi. Ba’zan sil kasalligining kechishini og‘irlashtiradi. Ko‘ðincha OIÒS ga chalingan kishilarda rivojlanadi. Kasallik ko‘ðroq bolalar orasida tarqaladi. Òug‘ruqxona va chala tug‘ilgan bolalar uchun mo‘ljallangan bo‘lim xodimlari orasida uzoq vaqt davom etadigan tashuvchanlik kuzatilishi mumkin. Bevosita laringoskoðiya usulida ðnevmosistalarni toðish uchun bolalardan olingan va kateter yordamida traxeya yoki yuqori nafas yo‘llaridagi shilliqdan tayyorlangan surtmalar Romanovskiy usulida bo‘yalgandan so‘ng mikroskoðiya qilinadi. Bundan tashqari, balg‘am yoki suv bug‘lari bilan ingalyatsiya qilingandan keyin kuchli yo‘tal natijasida nafas yo‘llarining ðastki bo‘limlaridan olingan shilim- shiqdan tayyorlangan surtmalar ham tekshiriladi. Pnevmosistalar kasallikning 2-haftasidan boshlab toðiladi. Surtmalarni bevosita mikroskoðiya qilish hamma vaqt ham ijobiy natija bermaydi, chunki
429 MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar yadroli tiðik sistalar nisbatan kam toðiladi, qolgan vegetativ turlarini esa u yerda odatda har xil hujayralar va ko‘ð miqdorda ularning qoldiqlari uchrashi tufayli hamma vaqt ham ajratib bo‘l- maydi. O‘lim kuzatilganda gistologik kesmalar va o‘ðkadan olingan surtmalar tekshiriladi. Serologik tekshirish usullari ham ishlab chiqilgan. Kasallik ðrofilaktikasida bemorlarni o‘z vaqtida aniqlash va ularni izolatsiya qilish muhim ahamiyatga ega. Kichik yoshdagi bolalar bilan ishlaydigan tibbiy xodimlarni ðnevmosistalarga tekshirish zarur. O‘tkaziladigan umumiy tadbirlar bolalardagi boshqa resðirator infeksiyalar vaqtida o‘tkaziladigan tadbirlarga o‘xshaydi. Nazorat savollari 1. Pnevmosistozda infeksiya manbai kimlar hisoblanadi? 2. Bemordan sog‘lom odamga ðnevmosistoz qanday yuqadi? 3. Pnevmosistoz klinikasi va tashxisi haqida gaðirib bering. 4. Kasallik ðrofilaktikasi nimalardan iborat? Gelmintozlar Gelmintozlar — ðarazit chuvalchanglar — gelmintlar qo‘zg‘a- tadigan kasalliklardir. Grekcha helmins, helminthos — ðarazit chuvalchanglar degan ma’noni bildiradi. Odam organizmida asosan 2 turdagi gelmintlar ðarazitlik qiladi (yassi va yumaloq chuvalchanglar). Odamda ko‘ð uchraydigan gelmintlar quyidagi sinflarga kiradi: trematodalar yoki so‘rg‘ichlilar (Trematoda); sestodalar yoki lentasimon chuvalchanglar (Ces- toda); nematodalar yoki yumaloq chuvalchanglar (Nematoda). Òrematodozlar (trematodoses) Òrematodozlar — so‘rg‘ichlilar (Trematoda) sinfiga mansub ðarazit chuvalchanglar qo‘zg‘atadigan gelmintozlardir. Òrema- todalar (so‘rg‘ichlilar) — uncha katta bo‘lmagan gelmintlar bo‘lib, yassi lansetsimon yoki bargsimon tanaga ega, bo‘g‘imlardan mus-
430 Yuqumli kasalliklar, eðidemiologiya va ðarazitologiya tasno. Ko‘ð trematodalar — germafroditlardir. Bu sinfning barcha turlari biogelmintlar hisoblanadi. Parazitlar ikkita so‘rg‘ichga ega, ularning bittasi og‘iz bo‘shlig‘ini o‘rab tursa, ikkinchisi esa qorin so‘rg‘ichi — yoðishib olish a’zosi bo‘lib xizmat qiladi. Qorin so‘rg‘ichi oziqlanishda hech qanday ahamiyatga ega emas. Òrema- todalar tuxumi qattiq qobiqqa ega (shistosomalardan tashqari). Òrematodalarning oraliq xo‘jayinlari molluskalar hisoblanadi. Shistosomoz (shistomosis) Shistosomoz — troðik hamda subtroðik mamlakatlar gelmintozi bo‘lib, shistosomalar siydik ðufagi va to‘g‘ri ichakning mayda venalarida ðarazitlik qiladi. Klinik jihatdan surunkali kasallik shaklida o‘tadi. Bunda asosan siydik-tanosil sistemasi, ichak, jigar, taloq va ba’zan nerv sistemasi zararlanadi. Etiologiyasi. Shistosomoz qo‘zg‘atuvchisi — shistosomalar hisoblanadi. Odamda shistosomalarning uchta turi uchraydi: Schis- tosoma haematobium (tanosil sistemasi shistosomozi qo‘zg‘a- tuvchisi), Shistosoma mansoni (ichak shistosomozi qo‘zg‘atuv- chisi), Shistosoma jaðonicum (Yaðon shistosomozi qo‘zg‘atuvchisi). Shistosomalar o‘lchami 4—20 mm ga teng. Ularning barchasi ayrim jinsli trematodalardir. Òuxumlari yumaloq va oval shakllarda ko‘ri- nadi. Shistosomalar odam organizmida 40 yilgacha yashaydi. Eðidemiologiyasi. Infeksiya manbai bemor odam hisoblanadi. Molluskalarning har xil turlari oraliq xo‘jayinlari bo‘lib xizmat qiladi. Shistosomalarning suvga tushgan tuxumlaridan lichinkalar chiqadi, ular suvda molluskalar organizmiga kirgunga qadar suzib yuradi. Molluskalar organizmida serkariy, ya’ni dumli lichinka bosqichigacha rivojlanadi. Serkariylar molluskalardan ajralib chiqqan suvda 5—12 sutkagacha saqlanishi mumkin. Cho‘milganda serkariylar teri orqali odam organizmiga kiradi. Patogenezi. Serkariylar teri va shilliq ðardalar orqali juda tez kiradi. Ular limfa va qon oqimi bilan yurakning o‘ng qorinchasi va o‘ðkaga boradi. Lichinkalar o‘ðkadan katta qon aylanish doirasi orqali jigar venalariga kiradi. Shistosomalar yetilgandan keyin siydik ðufagi va ichak venalariga o‘tadi. Bu yerda urg‘ochilari tuxum qo‘yadi, ular tomir devori va shilliq ðardalar orqali ichak yoki siydik ðufagi 431 MAXSUS QISM. VI. Parazitar kasalliklar bo‘shlig‘iga o‘tib, tashqi muhitga ajraladi. Shistosomoz ðatogenezida ðarazitlar va ularning tuxumlaridan yetkaziladigan mexanik jarohat- lar hamda almashinuv mahsulotlari intoksikatsiyasi katta rol o‘ynaydi. Bunga ikkilamchi bakterial infeksiyaning qo‘shilishi ham katta ahamiyatga ega. Shistosomalar tuxumi turli xil a’zolar — o‘ðka, yurak, miya, jigar, taloq, bachadon va boshqalarga tushib, u yerda yallig‘lanish o‘choqlari — ðsevdoabssesslar rivojlanishiga olib keladi. Klinikasi. Yashirin davr ko‘ðincha 4—6 hafta davom etadi. Òanosil shistosomozi. Parazitlar migratsiyasi vaqtida bemorda isitma, et uvushishi, bo‘g‘imlar og‘rishi, toshma toshishi, umumiy intoksikatsiya kuzatiladi. 2—6 oydan keyin tanosil a’zolarida xarak- terli o‘zgarishlar kuzatiladi: gematuriya (siydikda qon ðaydo bo‘ladi), qorinning ðastki qismida og‘riq ðaydo bo‘ladi va siyish jarayoni og‘riq bilan kechadi. Siydik yo‘llari torayganda buyrak sanchig‘ini eslatuvchi og‘riq xurujlari kuzatiladi. 30% bemorlarda kasallik kuchsiz subyektiv sezgilar bilan kechadi va faqatgina laboratoriya tekshirishlari natijasida kasallik tasdiqlanishi mumkin. Ichak shistosomozi oshqozon-ichak faoliyati buzilishi rivojlangan holda yoki geðatoliyenal shakllarda kechadi. Jigar zararlanishi bora- bora sirroz rivojlanishiga olib keladi. Giðersðlenizm ko‘rinishlari — Download 1.82 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling