M. Frimantl 1 amaliy kimyo “mir” nashriyot uyi amaliy kimyo maykl Frimantl Macmillan Education London

1986 yil noyabr Maykl Fremantl


ATOMNING TUZILISHI
Koinot o'z sirlarini oshkor qilmaydi
1983 yilda Jenevadagi Yevropa yadroviy tadqiqotlar markazi (CERN) olimlari nazariyotchilarning bashoratlari bilan to'liq mos keladigan W va Z zarrachalarini kashf qilganlarida, subatomik zarralar olamida hamma narsa o'z joyiga tushgandek tuyuldi. “Fundamental” zarralar - bu materiyaning elementar qurilish bloklari bo’lib, shubhasiz, qat'iy tartibning qandaydir o'xshashligiga asoslangan edi. Biroq, bir yil o'tgach, ushbu kashfiyot bilan tabriklash erta bo'lganligi ma'lum bo'ldi.
W va Z zarralari birinchi marta kashf etilgan bir xil tajribalarning keyingi natijalari ya’ni “standart model” - so'nggi 10 yil ichida juda mashaqqatli ravishda yaratilgan keng qamrovli nazariyaga shubha tug'dirdi, ulardan birinchi navbatda W va Z zarralarini bashorat qilish mumkin edi.
Ta'rifga ko'ra, asosiy zarracha, masalan, elektron yoki kvark, kichikroq tarkibiy qismlarga bo'lib bo'lmaydi. Masalan, protonlar yoki neytronlar uchta kvarkning har biri tomonidan tizilishi mumkin. W- va Z-zarrachalarning kashf etilishi, go'yo materiyaning birlamchi elementlari ekanligi g’oyasini yakunladi, ammo CERNda o'tkazilgan tajribalarning keyingi natijalari bu juda mukammal ko'rinadigan to'plam ostida xulosa chiqarish uchun hali erta degan taxminga olib keldi va uni to'liq deb hisoblash mumkin emasligini asosladi.
Jenevadagi Yevropa yadroviy tadqiqotlar markazida (CERN) elementar zarralarni o'rganish bo'yicha eksperimental qurilma standart modelga to'g'ridan-to'g'ri zid keladi. Zarrachalarning ortib borayotgan massasi, ularning yuqori energiyasi bilan birgalikda, allaqachon ma'lum bo'lgan “fundamental” zarralar olinganligini ko'rsatishi mumkin, ammo faqat qo'zg'aluvchan holatda, bu ularning umuman fundamental emasligini asoslashi kerak. Qanday bo'lmasin, nazariyani qayta ko'rib chiqishga qaytish kerak edi.


Yana bir taklif shuki, ular yangi fundamental zarralardir va ularning kashfiyoti supersimmetriya deb ataladigan nazariyaning eksperimental tasdig'idir. Tabiatda ma'lum bo'lgan o'zaro ta'sirlarning to'rtta asosiy turini, jumladan tortishish kuchini har tomonlama tushuntirish uchun mo'ljallangan ushbu nazariya Standart modelni sezilarli darajada kengaytirish talabiga olib keladi. Bularning barchasi katta mehnat talab qiladi.
Fiziklar uzoq vaqtdan beri tortishish kuchlarini, elektromagnit o'zaro ta'sirlarni, shuningdek, faqat yadro darajasida paydo bo'ladigan yana ikkita “kuchli” va “zaif” o'zaro ta'sirlarni yagona pozitsiyadan ko'rib chiqishga harakat qilmoqdalar. Elektromagnit va "zaif" o'zaro ta'sirlar, o'z mohiyatiga ko'ra, bir xil umumiy tabiatdagi kuchlarning faqat turli xil ko'rinishlari ekanligi allaqachon aniqlangan. Gravitatsion kuchlarning tabiatini tushuntirish eng katta qiyinchiliklarga duch keladi, ammo bu jihatdan supersimmetriya nazariyasi dalda beruvchiga o'xshaydi.
Standart modelni saqlab qolishi mumkin bo'lgan uchinchi imkoniyat - bu CERN olimlari fiziklar Xiggs zarrasi deb ataladigan zarrachaga “yopishib qolishgan” degan taxmindir.
Hozirgacha faqat bir nechta yangi zarrachalar borligi eksperimental ravishda aniqlangan, ammo fiziklar hali ham o’zlarini muhim narsaga yo'l olganiga ishonishadi. Ular keyingi tadqiqot natijalarini kutishadi.