M. Hamroev, D. Muhammedova, D. Shodmonqulova, X. G`ulomova, sh. Yo’ldasheva
Sifat, ravish, taqlid so‘zlardan sifat yasovchi qo‘shimchalar
Download 1.88 Mb. Pdf ko'rish
|
ona tili
|
3. Sifat, ravish, taqlid so‘zlardan sifat yasovchi qo‘shimchalar -gi kechagi, dastlabki no- noma’lum -lom sog‘lom -ildoq bijildoq Fe’l yasovchi qo‘shimchalar Qo‘shimcha Misollar Qo‘shimcha Misollar -la ishla, oqla, sekinlamoq, shivirla, chuhlamoq, senlamoq, -lan -lash faxrlandi, ikkilandi, ko‘maklashdi, suhbatlashdi. -illa chirqilla -ira yarqiradi, -a tuna, bo‘sha, o‘yin+a-o‘yna. -sira -sa sensira suvsa 298 -(a)r qisqar, ko‘kar - (a)y qoray, kuchay, -(i)k -(i)q birikmoq yo‘liqmoq -(i,o) t yo‘qot, to‘lat, berkit -i boyi, tinchi -ir gapir, tupir. Ravish yasovchi qo‘shimchalar Qo‘shimcha Misollar Qo‘shimcha Misollar -cha qisqacha, o‘zicha, boshqacha, eskicha -larcha qardoshlarcha, o‘rtoqlarcha. -dek -day o‘qdek qushday -siga tikkasiga, yalpisiga. -ligicha xomligicha, tirikligicha, butunligicha, ho‘lligicha -chasiga yangichasiga, toshkentchasiga, dehqonchasiga -lab ertalab, ko‘plab. -ona do‘stona, -an majburan -gacha kechgacha, -simon hazilsimon. -namo uyalgannamo -lay(in) butunlay, tiriklayin. -siz, be- to‘xtovsiz, beixtiyor. -incha ko‘pincha, aksincha. -chang ko‘ylakchang -in oldin 2. SO‘Z O‘ZGARTUVCHI QO‘SHIMCHALAR Otlardagi kelishik qo‘shimchalari № Kelishik nomi qo‘shimchasi savollari 1. Bosh kelishik - kim? nima? 2. Qaratqich kelishik -ning , -n kimning? nimaning 3. Tushum kelishik -ni, -n, -i kimni? nimani? kimimi? 4. Jo‘nalish kelishik -ga, -ka,-qa, -na,-a kimga? nimaga? 5. O‘rin-payt kelishik -da kimda? nimada? 6. CHiqish kelishik -dan kimdan? nimadan? Otlardagi egalik qo‘shimchalari shaxs B i r l i k K o‘ p l i k 1-shaxs dalam, kitobim dalamiz, kitobimiz 2-shaxs dalang, kitobing dalangiz, kitobingiz 3-shaxs dalasi, kitobi dalalari, kitoblari Fe’llardagi shaxs-son qo‘shimchalari shaxs b i r l i k k o‘ p l i k 299 1-shaxs yozdim, yozaman, yozay(in) yozdik, yozamiz, yozaylik 2-shaxs yozding, yozasan, yoz(gin) yozdingiz, yozasiz, yozing(iz) 3-shaxs yozdi, yozadi, yozsin yozdi(lar), yozadi(lar), yozsin(lar) 3. SO‘Z SHAKLI YASOVCHI QO‘SHIMCHALAR № Qo‘shimch a Misollar Xususiyati 1. -a I buramoq, chopa-chop, qasira-qasir. Ma’noni kuchaytiradi 2. -a II yugura-yugura, ola boshladi ravishdosh shaklini yasaydi 3. -ajak kelajak, borajak sifatdosh shaklini yasaydi 4. -ala uchala, o‘nala. jamlovchi son shaklini yasaydi 5. -alak do‘ngalak, kichraytirish ma’nosini hosil qiladi 6. alla- allakim, allanima. gumon olmoshini yasaydi 7. -asi kelasi (yil). sifatdosh shaklini yasaydi 8. -b yoki -ib o‘qib, borib. ravishdosh shaklini yasaydi 9. -gan, -kan -qan borgan, tekkan, chiqqan. fe’lning o‘tgan zamon sifatdoshi shaklini hosil qiladi 10. -gaz, -kaz, -qaz,-giz, -qiz ko‘rgaz, o‘tkaz, tutqaz, yotqiz. orttirma daraja shaklini yasaydi 11. -gani -kani, - qani o‘qigani, ekkani, tuqqani. kelasi zamon maqsad ma’nosidagi ravishdosh shaklini hosil qiladi: 12. - gancha yugurgancha ketdi, shu ketgancha qaytmadi holat yoki payt ravishdosh-larini hosil qiladi 13. - gach -kach, -qach U kelgach, biz ketdik (payt) . U kelmagach, biz bordik (sabab) payt yoki sabab ravishdoshlarini yasash uchun xizmat qiladi 14. - gi I borgim keldi. egalik qo‘shimchalari bilan birgalikda xohish, istak ma’nosini ifodalaydi 15. - gi (-g‘i) II yugurgilamoq, to‘zg‘imoq. fe’lga qo‘shilib, takroriylik, davomlilik ma’nolarini ifodalaydi 16. -giz, -iz, - kaz, qaz, - g‘az, -g‘iz yurgizmoq, o‘tkazmoq, yutqizmoq, turg‘azmoq, oqizmoq. fe’llardagi orttirma nisbatni hosil qiladi 17. -gil, -gin borgin, kelgil. fe’llardagi buyruq-istak maylini 300 hosil qiladi 18. -gina -kina -qina Qizginam balandgina, oppoqqina tuzukkina a) otlardagi erkalash- kichraytirish, achinish ma’nosini ifodalaydi b) sifatlardagi ozaytirma darajani hosil qiladi 19. -guncha -kuncha -quncha kelguncha, tekkuncha, chiqquncha. payt ravishdoshlarini hosil qiladi: 20. -gur qurmagur. fe’llardagi istak ma’nosini ifodalaydi 21. -gusi (- g‘usi) borgusi, bo‘lg‘usi. eskirgan qo‘shimcha bo‘lib, kelasi zamon sifatdoshini hosil qiladi 22. -di yozdi. yaqin o‘tgan zamon fe’lini hosil qiladi 23. -dir I Kitob bilim manbaidir. kesimlik qo‘shimchasi, ya’ni ot- kesimni ega bilan bog‘lovchi vosita (bog‘lamaning bir turi) 24. -dir II kimdir, nimadir. gumon olmoshini hosil qiladi: 25. -dir III yoki -tir yozdir sezdir., orttirma daraja hosil qiluvchi qo‘shimcha: 26. -digan keladigan kelasi zamon sifatdoshini hosil qiladi 27. -yotgan ko‘rayotgan sifatdosh shaklini hosil qiladi 28. -yotir borayotir. hozirgi zamon davom fe’lini hosil qiladi 29. -jon karimjon otlardagi hurmat ma’nosini hosil qiladi 30. -i to‘zimoq. fe’llardagi ma’noni kuchaytiruvchi qo‘shimcha 31. -b (-ib) borib, o‘qib holat ravishdoshlarini hosil qiladi 32. -imtir yoki -mtir ko‘kimtir, qoramtir sifatlardagi ozaytirma darajani hosil qiladi 33. -in I (yoki - n) kiyinmoq (o‘zlik), olinmoq (majhul) o‘zlik yoki majhul nisbat yasovchi qo‘shimcha 34. -in II borayin. fe’llardagi ma’noni kuchaytiruvchi qo‘shimcha hisoblanadi 35. -inchi yoki -nchi uchinchi, oltinchi tartib son yasovchi qo‘shimcha 36. -ir toshirmoq. fe’llardagi orttirma nisbat qo‘shimchasi 301 37. -ish yoki -sh I borish, o‘qish fe’llarning harakat nomi shaklini yasovchi qo‘shimcha 38. -ish yoki - sh II yozishdi, to‘qishyapti fe’lning birgalik nisbat qo‘shimchasi: 39. -ish III Ko‘kish sifatlardagi ozaytirma daraja hosil qiluvchi qo‘shimcha 40. -ish IV to‘lishdi Kuchsiz harakatni ifodalaydi 41. -iq oshiqmoq, toliqmoq fe’lning o‘zlik nisbatini hosil qiluvchi qo‘shimcha: 42. -y I o‘qiy boshladi. ravishdosh hosil qiluvchi qo‘shimcha 43. -y yoki -ay II to‘qiy, boray, kelay. fe’lning buyruq-istak mayli shaklini yasaydi 44. -ka surkamoq, fe’lning kuchaytirma shaklini hosil qiladi 45. -l yoki -il Ishga qattiq berildi (o‘zl. nisb.) Navbat berildi (maj. nisbat). fe’lning o‘zlik yoki majhul darajasini hosil qiladi 46. -la quvlamoq, savalamoq fe’llarning kuchaytirish shaklini yasaydi 47. -lar I uylar ko‘plik ma’nosini hosil qiladi 48. lar II onamlar hurmat ma’nosini hosil qiladi 49. -lik aytmoqlik. harakat nomiga qo‘shilib, ma’noni kuchaytiradi 50. loq yoki - aloq qizaloq, bo‘taloq. kichraytirish va erkalash ma’nosini hosil qiladi 51. -ma yurma, kelma. fe’lning bo‘lishsiz shaklini hosil qiladi 52. -mish kelmish, olmish. eskirgan shakl bo‘lib, o‘tgan zamon sifatdoshini hosil qilgan 53. -moq bormoq, qolmoq harakat nomini hosil qiladi 54. -moqda kelmoqda, yozmoqda. hozirgi zamon davom fe’lini hosil qiladi 55. -moqchi o‘qimoqchi kelasi zamon maqsad fe’llarini yasaydi 56. -niki kitobniki, meniki qarashlilik shaklini hosil qiladi 57. -ov ikkov, uchov jamlovchi son hosil qiluvchi qo‘shimcha 58. -ovlan Beshovlan xuddi shunday jamlovchi sonlarni yasaydi 59. -oy Barchinoy, Hulkaroy ayol ismlariga qo‘shiladi va erkalash-hurmatlash ma’nolarin ifodalaydi 60. -on boribon, kelibon eskirgan qo‘shimcha bo‘lib, 302 ravishdosh shaklini hosil qilgan 61. -roq kattaroq, oqroq sifatlarning qiyosiy daraja shaklini hosil qiladi 62. -r yoki -ar -: borar, o‘qir kelasi zamon sifatdoshini yasaydi 63. -sa - borsa fe’llardagi shart mayli shaklini hosil qiladi: 64. -sin olsin fe’llardagi buyruq-istak maylini yasaydi 65. -t - o‘qit fe’llardagi orttirma nisbatni hosil qiladi 66. -ta beshta, o‘nta. dona son shaklini hosil qiladi 67. -tacha beshtacha, o‘ntacha. chama son shaklini hosil qiladi 68. -uv boruv, keluv. fe’lning harakat nomi shaklini hosil qiladi 69. -xon Karimaxon. odam ismlariga qo‘shilib, hurmat ma’nosini hosil qiladi 70. -cha qushcha, kitobcha otlardagi kichraytirish-erkalash ma’nosini ifodalaydi: 71. -chak kelinchak, tugunchak. otlardagi kichraytirish ma’nosini ifodalaydi 72. -choq toychoq, qo‘zichoq. otlardagi kichraytirish-erkalash ma’nosini ifodalaydi 73. -yap ketyapman. hozirgi zamon davom fe’lini hosil qiladi 4. Ko‘p ma’noli qo‘shimchalar Qo‘shim- chalar Misollar -li aqlli(mavjudlik ma’n.), yog‘li (ortiqlik ma’n.), o‘tirishli (moslik) -ma qovurma (harakat natijasi), burama (odatdagi xususiyat) -la moyla(ega holatlik), randala(vosita), bolala (paydo qilish) -chi chorvachi (kasbga mansublik), bo‘yoqchi (aniq sohaga tegishlilik), -chilik paxtachilik(soha), to‘kinchilik(mavjudlik), tirikchilik (holat), -dor aybdor (mavjudlik ma’n.), bo‘ydor (ortiqlik ma’n.) no- noumid (ega emaslik), nomard (qarama-qarshilik ma’n.) be- beg‘ubor (yo‘qlik ma’n.), beg‘am (kamlik ma’n.) -siz asossiz (ega emaslik ma’n.), madorsiz (kamlik ma’n.) -lik otalik (qarindoshlik), bolalik (holat), mudirlik (kasb, hunar) -sa Bersa, eyman (shart); Qani o‘qishga kirsa (orzu) 5. Sinonim qo‘shimchalar 303 Qo‘shimchalar Misollar Qo‘shimcha- lar Misollar -dan/-ni oshdan oling – oshni oling no-/-siz noo‘rin – o‘rinsiz -dan/-ga eshikdan sig‘ madi – eshikka sig‘ madi -ona/- larcha mardona - mardlarcha -dan/-ning ulardan biri - ularning biri -sa/-sira suvsamoq - suvsiramoq -ga/-ni bunga tushunmadi-buni tushunmadi -chi/-shunos tilchi - tilshunos -digan/-ar ko‘radigan ko‘z - ko‘rar ko‘z -lab/-dan saharlab - sahardan don/-li bilimdon - bilimli -(u)v/-(i)sh o‘quv - o‘qish ser-/-li sersuv-suvli be-/-siz bemaza – mazasiz ba-/-li bahaybat - haybatli -qir/-ag‘ on chopqir - chopag‘ on -do‘z/-chi etikdo‘z - etikchi -yotir -moqda -yapti kelyapti – kelayotir – kelmoqda -imtir/-ish/-- roq oqish – oqimtir - oqroq -loq/-zor o‘tloq - o‘tzor -iz/-dir tomiz - tomdir -ish/-lar kelishdi - keldilar -li/-dor unumli - unumdor -soz/-chi kemasoz - kemachi -larcha/- chasiga mardlarcha - mardchasiga lay/-ligicha ho‘llay - ho‘lligicha 6. Omonim qo‘shimchalar № Q o ‘s h im -c h a la r Ot Sifat Fe’l Ravish Yuklama Bog‘lovchi 1 -a jizza (s/y) ko‘tara (savdo) qona (s/y) bora (sh/y) bura (sh/y) - sen-a 2 -ay - - kuchay (s/y) boray (sh/y) - - 3 -ak g‘ijjak (s/y) qirmizak (s/y) - - - 4 -ar - - ko‘kar (s/y) kelar (sh/y) - - 5 -ga bolaga (s/o‘) - surgamoq (sh/y) - - 6 -gi supurgi (s/y) yozgi (s/y) borgim (sh/y) - - 7 -gina qizgina (sh/y ) - - - qizimgina 304 8 -da uyda (s/o‘) - undamoq (s/y) tezda (sh/y) kel- di-da 9 -day - kaftday (s/y) - o‘qday (s/y) - 10 -dir - - sezdir (sh/y) - Kelgandir 11 -don kuldon (s/y) qadrdon (s/y) - - - 12 -dor chorvador puldor (s/y) - - - 13 -i oti (s/o‘) jannati (s /ya) tinchi (s/y) to‘zi (sh/y) - - 14 -ik ko‘rik (s/y) egik (s/y) birik (s\y) - - 15 -il - - egildi (o‘zl. n.) ichildi (maj. nisb.) - - 16 -in ekin (s/y) sog‘in (sigir) ko‘rin (sh/y) oldin (s/y) - 17 -im uyim (s/o‘) bilim (s/y) ayrim (s/ya) - chekim (s/y) - 18 -ing uying (s/o‘) - oching (s/o‘) - - 19 -ingiz uyingiz(s/o‘) - ochingiz (s/o‘) - - 20 -ir - - gapir (s/y) o‘chir (sh/y) - - 21 -ish - ko‘kish (sh/y) yozish (sh/y) olishdi (sh/y - - 22 -iq chiziq (s/y) ochiq (s/y) yo‘liq (s/y) siniqmoq (sh/y) - - 23 -y - - qoraydi (s/y) o‘qiy (sh/y) - - 24 -k to‘shak (s/y) chirik (s/y) bordik (s/o‘) - - 25 -ka yo‘lka (sh/y) etikka (s/o‘) - iska (s/y) surka (sh/y) - - 26 -kash xaskash (s/y) noskash (s/y) - - - 27 -ki tepki (s/y) kechki (s/y) - - demakki biladiki 28 -kin epkin(s/y) keskin (s/y) to‘kkin (sh/y) - - 29 -kor paxtakor fusunkor (s/y) - - 30 -la - - ishla (s/y) quvla (sh/y) - - 31 -lik ochlik(s/y) o‘shlik (s/y) - - - 32 -m chidam (s/y) ukam(s/o‘) - yozdim (s/o‘) - - 33 -ma tugma(s/y) yasama (s/y) kelma (sh/y) yonma- - 305 yon (sh/ya) 34 -miz onamiz(s/o‘) - olamiz (s/o‘) - - 35 -moq quymoq - ichmoq (sh/y) - - 36 -n o‘zin(i) s/o‘ - yasanmoq (sh/y) - - 37 -on to‘zon(s/y) shodon (s/y) - - - 38 -oq o‘roq(s/y) qo‘rqoq (s/y) - - keliboq 39 -sa - - suvsadi (s/y) kelsa (sh/y) - - 40 -si otasi(s/o‘) - garangsimoq (sh/y) 41 -siz ishsiz (s/y ) ichasiz (s/o‘) to‘xtov- siz (s/y ) 42 -t - - to‘latdi (s/y) o‘qitdi (sh/y ) - - 43 -xon kitobxons/y otaxon(sh/y) - - - - 44 -ch quvonch(s/y) tinch (s/y) - - 45 -cha qizilcha/s/y farg‘ onacha (s/y) - o‘zicha (s/y) - 46 -chak kelinchak (sh/y) kuyunchak (s/y) - - 47 -chan - yashovchan (s/y) - mahsich an (s/ya) - 48 -chi ishchi (s/y) ayirmachi (s/y) - - kel-chi 49 -chiq qopchiq(sh/y a) sirpanchiq (s/y) - - - 50 -choq toychoq(sh/y maqtanchoq (s/y) - - - 51 -q taroq(s/y) yumshoq (s/ya) - - - 52 -qa o‘qqa(s/o‘) qisqa(s/y) chayqa (sh/y) - - 53 -qi chopqi(s/y) sayroqi (s/y) - - - 54 -qin to‘lqin(s/y) sotqin (s/y) boqqin (s/o‘) - - 55 -qoq tutqoq(s/y) yopishqoq (s/y) - - - 56 -g‘ oq to‘lg‘ oq(s/y) toyg‘ oq (s/y) - - - Shartli qisqartmalar: s/y – so‘z yasovchi; s/o‘ – so‘z o‘zgartuvchi; sh/y – shakl yasovchi. 306 Download 1.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|