M. Hamroev, D. Muhammedova, D. Shodmonqulova, X. G`ulomova, sh. Yo’ldasheva

 
matnlari (Leksiqologiya, frazeologiya, 
leksikografiya) Toshkent, 2000-yil. 
21.  Q. Safaev, R. Yunusov 
Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma'ruza 
matnlari (Morfologiya). Toshkent. 2000. 
22.  M. Sodiqova. Usmonova. 
 
O’zbek tilining orfoepik lug‘ati. T., 1977-yil. 
23.  D. Muhamedova, D. 
Shodmonqulova, M. 
Maqsudova. 
 Hozirgi o’zbek adabiy tilidan ma'ruza 
matnlari (Kirish, fonetika, grafika va 
orfografiya, leksiqologiya, frazeologiya, 
leksikagrafiya). Toshkent. 2001-yil. 
24.  R. Ikromova,  
D. Muhamedova,  
D. Shodmonqulova,  
M. Maqsudova, X. 
G’ulomova. 
 Hozirgi o’zbek  adabiy  tilidan ma'ruza 
matnlari (Morfemika. So’z yasalishi. 
Morfologiya.). Toshkent. 2001-yil. 
25.  R.Ikromova  
D. Muhamedova,  
D. Shodmonqulova,  
X. G’ulomova. 
Hozirgi  o’zbek  adabiy  tilidan  ma'ruza  
matnlari (Sintaksis). Toshkent. 2001-yil. 
 
26.  M.A.Hamroev 
 
O’zbek tilidan ma’ruzalar majmasi. T., 2007-
yil. 
27.       
 
O’zbek tilining izohli lug’ati. 1-2 tom. 
Moskva. 1981-yil 
28.  A. Hojiev 
O’zbek tili sinonimlarining izohli lug’ati. 
Toshkent. 1974-yil 
29.  A. G’ulomov, A.N.Tixonov, 
R.Qo’ng’urov. 
O’zbek tili morfem lug’ati. Toshkent. 1977-
yil. 
30.   
“Qalqon” jurnali. 2004 yil, 7-son.
 
 
 
 
31.    Sh. Rahmatullaev. 
    O’zbek tili antonimlarining izohli lug’ati. 
T., 1980-yil. 
32.   Sh.Rahmatullaev. 
    O’zbek tilining izohli frazeologik lug’ati. 
T., 1978-yil. 
33.   Sh. Rahmatullaev. 
    O’zbek tili omonimlarining izohli lug’ati. 
T., 1984-yil. 
32.  SH.Rahmatullaev 
Hozirgi adabiy o‘zbek tili. –T., “Universitet”, 
2006. 
33.   R.Sayfullaeva va b. 
Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. –T., 
2006 
34.   
“Qalqon” jurnali. 2004-yil, 7-son.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
290 
 
 
MUNDARIJA 
 
 
So‘z boshi   
5 
Tilshunoslik haqida umumiy a’lumot    
6 
1-§ Tilshunoslik  fani haqida  ma’lumot  
6 
2-§ Til ijtimoiy hodisadir   
6 
3-§ Tilning tuzilishi   
7 
4-§ Til – taraqqiy qilib,  o‘zgarib boruvchi hodisa  
7 
5-§ Milliy til  va uning tarkibiy qismlari   
8 
6-§ Tillarning tasnifi  
10 
7-§ Tillarning geneologik tasnifi  
11 
8-§ Tillarning morfologik tasnifi  
12 
FONETIKA   
16 
1-§ Fonetika va fonologiya haqida umumiy ma’lumot  
16 
2-§ Tovush va fonema  
17 
3-§ Fonetik akustika  
18 
4-§ Nutq tovushlarining artikulyatsiyasi   
18 
5-§ O‘zbek tilining fonetik vositalari  
19 
6-§  Nutq tovushlarining tasnifi  
21 
7-§  Unli tovushlar va ularning tasnifi  
22 
8-§  Ayrim unli tovushlar tavsifi  
23 
9-§  Undosh tovushlar va ularning tasnifi  
23 
10-§  Undosh tovushlar tavsifi  
24 
11-§  Til   undoshlari  
28 
12-§  Qo‘sh tovushlar va ularning qo‘llanilishi  
30 
13-§ Nutqning asosiy fonetik birliklari  
30 
14-§ Urg‘u    
32 
15-§  Nutq tovushlarining o‘zgarishi  
34 
16-§  Til va yozuv  
37 
17-§  Kirill grafikasi asosidagi o‘zbek yozuvi  
38 
18-§  Hozirgi yozuv va uni ifoda etuvchi vositalar  
39 
19-§  Orfografiya (imlo)      
40 
LEKSIKOLOGIYA   
48 
1-§   Leksikologiya haqida umumiy ma’lumot  
48 
2-§ So‘zning leksik va grammatik ma’nolari  
49 
3 -§  Bir ma’noli va ko‘p ma’noli so‘zlar  
50 
4 -§  So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari  
52 
5 -§  O‘zbek tilining lug‘at tarkibi  
54 
6 -§  O‘zbek tili leksikasida o‘z va o‘zlashgan qatlam  
56 
7 -§  O‘zbek tili leksikasining ishlatilish doirasi  
58 
8 -§  Tarixiy jihatdan o‘zbek tili leksikasi  
60 
9 -§  O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari  
62 
10-§  Frazeologiya  
63 

 
 
291 
11-§  Leksikografiya  
64 
SO‘Z YASALISHI  
68 
GRAMMATIKA     
70 
1-§    Grammatika haqida umumiy ma’lumot  
70 
2-§    So‘z shakl va grammatik ma’no   
70 
3-§  Grammatik ma’noni ifodalash vosita va usullari  
71 
4-§    So‘zning grammatik shakli  
71 
5-§ Grammatik kategoriya  
73 
6-§     So‘z turkumlari    
73 
OT    
78 
1-§    Otning leksik-grammatik xususiyatlari  
78 
2-§    Otlarning ma’no turlari  
79 
3-§    Otlarda son kategoriyasi  
81 
4-§    Otlarda egalik kategoriyasi  
82 
5-§    Otlarda kelishik kategoriyasi  
84 
6-§    Otlarning yasalishi  
89 
7-§    Otlarda modal shakl yasalishi  
93 
8-§    Otlarning tuzilish jihatdan turlari  
94 
SIFAT   
99 
1-§    Sifatning leksik-grammatik xususiyatlari  
99 
2-§    Sifat darajalari  
100 
3-§    Ozaytirma va kuchaytirma sifatlar  
100 
4-§    Sifatlarning otlashishi  
102 
5-§   Sifatlarning yasalishi  
102 
6-§   Sifatlarning  tuzilish turlari  
105 
SON   
109 
1-§    Sonning leksik-grammatik xususiyatlari  
109 
2-§    Sonning ma’no turlari  
111 
3-§   Bir sonining o‘ziga xos grammatik xususiyatlari  
114 
4-§
 
Sonlarning otlashishi  
115 
5-§
 
Sonlarning tuzilish jihatdan turlari  
115 
O L M O S H  
119 
1-§   Olmoshning ta’rifi va leksik-grammatik xususiyatlari  
119 
2-§   Olmoshlarning ma’no turlari  
119 
3-§   Boshqa turkumga oid so‘zlarning olmoshga ko‘chishi  
122 
4-§  Olmoshlarning tuzilish turlari  
122 
FE’L   
126 
1-§    Fe’lning leksik-grammatik xususiyatlari  
126 
2-§    O‘timli va o‘timsiz fe’llar  
127 
3-§    Bo‘lishli va bo‘lishsiz fe’llar  
128 
4-§    Fe’l nisbatlari  
130 
5-§    Fe’lning vazifadosh shakllari  
132 
6-§    Fe’llarning    tuslanishi(shaxs-son kategoriyasi)  
139 
7-§    Fe’l zamonlari  
141 
8-§    Fe’l mayllari  
147 

 
 
292 
9-§    Fe’llarning yasalishi  
148 
10-§    Fe’lning modal ma’no ifodalovchi shakllari    
150 
11-§    To‘liqsiz fe’llar  
151 
RAVISH   
155 
1-§    Ravishning leksik-grammatik xususiyatlari  
155 
2-§    Ravishlarning ma’no turlari  
157 
3-§    Ravishlarning yasalishi  
158 
4-§    Ravishlarning tuzilishi jihatdan turlari  
160 
YORDAMCHI SO‘Z TURKUMLARI   
163 
1-§    Ko’makchi  haqida    ma'lumot  
163 
2-§    Bog‘lovchi   
164 
2-§    Yuklama    
167 
ALOHIDA  OLINGAN   SO‘ZLAR GURUHI  
172 
1-§    Modal  so‘zlar  
172 
2-§   Undov so‘zlar haqida ma’lumot  
173 
3-§  Taqlid    so‘zlar  
174 
SINTAKSIS   
178 
1-§  Sintaksis haqida umumiy ma’lumot  
178 
2-§ Sintaktik aloqa turlari  
178 
3-§ Boshqaruv  
179 
4-§ Bitishuv  
179 
5-§ Moslashuv (muvofiqlashuv)   
180 
6-§ So‘zlarning o‘zaro sintaktik munosabatga kirishuvi  
180 
7-§  So‘z birikmasi  
181 
8-§ So‘z birikmalarining tasnifi  
182 
GAP  
183 
1-§  Gap va uning belgilari    
183 
2-§  Gapning turlari  
184 
3-§  Gapning ifoda maqsadiga ko‘ra turlari  
185 
4-§  Gapning emotsionallikka ko‘ra turlari  
187 
GAPLARNING TUZILISHIGA KO‘RA TURLARI  
190 
1-§  Sodda gap turlari  
190 
2-§  Ikki bosh bo‘lakli gapning tuzilishi  
191 
3-§  Bir bosh bo‘lakli gaplar  
192 
GAP BO‘LAKLARI  
198 
1-§  Gap bo‘laklari haqida umumiy ma’lumot  
.198 
2-§  Gapning bosh bo‘laklari  
199 
3-§  Ega bilan kesimning orasida tirening ishlatilishi  
203 
GAPNING IKKINCHI DARAJALI BO‘LAKLARI  
203 
1-§  Ainqlovchi  
203 
2-§  To‘ldiruvchi  
206 
3-§  Hol  
208 
4-§  Gap bo‘laklarining joylashish tartibi  
211 
GAPNING UYUSHIQ BO‘LAKLARI  
218 
1-§  Uyushiq bo‘laklar haqida umumiy ma’lumot  
218 

 
 
293 
2-§  Uyushiq qator a’zolarining o‘zaro aloqaga kirishuvi  
219 
3-§  Uyushiq bo‘lakli gaplarda umumlashtiruvchi birliklar  
220 
GAPNING AJRATILGAN BO‘LAKLARI  
221 
1-§  Ajratilgan  bo‘laklar haqida umumiy ma’lumot  
221 
2-§   Ajratilgan to‘ldiruvchilar  
222 
3-§   Ajratilgan aniqlovchilar  
.222 
4-§   Ajratilgan izohlovchilar  
223 
5-§   Ajratilgan hollar  
223 
GAP BO‘LAKLARI SANALMAYDIGAN BIRLIKLAR  
227 
1-§   Undalma  
227 
2-§   Kirish so‘z va kirish birikma  
228 
3-§   Kiritma gap    
229 
QO‘SHMA GAP    
232 
1-§   Qo‘shma gap turlari haqida ma’lumot  
232 
2-§   Bog‘langan qo‘shma gap  
232 
3-§   Bog‘langan qo‘shma gapda tinish belgilarining ishlatilishi  
234 
4-§   Ergashgan qo‘shma gap  
234 
5-§   Bog‘lovchisiz qo‘shma gap  
241 
6-§   Bog‘lovchisiz qo‘shma gapning turlari  
242 
7-§   Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda tinish belgilarining ishlatilishi  
243 
8-§   Murakkab qo‘shma gap haqida ma’lumot  
244 
O‘ZGALARNING NUTQINI IFODALASH USULLARI  
252 
1-§  Ko‘chirma gap  
252 
2-§  Ko‘chirma gapda tinish belgilarining ishlatilishi  
252 
3-§  O‘zlashtirma gap  
253 
4-§    Ko‘chirma va unda ishlatiladigan tinish belgilari  
254 
5-§  Dialog  
254 
USLUBIYAT  (STILISTIKA).  NUTQ    USLUBLARI  
257 
1-§  Uslubiyat haqida umumiy ma’lumot  
257 
2-§  Nutq uslublari   
257 
3-§  Nutq  madaniyati haqida  
259 
USLUBIYAT TURLARI  
262 
1-§  Yozma va og‘zaki nutq me’yorlari haqida  
262 
2-§  Leksik uslubiyat  
262 
3-§  Fonetik uslubiyat  
264 
GRAMMATIK USLUBIYAT.   MORFOLOGIK  USLUBIYAT  
264 
1-§  Ot turkumiga xos uslubiy xususiyatlar   
264 
2-§  Sifat turkumiga xos uslubiy xususiyatlar  
265 
3-§  Olmosh turkumiga xos uslubiy xususiyatlar  
265 
4-§  Fe’llarga xos uslubiy xususiyatlar  
265 
SINTAKTIK USLUBIYAT  
.266 
1-§  Gap bo‘laklarining uslubiy xususiyatlari  
266 
2-§  Ayrim gap turlari o‘rtasidagi sinonimiya  
267 
3-§  Qo‘shma gaplarning uslubiy xususiyatlari  
267 
4-§ Ko‘chirma va o‘zlashtirma gaplarning uslubiy xususiyatlari   
267 

 
 
294 
ISHORAT QOIDALARI (PUNKTUATSIYA)   
271 
1-§  Nuqta  
271 
2-§  So‘roq  belgisi  
271 
3-§  Undov  belgisi  
272 
4-§  Ko‘p  nuqta  
272 
5-§  Ko‘p nuqta, undov, so‘roq belgilarning birikkan holda kelishi  
272 
6-§  Vergul  
273 
7-§  Nuqtali  vergul  
273 
8-§  Ikki  nuqta  
274 
9-§  Tire   
274 
10-§  Qavs   
274 
11-§  Qo‘shtirnoq  
275 
ILOVALAR   
278 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI  
295 
 
 
 
                
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
295 
 
I. O‘ZBEK  TILIDAGI  QO‘SHIMCHA TURLARI   
    1. SO‘Z YASOVCHI QO‘SHIMCHALAR 
  Ot yasovchi qo‘shimchalar 
  
Qo‘shimcha 
Misollar 
Qo‘shimcha 
Misollar 
Shaxs oti yasovchi qo‘shimchalar 
-chi 
suvchi 
-do‘z 
etikdo‘z 
-dosh. 
sinfdosh 
-soz 
aravasoz 
-kor 
-kar 
-gar 
-gor 
paxtakor 
miskar 
zargar 
talabgor, 
-xo‘r 
choyxo‘r 
-kash 
Aravakash 
-go‘y 
Duogo‘y 
-dor 
CHorvador 
-parast 
shaxsiyatparast 
-bon 
Saroybon 
-furush 
mevafurush, 
-boz 
dorboz, 
-vachcha 
Tog‘avachcha 
-paz 
Oshpaz 
-(u)vchi 
yozuvchi,uchuvchi 
-xon 
Gazetxon 
-(o)vchi 
tinglovchi, 
-shunos 
tilshunos, 
ham- 
hamsuhbat 
-sil 
yo‘qsil (arx.) 
 
 
Narsa-buyum oti yasovchi qo‘shimchalar 
-gich 
- kich 
-qich 
-g‘ich 
tishkovlagich, ko‘rsatkich, 
qisqich, 
chizg‘ich. 
-gi 
-ki 
-qi 
-g‘i 
-g‘u 
supurgi, 
tepki, 
tutatqi, 
chalg‘i, 
tuyg‘u 
-dak 
-doq - 
yugurdak, 
qovurdoq. 
-iq, 
-ik 
topshiriq, 
teshik. 
-ma 
to‘qima, 
-uq 
uchuq, yutuq. 
-m, -im 
to‘plam, kiyim, 
-q, -oq 
taroq,   o‘roq 
-um 
 
unum,    uy+um – uyum 
-don 
qalamdon, tuzdon 
-t 
-it 
-at 
-ot 
qurt(quri+t), 
chiqit, 
ko‘chat, 
sizot. 
-qin 
-qun 
-g‘in 
-g‘un 
to‘lqin 
uchqun 
yong‘in 
yulg‘un 
 
--in 
-un 
-on 
 
Yig‘in 
tugun 
to‘zon 
 
-qoq 
-kak 
-gak 
 
Botqoq 
Eshkak 
Ilgak. 
- k,-ak 
kurak,    varrak. 
-(i) sh 
qurilish, turlanish. 
-(u)v, 
-(o v 
yozuv, 
saylov. 
-ak 
-oq 
Qarsak 
qaldiroq 

 
 
296 
-ildoq 
shaqildoq. 
-a 
sharshara, jizza. 
-os 
gulduros 
-(i)ndi 
chirindi, cho‘kindi 
-poya 
bedapoya, g‘ o‘zapoya. 
 
 
machoq- 
bekinmachoq, 
-chiq 
yopinchiq, suyanchiq. 
-chak 
burchak, kemirchak. 
-iz 
bo‘g‘iz 
-miq 
bulamiq 
-noma 
taklifnoma 
-mish 
o‘tmish, qilmish. 
 
 
-kilik 
-gilik 
Ichkilik 
ko‘rgilik. 
-moq 
-mak 
Quymoq 
chertmak (o‘yin turi) 
-cha 
qizilcha,  olacha. 
-ka 
yo‘lka 
O‘rin-joy otini yasovchi qo‘shimchalar 
-zor 
gulzor, paxtazor, 
-iston 
O‘zbekiston, guliston. 
-loq 
o‘tloq,toshloq. 
-goh 
saylgoh, o‘yingoh. 
-xona 
oshxona, choyxona. 
-obod 
YUnusobod, YAngiobod. 
Mavhum ot yasovchi qo‘shimchalar 
-chilik 
dehqonchilik,   tirikchilik. 
-lik 
- liq 
bolalik, 
borliq 
-ot-    -at 
targ‘ibot 
madaniyat 
-ch 
sevinch,  quvonch 
garchilik 
odamgarchilik, 
og‘aynigarchilik. 
-sh 
-ish 
o‘qish 
tuzilish 
-(u)v 
undov,  uquv 
-i 
suyunchi 
Sifat yasovchi qo‘shimchalar 
 
Qo‘shimch
a 
Misollar 
Qo‘shimcha 
Misollar 
1. Otdan sifat yasovchi qo‘shimchalar 
-li 
kuchli 
-lik 
toshkentlik (bola) 
-siz 
tuzsiz 
-iy, -viy 
tarbiyaviy soat, devoriy 
gazeta 
-gi 
-ki 
-qi 
bahorgi ishlar  qishki 
kiyim pistoqi 
-aki 
 
jizzaki     dahanaki 
og‘zaki 
-yi 
havoyi 
-chan 
ishchan bola 
ser- 
serhosil 
ba- 
badavlat 
be- 
beg‘ubor, bexabar 
-simon 
sharsimon 
-dor 
vafodor 
-kor,-gar 
isyonkor,     ig‘ vogar 
-i 
qishloqi 
-cha 
arabcha (o‘yin) 
-namo 
darveshnamo 
-parvar 
xalqparvar, 
-dek 
-day 
muzdek (suv)  
jo‘jabirday (jon) 
--lik, -liq 
ko‘ylaklik  (chit), 
bolalik (chog‘lar) 
-shumul 
olamshumul, 
-mand 
kasalmand 
-don 
gapdon, bilimdon 
-kash 
dilkash, hazilkash 
-bop 
palovbop, qishbop 
xush- 
xushfe’l, xushhavo 

 
 
297 
-in 
erkin, otashin 
bar- 
barhayot 
-parast 
mansabparast, 
maishatparast 
-vor 
devonavor,   afsonavor 
-chil 
xalqchil,  izchil. 
bad- 
badbaxt, badnafs 
-i 
jannati (kampir) 
-loq 
baqaloq 
-kor 
fusunkor(husn) 
-kash 
zahmatkash(odam) 
-chi 
vahimachi(odam) 
-von 
zo‘ravon(kishi) 
-qa: 
loyqa(suv) 
-omuz 
hazilomuz(gap) 
-xo‘r 
g‘amxo‘r(odam) 
-soz 
soatsoz(usta) 
Fe’ldan sifat yasovchi qo‘shimchalar 
-gir 
-g‘ir 
-kir 
-qir 
-qur 
sezgir, 
olg‘ir 
o‘tkir, 
topqir, 
uchqur 
-kun 
-qin 
-g‘in 
-g‘un 
-qun 
tushkun 
jo‘shqin 
ozg‘in 
turg‘un 
tutqun 
-choq 
-chak 
-chiq 
Maqtanchoq 
Kuyunchak 
qizg‘anchiq 
-k 
-ik 
-uk 
-ak 
chirik 
teshik 
tuzuk 
g‘alvirak 
–q 
-uq 
-iq 
iliq 
buzuq 
siniq 
-qoq 
-g‘ oq 
tirishqoq    toyg‘ oq 
-qi 
sayroqi qush 
-oq 
qochoq 
-ag‘ on 
bilag‘ on, chopag‘ on 
-mon 
bilarmon, 
-ma 
burma ko‘ylak 
-(a)rli 
etarli, zerikarli 
 
-ch 
tinch, jirkanch 
-g‘ich 
yulg‘ich (odam) 
-ong‘ich 
tepong‘ich, suzong‘ich 
-ovuch 
hurkovuch, iskovuch 
-mas 
 
o‘tmas(pichoq) 
-(i)ndi 
 
asrandi (bola) 
-a 
ko‘tara (savdo) 
-msiq 
qarimsiq, achimsiq