M muxamedov, F. Fayzieva, V. Ablyaeva televidenie tiykarlar

ÓZBEKSTAN MÁMLEKETLIK KÓRKEM ÓNER HÁM MÁDENIYAT INSTITUTÍ


<sub>M. MUXAMEDOV, F. FAYZIEVA, V. ABLYAEVA


TELEVIDENIE TIYKARLAR</sub>Í
QARAQALPAQ TILINE AWDARMA


<sub>Nókis 2023


KIRISIW


Mustakillik jámiyetimizde jańalanıw dáwirin baslap berdi. Bul dáwir insanlar sanasına túrli ideologiyalıq ulgiler tásirilen azat etiw, Uzlikka kaytish, iktidoru-saloxiyatini tula kórinetuǵın etiw múmkinshiligin jarattı. Mustakillik sebepli uzlikni ańǵarıw, xalk oylawın Ústirii!, ruwxıylıqın kóteriw, informaciya menen támiyinlewde ádebiyat, kórkem óner, ǵalaba xabar quralları, atap aytqanda televideniening roli úlken.
Ǵarezsiz jurtımızdaǵı úlken isloxotlar, unamlı uzgarish-lar respublika telekursatuvlarining mazmun, mazmunın ógertirildi. Keleside telejurnalistler eski programma hám tártipotlar-den waz keship, xalk diliga, diydi, mádeniyatı, ruwxıylıqına hám isenim-e'tikodiga sáykes jańa yunalishlar tiykarıla kursatuvlar tayarlawdı maksad kilib kúygenler. Zero, xalk ruwxıylıqın bekkemlew hám rawajlandırıw — Uzbekistonda mámleket hám jámiettiiń eń áhmiyetli
wazıypası bolıp tabıladı.
Ruwxıylıqtıń bir jabxasi bulmish televideniening jańalıq ashılıwı hám rawajlanıwı kinematograf sıyaqlı ilimiy-texnika ta-rakkiyoti menen boglik. Zamanagóy texnologiya daǵı túrli tarmaq -larning rawajlanıwı asnosida televideniening suwretleytuǵın ańlatpa quralları xam orta bardı, búginge kelip televidenie ruwxıy ómirimizning ajıralmaytuǵın kismiga aylandı.
Televidenie payda bolıp, kórkem óner retinde qálipleskeninen berli tariyxan kup vakt Utmagan bulsa-de, bul tarawda ádewirgine tadkikot jumısları ámelge asırılǵan. Bul taraw zamanagóy kórkem óner retinde júdá tez rawajlanmokda hám rawajlanıwlashmokda. Ayniksa, televiziyalıq texnikanıń tarakkiyoti, kompyuter texnologiyası, internet sistema -lari ǴXB rawajlanıwına úlken ules qospaqta. Bul bolsa taraw qánige-larini tayarlawda pánni izbe-izlik menen urǵanıwdı, oǵan ilimiy-stilistik jantasıwdı takozo kilmokda. Búgingi kúnde televideniening tariyxı hám teoriyası xakilagi sabaqlıq hám ukuv kullanmalarga úlken mútájlik sezilmokda. Bul kullanmani jaratıw processinde televide-



1-BÓLIM


XX ásir káramatı
Adamzat jaratqan jańa ashılıwlardıń biri televidenie hám ol bi-lan boglik bulgan qurallar bolıp tabıladı. Televideniening ómirimizge kirip keliwi insaniyattıń uzok Uutmishdagi árman -Úyleri, qıyalları, ańızyu ertek-tukimalari nuktai názerinen karaganda aqırındada tábiyiy process xisoblanali. Insanlar Uzını hám barlıqtı ańǵarıwdı urǵanıwǵa intilgan dáwirdenok qıyalda uzok-yakin jurtlardı, aralıqlardı kurishga, xis etiwge urınganlar. Túrli xalklarning awızsha dóretpeındaǵı sexrli kuzgu — jomi jamshid, aynası iskandariy, kolaversa «vakt mashinası» sıyaqlılar dáwir-viy televideniening ramziy tımsalları bolıp tabıladı. A. Navaiydıń «Far-xod hám Shıyrın» dástanında suwretlanganidek Farxod Shıyrındı dáslepki bar aynası jaxonda kuradi.
Jerde jasawshı xar bir insan házirgi dáwirde te-levizorni kúndelik turmısımızda xar kúni paydalanatuǵın ápiwayı úskene, buyım sıyaqlı kabul etedi. Kupincha biz itibar bermeytuǵın bul xolat aslila XX ásir mu'jizasi, onıń ullı jańa ashılıwları ekenligin Uylab utirmaymiz. Televidenieni kim, kachon hám kaerda oylap tabıw kilgan?
Tiykarınan suwretti bir mánzilden boshka adreske uzatıw jumısları XX ásir urtalaridayok alıp barılǵan. «Televidenie» termini daslep, 1890 jılda Parijde ótkerilip atırǵan xalıq-aralıq konfrenciyada janıraǵan. Ol jaǵdayda orıs injener elektrigi K. D. Perskiy óz lekciyasında «Elektrlı televidenie» sózin isletken. Televidenie tiykarında úsh fizikalıq process jatadı : burǵıdan shıqqan energiyasın elektr signalǵa aylandırıw, onı teletarmaqlar arqalı uzatıw, qabıl etiw hám sonǵı process, elektr signalın optikalıq suwretke aylandırıw. Mine sol quramalı processni XX ásir ortalarınan baslap orıs, ingliz, nemis ilimpazları saldamlı mashqalaǵa aylan -tirdilar hám sol tarawda izertlew alıp bardi.
Optikalıq signaldı elektr nurlarına aylandırıw tiykarında foto-effekt júz etiw jatadı. Nurdıń elektrǵa tugridan-tugri tásiri birinshi bar nemis alımı G. Gertsga elektr bóleklerin terbelis tájiriybelerin utkazayotgan processinde ayan bulgan. Gerts ul'trabinafsha nurları menen oziklangan utkazgichlarning elektr bólekleriniń terbelis kúshi uzoklashganda azayıwı, oń hám teristiń yakinlashuv aralıǵında elektr nurlarınıń kúsha-yishini aniklab bergen. Bul hádiyse Gerts Uz makolalarila 1887—88 jılları daǵaza kilgan. Biraq ne ushın sonday bula-jatqanın, onıń fizikalıq tábiyaatın tiykarlab berolmagan. Nurdıń háreketi hám bólek terbelislerin nemis fizigi Gal'vaks xam, ital'yan fizigi Rigi xam, ingliz fizigi Lodj xam tájiriybelerinde tugri izoxlab berolmaganlar. Xodisaning fizikalıq tábiyaatın shamalardagina aytıwǵan tek. Fakat 1897 jıldaǵına fizikalıq Jozef Tóbeson bul xodisaning elektron ekenligin kashf etedi. Birok oǵan deyin 1888 jıl 26 fevral kúni orıs alımı A. Stoletov uzınıń ájayıp tájiriybesinde nur hám elektr kuvvatidan payda bulgan chakin fotoelement ekenligin kórsetiw kilgan, xodi-saning xakikiy tashki tábiyaatın, nurdıń elektrǵa tásir xarak-terini kursatib bergen. A. Stoletovning ápiwayı elektroskopda Utkazgan dáslepki tájiriybeleri unamlı nátiyjeler berali. Bul pán hám texnika áleminde tán alınıp, sınap kurilgan ásbaplar jaxon-de birinshi ret jaratılǵan fotoelementlar ekenligi kayd eti-ladi. Házirgi zaman fotoelementlari bolsa kurinishi hám kolemi menen fark etedi tek.
A. Stoletov jaratqan fotoelement ul'tra-biynápshe gúli nurlardı utkazuvchi kvarili shıyshe ıdıs bolıp, onıń ishine nurga tásirli elektrodlar jaylastırılǵan hám xavosi chikarilgan ásbap edi. Bul fotoelement batareyada kuvvatning kup-ligiga karab nur taramlarining fotokuvvatga boglik ekenligi-ni kursatib bergen. A. Stoletov tárepinen oylap tabıw kilingan fotoelement — aktino elektr kuvvati dep atalǵan. Fotoelement-dıń elektron tábiyaatı 1899 jılı Jozef Tóbeson tárepinen, ke-yinchalik 1900 jılı Lenard tárepinen kórsetiw kilindi. Fakat 1905 jıldaǵına Al'bert Eynshteyn kvant teoriyası tiykarında fotoelementga tula aniklik kiritip berali. Zamanlasları nurga tásirli fotoelementni «elektrli kuz» dep atay baslawdı.
«Elektrlı kóz» házirgi zaman televizorına aylangunga qayǵı-uwayım kútá úlken tarakkiyot yulini basıp utdi. Onıń ushın quramalı texnikalıq múmkinshiliklerdi jaratıw kerek edi. Jarıqlıq ener-giyasini elektr signalǵa aylandırıw, suwretti uzok, aralıqlar -ga uzatıw hám olardı kayta kabul etiw sistemaların dóretiw etiwlek quramalı wazıypalar turarlı. Insaniyat bul mashakkatli processni udlasidan chika aldı.
Fotoelement procesinin jańalıq ashılıwı jarıqlıq ener-giyasini elektr signalǵa aylandırıw máselesin xal kilib berdi. Endi suwretti aralıqqa uzatıw, onıń izbe-izliligini ta''minlash kerek edi. Bul mashqala ústinde kup ilimpazlar bas kotirishgan. 1817 jılı ataqlı ximik shved alımı Yakob Bar-tselius selen elementin oylap tabıw etedi. Oradan yarım ásir utgach ingliz injineri K. Mey selenda fotoutkazgich ózgesheligin kuzat-di, keyinirek injener Ol. Smit bolsa onıń ózgesheligin tushunti-rib berdi. Selenning tiykarǵı qásiyetlerinen biri — jarıqlıq nurınıń elektr karshiligida uzgaruvchanligi, selen plastin-kasiga túsken nur brugligi kancha kúshaysa, elektr kuvvatini sonsha ańsat utishi kayd etilgen.
XX ásir aqırına kelip suwretti aralıqqa uzatıw sisteması ústinde kupgina mámleket ilimpazları uz proekt hám usınısların daǵaza kila basladı. AKSh de Jorj Kerri, Gerbert Ayvis, Angliyada Kempbell Suinton, Jan Berd, Germaniyada Dikman, Shreter, Portugaliyada de Payva, Italiyada Kostilin, Rossiyada B. L. Rozing, P. I. Baxmet'ev hám boshkalar bul proektlerdi ámelge asırıwda úlken izertlewler alıp bardi. 1875 jılı amerika -lik alım Jorj Kerri gúzek dúzilisine uxshash ápiwayı, suwret uzatıwshı hám kayta tiklovchi sistema usınıs etedi. Uzatıwshı hám kabul kiluvchi tárepler tur formasında jaylastıriligan foto -elementlerden shólkemlesken bolıp, olardıń xar biri sım bi-lan tutastirilgan edi. Tur ústine túsirilgen optikalıq suwret fotoelementlar arqalı elementlerge ajratıladı. Kerri birin -ne bolıp optikalıq suwretti ayrıqsha elementlerge ajıratıwdı tak-lif kildi. Teoriyalıq jixatdan bul pikir bebaxo edi. Orıs alımı P. I. Baxmet'ev, frantsuz alımı K. M. Senlek xam suwretti izbe-iz uzatıwdıń tiykarǵı moxiyatini ashıp beriwta háreket kildi-lar. Olar suwret elementlerin bir vaktda emes, bálki qandayda bir vakt aralıǵında izbe-iz uzatıw yulini izladilar. Bul proektler jetilisken bulmagani hám materiallıq texnikalıq támiyinlenbegenligi sebepli olardıń qandayda-birı xam ámelge asırilmadi.
Suwret elementlerin izbe-iz uzatıwdıń ámeliy sheshimi Germaniya fukarosi, uzi bolsa polyak bulgan P. Nipkov tárepinen 1884 jılda onıń optikalıqa mexanik kurilmali proektsinde ámelge asırıldı.
Ol pánde «Nipkov sheńberi» atı menen málim. Bul kurilma jarıqlıq Utkazmaydigan úlken diametrli sheńberden ibarat bolıp, ol jaǵdayda Arximed spirali buyicha kishi tesikler jaylastırılǵan. Bul tesiklerdiń jámi suwret elementleriniń ulchamini anik-laydi. Xar bir tesik ulchami suwret elementin belgileydi hám radiusı buyicha aldınǵı tesikke salıstırǵanda diametrine ese orayǵa jıljıtilgan. Tesikli sheńber aldında shegaralaytuǵın rom Urnatilgan. Romning biyikligi, keńligi tesiklerdiń maso-fasi menen ulchanadi. Sheńber aylantırılǵanda tesik rom ishinde ayqulaq buyicha háreketlenedi. Xar bir tesik bir qatardı sızadı hám suwretti yoyuvchi qatarlar sanı tesikler sanına teń boladı. Sheńberdiń bir aylanıwında suwrettiń hámme elementleri uzatıladı. Nipkov usınıs etken sheshimdiń ámelge asırılıwı Uta ápiwayılıǵı menen ajralıp turar edi. Dáslepki televiziyalıq uzatıwlar uttiz satrli, 180 satrli, keyinirek texnikalıq tárepden jetiliskenrok múmkinshiliklerge eriwilib, 375 satrli suwretti yoyuvchi optikalıq mexanik sistemalar jaratıldı. Suwretti elementlerge bulish sanı asqan sayin sistemanıń bayqaǵıshlıǵı keskin kemeydi, payda bulgan signal jarıqlıq okimining Utishi nátiyjesi edi. Televidenie jańalıq ashilish dáwirinde elektron televidenieni ámelge asırıwdıń texnikalıq múmkinshiligi júk edi.
1907 jılı B. L. Rozing elektron naycha perdesinde suwretti qayta tiklewdi usınıs kildi jáne onı oylap tabıw retinde patentladi. Rozing usınıs kilgan elektron nay suwretti lyuminofor perde júzinde gezekpe-gezek jayıw wazıypasın atqardı. Nur okimini boshkaruvchi element kiritilgenligi menen Rozingning nay elektronı aldınǵılarǵa karaganda tupten fark kilardi.
1907 jılı B. L. Rozing razvyortka ushın bunnan 10 jıl aldın nemis fizigi Karl Braun tárepinen jańalıq ashılǵan hám ostsil-lograflarda kullangan katodli — nurli trubkani isletiw usınısın kirgizdi. Bul trubka sebepli muallak elektron nurın «katorlar» buylab suwretti «yugurib utishiga» úlken tezlik bi-

lan erisiw múmkin edi. Peterburg Texnologiya institutınıń Ukituvchisi bulgan B. L. Rozing elektr signallardıń elektron nurli trubkada suwret kurinishida kayta qáliplesiwin usınıs :.
tán túrde «katodli teleskopiya» sistemasın patentladi. 1911 Jıldıń 9 may kúni Rozing Uz oylap tapqanın kásipdoshlariga na-moyish etdi hám tez orala Rossiya texnika jámiyetiniń altın -medalı menen takdirlandi. Rozingning patenti zamanagóy te-levideniening payda bulishida tiykarǵı urındı iyelegenin imerikaliklar hám televidenie tariyxchilari tasdiklaydilar. Onıń moxiyati bolsa pútkil jaxonda tán alınǵan.
Rozing oylap tabıw etken katodli trubkaning islew procesi kursatuvlar suwretiniń jáne de zamanagóylashtirilgan vosi-talarini jańalıq ashıw ushın tiykar buldi. Rozing aldınan bilgeni-dek, bul trubkada mexanik disktıń urniga suwret sapasın yukori dárejege alıp chikish múmkinshiligi bulmagan, yaǵnıy ekranda kator-lar sanı elektron nurında kullanilgan.
Kuplab Rossiyalıq intelligentlarning kismati ullı alım, professor Rozingni xam chetlab utmadi. Ol 1931 jılda Stalin dáwirindegi «tozalash» vaktida xibsga alınǵan hám súrgin kilingan edi. Birok alım jaza múddeti tugaguncha yashamali,[933 jılda opat etdi. Onıń goyalarini alımdıń shákirti V. Zvorikin AKSh. de ruebga chikardi.
Vladimir Koz'mich Zvorikin 1889 jılı 30 iyulda Muromla, dáslepki gil'diyaning sawdageri, gúzge kuringan kemeler iyesi Koz'-má Alekseevich Zvorikin shańaraǵında tugildi. 1906 jılda urta bi-lim jurtın tugatib, Peterburg universitetine ukishga kirdi. Birok ol atasınıń maslaxati menen ukishini Texnologiya ins-titutiga utkazdi.
1912 jılda jas jańa ashılıwshı instituttı artıqmash bahalarǵa biti-rib, Parijǵa ataqlı fizikalıq alımı Pol' Lanjevenda SoPeze de Yegapse dep atalǵan kolledjga ukishini dawam ettiriw ushın bardı, 1919 jılda AKShga keldi. 1923 jılda uzatıp beretuǵın original trubka úskenesin jarattı, birok ol xali ol qayǵı-uwayım mu-kammal bulmaganidan firma basshılarınıń itibarın qosmadi. 1929 jılda kabul kiluvchi elektron -nurli trubka, xozir-ga qayǵı-uwayım televiziyalıq priyomniklarda tiykarǵı kirralarni saklab kolgan hám qiyiqi 9, 5 dyuymlik (shama menen 24 sm) kineskopni
patentladi. Usha jılları ataqlı isbilermen, onıń jumısların
&ktirib, yukori baha bergen Devid Sarnovni ushıratdı. Olar kup jıllar dawamında xamkorlikda islep Amerika radio hám telekor-poratsiyasini tashkil kildi hám birinshi reńli televideniening jaratılıwında aktiv qatnas etdi.
Buǵan qayǵı-uwayım Zvorikinning kabul kiluvchi naychasi — kine-skop konikarli dárejede islese-de, lekin Utkazuvchi naycha bi-lan birge máseleler júzege keler edi. Onıń kiyin tárepi shun-de ediki, nurli katorlarda suwretti uzatayotgan vaktida chirok yoEduni sezuvchi katlamga júdá kiska vaktda tásir etardi, bul sekunddıń millionnan bir laxzalariga tugri kelerli. Odaǵı kuzgatuvchi kuvvat júdá kishi mikdorda bolıp, onıń kursatuv ushın zárúr bulgan kúshin kutarish júdá kiyin jumıs edi. Zvorikin kuvvatni yigib, tuldiradigan naycha oylap tabıw etiwdi uziga mak-sad kilib kuydi hám 1931 jılda sonday naycha jaratıldı. Bul másele-de Zvorikinga taǵı bir muxojir, Grigoriy Ogloblinskiy yorlam berdi. Ol xam naǵız ózi másele buyicha Parijda islep atirǵan edi. Zvorikin onı Amerikaǵa usınıs kildi hám olar birgelikte mozaiklik yogduni sezuvchi nıshanlarda elektr kuvvat tuldiruvchi elektron — nurni uzatıwshı úskene goyasini ámelge asırdılar. Jańa ashılıwshı onı grek suzidan «ikon» — «timsol» hám «skop» — «kurmok» — «ikonoskop» dep atadı. Ikonoskop hám kineskop televideniedagi elektron sistemanıń tiykarǵı boglamlari bolıp koldi.
Bul vaktda San-Frantsiskoda Faylo Teylor Farnsuort atlı boshka bir amerikalıq jańa ashılıwshı elektron televideniesi buyicha islep atirǵan edi. Ol dawıs sıyaqlı, suwretti xam radio arqalı uzatıw -ni árman kilgan edi. Kaliforniya shtatına utib, televiziyalıq sis-temani jaratıw ushın mablaE ajratgan bir neshe bankirlarning razılıǵın aldı. 1927 jılda jas jańa ashılıwshı uzatıwshı elektron -nurli trubka — «tasvir analizatori» ni (ppaze 9153 e{og) islep chikdi jáne onı ámeldegi kabul kiluvchi úskenege ulab, bankirlarni usınıs kilib, televidenie mu'jizasini kórsetti. Lekin bulardıń barlıǵı ash fon daǵı kuvvatsiz suwret úshmuyesh edi. Ban-kirler bunnan xayratlanmagan bulsalar-de, bul jumısqa olar úlken mablag ajratdilar. Olar bul sistemanı kachon satıp, kachon odan payda kurish múmkinligin biliwdi xoxlar edi. Olardan biri — «Biz kachon bolıp tabıladı ekran arqalı xesh bulmasa dollardı kura alamızba? » dep suradi. Bir neshe aylardan sung, Farnsuort dollar -


10



dıń anik suwretin olarǵa kursatdi, keyinrok bolsa bas rol -ni Meri Pikford hám Duglas Ferbenks atqarıw etken Shekspir-dıń «Kaysar kizning kuyilishi» p'esasining kinematografik talkinini kórsetiw! etdi.
1930 jılda Farnsuortning xuzuriga Zvorikin kel-di. Mexmonga uzınıń oylap tapqanı — analizatorni kórsetken-den sung, Zvorikin Farnsuortning ájayıp oylap tapqanı menen dane-nishdi. Birok Farnsuortning oylap tapqanında suwrettiń uta jaqsı rkinligiga kapustaay, analizator ikonoskopga karaganda kamrok, seziwi, analizator zaryadtı jetkilikli dárejede tuplay almasligi-ga isenim buldi. Soǵan kapustaay, KSA korporatsiyasi Farnsuortni rakib dep bilip, patentlik xukukini satıp alıwı múmkinligi-ni oǵan usınıs kildilar. Farnsuort karzga botib ketkeni ushın litsenziyasın satıwta májbúr buldi. Eki uzatıwshı naychalar xam uzok vakt dawamında televiziyalıq sistemalarda kullanildi: ikonoskop — kinofil'mlar kursatuvlarida, analizator — sanaatda. Farnsuort Uzınıń radiotelevizion kompaniyasın tashkil ki-lib, uz jumısların tarakkiy ettirdi.
1928 jılda \! ZXK «radiovizionlik» uzatqısh kórsetildi hám Angliyadan kúshib kelgen Djenkins tárepinen tashkil etil-gan }epkshz$ Gabogayupez firması, 2 iyuldan baslap AK Shning sharkiy tárepindegi qalalarla birinshi turaqlı «radiofil'm-lar» kursatuvlari baslanli. Sol jıldıń uzida Germaniyada Nip-kov Utkazgichlari arqalı birinshi suwret kursatuvini ruyobga chikardi. Eki jıldan sung bolsa oylap shıǵarıwshı Berlindagi kurgazmada jumısın kórinetuǵın kildi. Birok Ullı Britaniya xalqı uzok vakt dawamında Beyrdga Uz sadokatlarini sakladilar. 1928 jılda ol birinshi transatlantik televiziyalıq kursatuvini Utkazdi, VVS uzatıw korporatsiyasi kelesi jıldıń sentyabrinen baslap bolsa Beyrdning uzatqıshların kullab, turaqlı telekursatuvlar kur-satishni basladı.
191! jıldıń may ayında Rozing uz kurilmasi arqalı xara-katdagi ápiwayı geometriyalıq sırtqı kórinislerdi namoyii: kildi. Sol vaktda Angliyada Suinton tárepinen televiziyalıq kurilma proektsi e'-lon kilindi. Ol jaǵdayda uzatıw hám kabul etiw ushın elektron nurli nayni kullash usınıs kilingan. 1912 jılı elektron televidenie sxeması daǵaza kilindi. Sonnan berli S. M. Rozing ádalatlı ra-vishda elektron televidenie tiykarlawshisi, K. Suinton bolsa ámelge


I
Uzigish tárepindegi elektron nurli nay vakuumlı shıyshe kuza-

]-su'wret. Uzbekistonda
televideniening birinshi
oylap shıǵarıwshıları B. P. Grabovskiy, I. F. Belyanskiy.


asırilmagan tulik elektron televiziyalıq sistema proektsiniń avtorı esaplanadi. Bul quramalı ilimiy-texnikalıq mashqala -ni xal etiw, yaǵnıy elektron televideniening tula kompleksin jaratıw Tashkentlik oylap shıǵarıwshı Urta Aziya mámleket universiteti fizika laboratoriyası jumısshısı B. P. Grabovskiyga násip etdi.
1925—26 jıllarda B. Grabovskiy Rozing juwmaqları tiykarında Uz tájiriybesin baslayli. Ol suwret fakat elektron okim járdeminde uzatılıp, elektron okim járdeminde kabul kilinishi kerek degen kat'iy juwmaqqa kelgen edi. 1925 jılda ol jaratqan elektron trubka «telefot» dep atalıp patent aladı.
1928 jılda Tashkentte jaratılǵan tájiriybe úskeneleri rásmiy sınaqlar ushın Moskvaǵa jiberiledi. kutilarni junatishla kat'iy abaylaw ilajları kurilgan bulsa-de, Moskvaǵa shıyshe sinik-larigina jetip barǵan tek. 1928 jıl 26 iyulla Urta Aziya okrug aloka stanciyasında «Goshkent 2 telefoti»dıń sınaq tájiriybe-lari bolıp ugadi. Onıń ushın 18 metr biyiklikke antenna Ur-natiladi. Nur tarkatuvchi elektron trubka járdeminde teletasvir uzatılıp, kabul kilinadi. Ekranda I. F. Belyanskiyning kiyofa-si kurinadi. Ol furajkasini alıp kayta kiyar edi. Sungra komis-siya aǵzaları suwret uzatıwshı kamera aldına barıp uzlarini bir-má-bir kursatadilar. Lekin bul suwretlerde adamlardıń kim ekenligi onsha xam ayqın kurinmaydi. 4 avgust kúni bolsa apparat kúshaga, «Xiva» kinoteatrı aldına urnatilgan: tele-kompleksde Utib ketip atırǵan tramvay kurinadi. Bul jaxondagi kúshadan tugridan-tuKúyewi alıp kursatilayotgan birinshi telereportaj edi.


12

chadan ibarat bolıp onıń ishinde rotoeffekt ózgeshelikine iye jumıs-kár, metalldan jasalǵan plyonka,
elektron nurni qáliplestiriwshi na ORDIruvchi kurilma jaylaw -girilgan. Bular televiziyalıq tex-nologiyaning texnikalıq tájiriybeler boskichi esaplanadi. Moskvada 1931 jıl 29 aprelden tájiriybe kuriklari baslanǵan hám| ok-
tyabrdan turaqlı efirga utilgan. Dáslepki kuriklar háreketsiz tgasvirlardan ibarat bolıp ol mexanik televidenie deyilar edi. 'Efir uzokka esittiruvchi radiostantsiya 6 rdamida urta túlkin-
larda uzatılar edi. Kursatuv ob'ekti mámlekettiń teńikli ki-shilari, artistlar portretlarni kursatishdan ibarat edi. Onıń fototelegraflan derlik farki júk edi. Bul process 1932 jıl 15 avgustǵa shekem dawam etedi. Onı telekino, keyinirek televidenie dep atay baslawdı. Bul kursatuvlar háreketleniwshi bulsa-de, le-ashıw olar dawıssız edi. Fakat 1934 jıl 15 noyabrden baslapǵana dawıslı efir uzatıwǵa muvaffak bulindi. Mexanik televi-deniening suwretleri bar-yugi shırpı kutisidan sal úlkenrok edi. Ol konstruktsiyasi aqırındada aldıy bolıp, urta túlkinli ra-dioni esitiwshi derlik barlıq jayla onıń suwretin xam kurish múmkin edi. Bul waqıtta Angliya hám Amerikada xam televidenie tarakkiyoti iulida izertlewler alıp barılıp atırǵan, jumıslarında Popov hám Stoletov sıyaqlı orıs ilimpazlarınıń tájiriybeleri birinshi derek bulmokla edi. 1936 yilla Rossiyada Moskva shaxrining Shablovka kúshasida jaylasqan, akademikalıq Shuxovning proektsi tiykarında kurilgan radiominorada elektron sistemaǵa tiykarlanǵan telemarkaz kurila baslandı. 1938 jıl martınan baslap tele-orayda tájiriybe kursatuvlari berila baslanli. 1939 jıl mart ayınan baslap turaqlı súwrette kursatuvlar kórsetiw kilina baslandı. 1930 -jıllardıń aqırına kelip televidenie tarawinde tájiriybeler tugab, dóretiwshilik izertlewler boskichi baslanadı. Bunda texnikalıq tájiriybeler tamamlanıp televidenie kursatuvlarida goyaviy-balıiy izertlewler baslandı. Televideniening uziga tán ańlatpa


13
'slevideniening rawajlanıwında áhmiyetli boskich buldi. 1967 jıl Goktyabrdan baslap sovet-fran-nuu ZEKAM reńli televide-nnening sisteması turaqlı uza-'ishni basladı. Bul sistema 625 sitrli standartda jumıslar edi.
Orıs injener-elektrigi

3-súwret. Dáslepki televizor «KVN».

4-súwret. Dáslepki radiokarnay.

A. A. Polumordvinov birinshi reńli televiziyalıq sistema loyi-xasining avtorı xisobla-nadi. Ol 1899 jılı dekabrde úsh






quralları, onıń yunalishlari, maksad hám wazıypaları belgi-landi. Tuwrısıda, texnikalıq múmkinshiliklerdi keńeytiw xam dawam etdi. Bunda suwretti tiniklashtirish, onıń kolemin úlken-lashtirish sıyaqlı jumıslar ámelge asırıldı. Dáslepki telekur-satuvlar sociallıq-siyasiy mazmun-
dagi kiska chikishlar hám kishi ' kontsert nomerlerden ibarat bular
edi.
Ekinshi jaxon urısı baslan-maslan aldın Rossiyada elektron te-levidenie sistemasın kurishga jay jaratılǵan edi. Leningrad (Sankt-Peterburg) de jaratılǵan 240 satrli kurilma menen, 1937 jıl Moskvada 343 satrli kurilma menen buyım -langan eki televiziyalıq oray kurib bitkazildi. 1945 jıl 7 mayda Evropada birinshi bolıp Moskva telemarkazi isley basladı. Ik-kinchi jaxon urısı sebepli kupgi-
5-súwret. Uzbekistonda birinshi Na mámleketlerde bul taraw daǵı ız-televiziyalıq minar. lanishlar orkaga surildi. Amerika, Angliya, Frantsiya, Germaniya hám Ros-
siyada xakikiy televidenie, televiziyalıq texnikanıń rawaj -lanishi háwij aldı. Reńli televideniening payda bulishi


14

komponentli reńni kuzning kabul etiw teoriyasına tiykar-
pangan reńli televidenie ti- uzatgich teleradiolampalari. imi proektsin usınıs kildi.
Reńlerdi bir vaktda uzatıwshı sistema proektsin bolsa O. A. Adamyan (1907) usınıs kildi. Birinshi usınıs kilingan proektten tap ‚amonaviy sistemaǵasha bulgan dáwirde reńli televidenie tex-nikasining rawajlanıwı tuwri kechmadi. Aldın puxta hám ámelge
asırıw ańsat bulgan úsh tiykarǵı reńlerdi izbe-iz uzatıwshı televiziyalıq sistema keń rawaj -landi. Reńli televiziyalıq suwret birinshi ret 1953 jılı AK Shla ámelge asırıldı. Bunda reńli sistema ámeldegi ok-kora sistema menen maslastırılǵan bolıp, ol jaǵdayda eki reń signallardı bir
vaktda jarıqlıq signalı tarki- 8-súwret. Ostsillograf bila uzatıw múmkinshiligi jara - kineskopi.
tildi. Bul sistema MTUS reńli televiziyalıq standartı atınıń aldı. Keyinirek bul standart Yaponiya, Kanada hám Amerika kit'asining boshka mámleketlerine tarkaldi. Ekinshi jaxon urısınan sung reńli televidenie suwretlerin ámelge asırıwdla jedel izertlew alıp barıldı. 1954—56 jılları Moskvada reńli televidenie kursatuvlari sınaqtan utkazildi. P. V. Shmakov basshılıǵındaǵı gruppa reńlerdi bir vaktda uzatatuǵın maslaw -


15

16 17
2. Televideniening reproduktivlik funkciyaları jáne onıń qásiyetleri


XX ásir mu'jizasi televidenie hám radioning ómirimizde tut-gan urni bekiyos, ǵalaba xabar quralları ishinde gazeta, jur-nal hám boshka informaciya túrlerine salıstırǵanda kútá úlken mavkega iye. Televidenie hám radio júdá kiska pursat ishinde pal hárrelika kórkem óner túrlerine karaganda texnikalıq múmkinshilikleri, dóretiwshilik izertlewler kulami jixatidan júdá keń, ǵalabalıq, operativ hám janlı kórkem óner quralı ekenligin kórsetti. Televidenie hám radio ómir máseleleri sheshimin tabıwda, insan kalbi hám oylawınıń jetilisiwinde tazadan -jańa usıl ańlatpa quralların Uzida jańalıq ashtı. Televidenie hám radio mıń jıllardan berli uz vazi-fasini atqarıp kelabtgan teatr kórkem ónerin, onıń múmkinshilik dárejesin jáne de keńeytirgen kino kórkem ónerin uzida sáwlelengen-lashtirgan túrde dawam etgirdi. Insaniyat oylawınıń ri-vojiga, social ómirimizning tarakkiyoti dárejesine, turmıs tárizimizge inkilob bolıp kirdi. Bul xam ideologiyalıq, xam tex-nik, xam social, xam informatsion-elektron inkilob edi. Oylawda inkilob buldi. Televidenie hám radio kórkem óneri islep chikarishning áskeriy hám aloka tarawlarına, kishlok xujaligi hám medicina, ilimiy tekseriw hám bilimlendiriw, ruwxıy hám xojalıq ómir tárizimizge informatsion texnologiyanı alıp kirdi. Elektron hám kompyuter kúndelik ómirimizning ajıralmas bir zárúrshiligine aylan -di. Insan oǵan bekkem boglandi. Uz gezeginde elektron tex-nologiya jańa-jańa kirralarini kórsetiw kilmokda. Televidenie hám radio uzınıń reproduktivlik funkciyaların ochmokla. Biz onı ilgashimiz, urǵanishimiz, iskerligimizde programmasılamal kili-shimiz zárúr. Bul tarawdı Uurganishda kator temalar, elektron ın-kilobning uziga tán tariyxı, reproduktivlik funkciyalardıń boshka kórkem óner túrlerine salıstırǵanda ayırmashılıqı bar.
Televidenie xakida suz júrgiziwden aldın bir teńikli jazıw -chining ol xakidagi suzlariga itibar karatamiz:
«Keshki payıt túsiwi menen belgilengen vaktda qala, kishlok hám ulıwma, adam istikomat etetuǵın jerde kanday bolıp tabıladı sırlı kúsh payda boladı. Ol beton diywal, temir qapı, maxkam jasırılǵan áyneklerden qawip-xatersiz, takillatmasdan barlıq xojalıqlarǵa kirip baradı.


18

Bir zum ishinde kúshalar, teatr hám shayxanalar, kitapxanalar bushab koladi. Kúni buyi mudrab júrgen kariyalar birdan jonla-nib koladi, er adamlar gazeta ukishdan, áyeller tamaq tayarlawdan tuxtashadi, tinib-tınıshimagan balalar bolsa Uz-Uzlaridan tınıshıp gapga kiretuǵın bolıp kolishali. Qullası milion-milion adamlar bir-birin kurmasdan, bilmasdan turıp bir vakt ishinde bara-variga kúliwedi, dardlashishadi».
Darxakikat kanday bolıp tabıladı 50—60 jıl ishinde televidenie derlik bul-tún dúnyanı kamrab, ishgol kila aldı. Telepriyomniklarning yexno-logik dárejesi bolsa kúnden kunga ósip uzınıń sexrli kúshi bi-lan dúnyanıń túrli mintakalariga kirip barmokda, tarkalmokda.
Birinshi telepriyomnik menen házirgi elektron televizor -dıń arasındaǵı fark kútá úlken. Aldınǵı telepriyomniklar fakat lupa shıyshelar &ki glitserin arqalı suwretke iye bolıp, olar-dıń dawısı xam bulmagan. Búgingi kúndegi televizordıń texnikalıq jixatdan kanchalik ilgerilep ketkenine bir názer taslaylik. Rangtasvirning bayıwı, ókpe keselilik ekranǵa utish, suwrettiń júk-sak dárejedegi -
kabul hám uzatuv -ne múmkinshilik-lari (Tipygop), aralıqlı bas-karuv televizor ekranınıń 1 metrge shekem kenga-
yishi, odan tashkari lam-pali sistema -
den waz keshi- 9 -súwret. Uzbekistonda dáslepki oraylıq apparatxona.
hám yarım utkaz-
gichli platolar menen buyımlandi. Xatto jańa ashılıwlardan biri biotelevizorlar jaratıldı.
Suwretti kassetaga jazıp alıw, yaǵnıy kachon bolıp tabıladı júz bulgan vokeani, kórsetiw etilgen film, ulıwma, s'yomkanı videoka-meraga túsirip, kasseta arqalı onı xoxlagan vaktda televizorǵa ulab tamasha etiw múmkin. Bul xam texnikalıq jixatdan audiovizu-al kommunikatsiya tarmogining ósganligidan dárek bolıp tabıladı.


19
Xosh, bul sırlı kúsh uziga kanday tarmaqlardı kamrab alǵan eken?
Bul kórkem óner tarawi tiykarlanıp, yaǵnıy kino, kontsert, teatr, estrada, informaciya quralları, jańalıqlar, sibsiy-iktisodiy vokealarni britishdan ibarat esaplanadi. Odan tashkari televidenie arqalı biz alshaq aralıqtaǵı mámleketlerdi, yaǵnıy jańa ashılıwlar, tábiyaat qadaǵan-zaralari, xayvonot álemin kuzdan keshirip aylanıw kilamiz. Mısalı, úyde utirib televizor arqalı teńiz astı álemin &ki Urmon tábiyat kórinisilerin tamasha kilamiz. Xatto kosmostan turıp Yerni kuzdan keshiriwimiz xam múmkin.
Bizde bul ómirdi fakat ekran arqalı tamasha etiwimiz múmkinshiligi ámeldegi, yaǵnıy júz bulayotgan vokealarning tikkeley qatnasıwshısı bula almaymız, fakat shetten turıp olardı gúzete-miz. Házirgi zaman televideniesi Uuzining yukori texnologiyalıq qásiyetleri menen bizni tamashagóylarga aylantırıp, sanasın-mizni kamrab alǵan.
Sotsiologik talkikotlarga kura xar bir kisi bir kún-de teleekran aldında uUrta xisobda 5—6 saat vaktini Utkazar eken.
Xosh, tele-ekran kisi-
larni bir-bi-
10 -súwret. Studiya apparat blokı. ridan uzok-lashtirishi,
ajıratıwı, olardıń xar birin ayrıqsha shańaraq kutilariga bolıp kúyiwi múmkinbe? Álbette, xa! Xar bir jańalıqtıń álbette, unamlı hám unamsız tárepleri bar. Televideniening unamlı hám unamsız táreplerin tárezine kuyip bulmayli. Biz bul álemdi fakat kabul etiwimiz múmkin. Boljaw kilaylik, eki dust futbol úyinini tamasha kilayapti. Fakat biri Úyinni televizor arqalı, ekinshisi bolsa stadionda. Úyin tugadi, ol júdá kizikarli edi. Eki dust bir neshe vaktdan sung dús keliwib bir-


20



biri menen tásirler xakida suxbatlashayapti. Xosh, suxbat kay tárzde boladı, bunı biliw ki-yin bulmasa kerek. Birinshisi: «Mazza kildim, bakir-chakir. xoshtaklar, rosa jeńillantdim. Onıń ústine bizdikiler xam bush keliwmadi, kurdingmi? »
Ekinshisi: «Álbette, aqırǵı golini shıraylılıǵın aytpay-sanmi, Uziyam kayta-kayta bir neshe orından alıp kursatishga-ninichi. Ulıwma jaqsı Úyin bul-di. »
Mine kurib turıpsızki,
izoxga xojat Júk. 11-súwret. Dáslepki vileomagnit binlar yigilishgan, olar 6 u- lentasiga 6 zib alıw procesi.
layotgan vokeaning arnawlı bir guvoxlari bolıp tabıladı. Vokealar gúzek aldı -laridan bulayapti. Tap sol tamashagóylarga taǵı millionlap teletomoshabinlar kushilyapti. Kupgilgan tamashagóylar albat-ta neni bolıp tabıladı (qatnasıwshılarǵa salıstırǵanda ) yukotganlar. Bay-ramona, kutarinki xolatni, átirapdaǵılar menen birlikti (olkishlar, shovkin-súren). Aqırında rangtasvirning pútkil bar-likni iyelegen kolem sheksizligin. Lekin teletomoshabinning kulayliklarini xam názerden shette koldirmaslik kerek (yi-rik plan, bir demde kaxramonning júzin, kulini, kuzini, onıń ruxiy xolatini kurish).
Materiallıq tárepi (bilet ushın xak, tikilinchda júriw). Tamasha tawsılǵanında qaladiń ol shetinen bul shetine jetip keliw, transport uwayımları. Ulıwma kórsetiw 6 kmasa, pul't tuymeshesi arqalı ol tamashaǵa shek kuyadi.
Endi televideniening taǵı bir ózgeshelikin analiz kilib chiksak. Taǵı bir mısal.
Teatr zalı, saxnela spektakl' atqarıw etilip atır. Aktyorlar p'esa kaxramonlari ómirin keshirimyapti. Tamashagóy pútkil saxneni yakkol kurib turadı. Televidenie tilinde bunday xolat ulıwma kurinish, yaǵnıy ulıwma kadr dep ataladı.


21
Teatrda rejissyor mizansaxna zalga kay tárzde kuriniiiga karab turadı, aktyorlar Uzlari keshirip atırǵan xolatlarini yakkol-rok xabar beriwleri ushın háreketlerin erkin tárzde utkazadilar. Ulıwma p'esa tuxtovsiz «bir nápesda» utadi. Vokealar tuxtov-siz, izbe-iz júz boladı. Bulgan háreketler boshka tap sol tárzde kaytarilmaydi.
Tap sol spektakldıń televiziyalıq forması kanday kurinadi? Xar bir saxne bir neshe nuktadan turıp suwretke túsiriledi.
Aktyorlar xar bir saxne degi vokeani bir neshe márte atqarıw etediler. Olardıń áyne sol waqıttaǵı tamashagóylari studiya dóretiwshileri hám jansız kameralardıń shıyshe gúzekleri bolıp tabıladı. Sonday eken, tamashagóylarga spektakl' áyne telerejissyorning nuktai názerilen turıp kursatiladi. Mabada aktyordıń járdemshi xa-rakatlari ekranǵa, kadrǵa túspewa, ketken mexnatining uzi zoe bolıp tabıladı. Sonday eken rejissyor vokealarni tamashagóy zaliga karab emes, bálki kadrǵa karatib kuradi. Kórsetiw atırǵan kadr bizge júz bulayotgan vokealarni kay tárzde kurinishini jetkezip turadı.
Mine bir kishi mısal : Kaysi birewimiz Abdulla Kodiriyning «Utgan kún» romanı tiykarında súwretke alınǵan filmdi kur-maganmiz? Endi sol romandıń uzını kulga alıp ukishni bas-laylik. Qatarlar arasında gúzek aldımızǵa naǵız ózi film kax-ramonlari kelmeydimi? Romanda kórsetilgen kúshalar, kax-ramonlar kiygan kiyimler, ulıwma, átirap -ortalıq filmnen al-gan oyda sawlelendiriwimizni boyitadi.
Kompyuterler hám olar menen boglik bulgan qurallar tele-videnie hám kinodıń búgingi kúni bolıp tabıladı. Jeke kompyuterler búgingi kúnde kolemi menen ápiwayı kitaptan fark kilmayli. Biz kompyuterler járdeminde oyda sawlelendiriwimizni kerekli maksadga yu-naltirishimiz múmkin.
Kompyuterler járdeminde búgingi kúnde televidenie hám kino tarawinde jańa unamlı uzgarishlar júzege kelmokda.
Grafik kompyuterler járdeminde biz uz qıyallarimizni janlandıripgimiz múmkin. Bul bolsa ishki dúnyamizni jáne de boyi-tishga úlken járdem beredi,
Televidenie ómirimizde eń dáslep ǵalaba xabar quralı retinde úlken Urın iyeleydi. Dáwirmizni «Kosmik asr» dep atawları biykarǵa emes. «Er» dep atalmish planetamizning ol yamasa bul


22

shetsinde kún emes, bálki xar dakikada hár qıylı vokealar so-bolıp tabıladı boladı. Bul vokealar yo&kimli yamasa yakimsiz 6 u-lishidan kat'iy názer, olar bizge informaciya retinde
Zamanagóy boshkaruv
bul informaciyalardı tarkatishda om-
maviy informaciya quralları ishinde eń ilgor urındı televidenie iyelegen, dep esaplanadi. Ne ushın? Eń dáslep, televidenie bizde xar kanday informaciyanı vizual (gúzek menen kuradigan) xolatda jetkezip beredi. Bul bolsa televideniening boshka informaciya quralları ishinde eń ǵalabalıqlıǵı hám olardan ústinligine dárek bolıp tabıladı,
Buǵan baylanıslı sotsiologik soraw -juwaplarǵa shaqırıq etetuǵın bulsak, nátiyjeler televidenie paydasına xal bulganiga guvox bulamiz. «Gellon» ingliz sotsiologik orayınıń tadkikotlariga kura voyaga jetken xalıqtıń 45—55 procenti kún dawamında 1—2 saattı gazeta hám jurnallardı kuzdan kurib chikishga ajratalı, radioni bolsa 30—35 procent hám aqırında bulardıń hámmesi, yaǵnıy 70—75 procent xalıq televizor aldında 2—3 saat vaktlarini utkazadilar. Bul-larning ishinde taǵı jas óspirim telemuxlislarni kushadigan bulsak, nátiyje boshkacha boladı.
Teatr hám kinoǵa uxshab televidenie xam sintetik kórkem óner xi-soblanadi. Boshka kórkem óner túrlerinen abzallıǵı onıń xar jerde xozirligi bolıp tabıladı. Qálegen jayla, qálegen vaktda kórsetiw kila aladı. Tamashagóyga jetkeza aladı. Kino kórkem obrazlardı kursatish ózgeshelikine iye bulsa, televidenie informaciyanı awızsha jetkiziw, ǵalabalıq ilajlardı kursata alıw múmkinshiligine iye. Xabarlardı saralay aladı, izoxlaydi. Televidenie átirap -ortalıqtı urǵanıwda, túsiniwde kudratli kurol esaplanadi. Vokea hám hádiyse sol zaxoti, sol tobda júz bulish vaktida tugridan-tugri, xozirjavoblik menen, ishonarli kilib xakikatni dálil tiykarında kórsetiw etedi. Tamashagóy programmalardı tańlay aladı, Uz diydi


23
hám mápinen kelip chikib tán-laydi, xar tárep-lama kulayligi bar. Televidenie kursatuvlarining yunalishi, qadaǵan-zili, anik mul-jallangan tóbeo-shabinga iye. Ja-moatchilik pikiri Úyreniledi, xi-
13-súwret. Rejissyorlik pul'ti aldında. sobga alınadı. Tap-
sáykeshabinning ma'-lumot dárejesine, jasına, vaktiga karab kursatuvlar programmalana-di. Kursatuvlarni tamasha etiw, aqıl etiw eki táreplama: bir kisige hám millionlap tamashagóyga muljallanadi.
Boshka kórkem óner túrlerine karaganda televidenie birvaraka-yiga bir neshe orından kórsetiw kila aladı. Aynası jaxonda ij-rochining, diktordıń shaxei, istarasi áhmiyetli rol' uynayli. Qápelimde xolatlar, hújjetlilik tamashagóy gúzek aldında so-bolıp tabıladı boladı. Rejissyor neni makbul kursa, tamashagóy sonı kuradi. Kino daǵı sıyaqlı teleekran xam tegis, kishi formatlı, xanaǵa muljallangan. Sol sebepli xam televidenie iri plan kórkem óneri esaplanadi. Teatr, kinoǵa salıstırǵanda televizordı xo-nadon miyman kútiwshii retinde tamasha kila alasız. Házirgi kúnde rakamli televidenie rawajlanǵanda suwret sapasına úlken e'-tibor beriledi.
Televidenieni kinoǵa salıstırǵanda alıp kuradigan bulsak, onıń Uziga tán reproduktivlik qásiyetlerine kuyidagilar kirali:
kinoda aktyordıń kameraǵa karashi takiklansa, televidenie-de kameraǵa karashi shárt, sebebi tamashagóy menen mulokotda boladı. Kinoda tamashagóy júz bulayotgan vokealarning kuza-tuvchisi bulsa, televidenieda usha processtiń qatnasıwshısı, tınısh utirgan katnashchisi esaplanadi.
Kinoda tamashagóy kulami keń, auditoriya úlken, televide-nie úyde, shańaraqta sırlas. Televidenieda saatlap xikoya, suxbat kurishingiz múmkin, kino uzok, suxbatga júzimat kila almaydı.


24

Kino birla-niga, sol zaxoti jámáát pikirin tugdiradi, tele-videnieda jámáát pikirin erte-siga esitesiz. Vokelik ańlatpa -sini fakat tele-videnieda sol za-xoti tamasha ki-lasiz, kinoda ke-chikib utgan vo-
kealar shoxidi 14-súwret. Efirga tayarlıq bulasiz. Televi- («Paytaxt» kursatuvi).
denie teatr xam emes, kitap xam emes, millionlarǵa birva-rakayiga tásir etiw kúshi teatrlan xam, kitaptan xam yukori-rok. Xatti-háreket, júz ańlatpası, iri plan daǵı kurinishlari shańaraq ekranınaǵana tán. Túp xakikat hám hújjetlilik fakat televideniega tán. Kúndelik vokelikni sol zaxoti ayrıqsha ilgaysiz. Kup kismlilikning úzliksizliligini fakat tele-
videnieda kurish múmkin.
Kinoda vokelik «tozalanadi», saralanadı. Televidenieda ishonarli, xakikiy túp hújjetlilikni kurasiz. Kinoda muxrlab kúyiw kerek bulsa, televideniela muxrlashdan tashkari janlı -lik tán.
Kinozalda tańlaǵan filmińizdi tóbeoshga kilasiz, tele-videnieda úyde tańlap, saralap tamasha kilasiz.
Televidenie kino, teatr kórkem ónerleri ańlatpa qurallarından paydalanibgina kolmay, uz múmkinshiliklerin kashf kildi. Áke-biy teatr, bir aktyor teatri, tok-shou, hár túrli mulokotlar hám boshka kup janrdagi kursatuvlar televidenie sebepli payda buldi. Kup ceriyali filmler, televiziyalıq filmler, roman hám qaltalardıń televiziyalıq adaptaciyası, epik dóretpeler, kup ka-merali suwretke alıwlar televidenie sebepli ruyobga chikdi. Montaj texnikası kinoǵa salıstırǵanda joqarı dárejede Uzgarib ket-di. Xesh kanday ximikatlarsız, fizikalıq aralasıwsız montaj usılları payda buldi. Bular uz gezeginde televiziyalıq rejissyor-


25
den avtor, aktyor hám boshka dóretiwshilik jámáát menen islewlen tashkari jańa televiziyalıq texnologiyanı urǵanıwdı, onıń múmkinshiliklerinen ónimli paydalanıwdı wazıypa kilib kuydi. Televidenie jámááti dóretiwshilik maxsul beriwden tashkari úlken shólkemlestiriwshilik kobiliyatlariga iye bulishi kerek.


3. Televidenie jáne onıń rejissyori



Televidenie uzınıń operativligi, tásirliligi, ǵalabalıq-
ligi menen shuxrat kozondi. Ilim, materiallıq jáne social
ómirde «dunyo túńligi» ekenligin kórsetti. Insandı shaxs
retinde kámal taptırıw, social máseleler hám kapustaa-
karshiliklar aldında sanasına qáliplestiriw, jámiyet takdiri aldında insan juwapkerligin tárbiyalaw televideniening tiykarǵı social hámzifalaridan birine aylandı. Ayniksa, televidenie kisin xar tárepleme estetik tárbiyalawda kúshli kuroli ekenligin kayd etiw kerek.
Sonday eken, bul dargoxda isleytuǵın joqarı maman kadr -larni tayarlaw, zaman talaplarına juwap beretuǵın mutaxas-sislarni jetkiziw ayrıqsha axamiyat kásip etedi. Kup mingli jur-nalistlar katori, televidenie rejissyorlari ijodi xam milliy ideologiyaǵa ajıralmas boglik bolıp tabıladı. Rejissyorning dúnyakarashi, jámiyet
tarakkiyot konunlari, tábiyaat hám insannıń sır-sırların chukur
oylaw etiwi dóretiwshilik mazmunın tashkil etedi. Rejissyor Uzi-den aldın utgan ullı artistler, súwretshiler, jazıwshılar, basta-kárler ijodini, stilistikaları, Uziga tán qásiyetlerin jaqsı Urǵanǵan bulishi kerek. Jaxon hám milliy mádeniyat dástúrleri dawamshısı bolıp qáliplesiwi kerek. Televidenie rejissyorining goyaviy-kórkem kámalı — qánigelikliginiń teoriyalıq hám ámeliy táreplerin, texnikalıq múmkinshiliklerin chukur biliwinde kórinetuǵın boladı. Televiziyalıq rejissyor ádebiyattı, teatr, kino kórkem ónerin, musika, suwretleytuǵın kórkem óner, jurnalistikani tushungan, xar tárep-
lama jetik shaxs bulishi kerek. Televidenie uz tábiyaatına kura
sintetik kórkem óner túrine kiredi. Ol barlıq kórkem óner túrlerin uzida birlestirgen túrde, texnikanı xam Uzida sáwlelengenlestirgen kórkem óner bolıp tabıladı. Ayniksa, keyingi jıllarda rakamli televiziyalıq tex-nika tarakkiyoti ilgerilep ketti. Onıń múmkinshilikleri kúsheyip dóretiwshilik ushın úlken sharayatlar jaratıldı. Televidenie shıǵarması dóretiwshilik-


26

15-súwret. Zamanagóy kamerada suwretke alıw.

27
teatrga salıstırǵanda televide-niening áhmiyetli xis-zaqımlarınan biri — ın-san shaxsı -NING IShKI dúnyasın keń ku-
lamda ashıp beriwi te-
ledrama-turgiyada úlken múmkinshilikler jarattı. Dramaturgiyaning jańa-jańa janrlari, publitsistik hújjetli drama, social ocherk, xar
qıylı tamasha janrlari payda buldi. Televidenieda kórkemat menen
hújjetlilik bir-biri menen bekkem boglanib ketti. Bul Uz
gezeginde qatnasıwshı -aktyorlar ldiga xam, boshkalarga xam jańasha talaplar kuyadi. Berilgen xolatlarda múmkinshilik barınsha tábiyliqlik-ni, shın júrektenlikti, ańlatpa qurallarında lundalikni, qápelimde xolatlarda jaratıwshılıqtı tuEDirdi.
Xozir televidenie kirmagan shańaraq, túlkinlari yangrama-gan jay júk. Televideniening mu'jizakorligini, onıń imko-niyetlerin pútkil jaxon tán aldı. Ekenin aytıw kerek, teatr kórkem óneri mıń
YiIllik tariyxga iye. Yezilgan saxne dóretpelerin dramaturglar, ij-
rochi-akterlar saxnelashtirib kelgen. Xakikiy saxnelestiriw, shın mániste saxne shıǵarmasın jaratıw yakin júz jıllar átirapında júzege keldi. Dramaturg xam, aktyor xam úshinshi bir shaxsqa — bas-karuvchiga shaqırıq etediler. Bul xam dáwir mútájligi, zaman talabı. Boshkaruvchi bul házirgi zaman tilinde rejissyor dep ataladı.
Rejissyor dóretiwshilik jámáátti boshkaribgina kolmay, tashki-
lotchilik wazıypaların xam atqaradı. Teatr rejissyorlarining Uz páziyletleri, pazıyletleri bar. Kino rejissyori xam Uzgacha jumıs-lash stilistikaına iye. Televidenieda isleytuǵın rejissyor bolsa bas-kacha, xar eki kásiptiń uygunligidan, omuxtaligidan kelip chikib boshkacha páziyletlerdi Uzida kásip etedi. Televidenie re-jisserlari ayrıqsha taypa daǵı uta bayqaǵısh, tapqır, xozirjavob


28

insanlar bulishi kerek. Daslep televidenie dargoxila jumıs bas-lágen teatr rejissyorlari Armugon Muxammedov, Baba Xujaev, Viktorina Raykova, Jeńimpaz Asadullaev, Maksud Yunusov, Ǵaybar Aliev, Akmal Xaydarovlar xam ásir mu'jizasining sır-sırların bilip olguncha, Uz yullarini tapgunga qayǵı-uwayım talay kiynalganlar. Olar fakat tájiriybe hám izertlew sebepli uz ikti-dárin keyinirek televidenieda kurdilar.
Rejissyorlarning keyingi áwladı Meli Maxkamov, Xamid Kaxramon, Mirsiddik Ustaboboev, Mirabbos Xatkeraxmedovlar rejissura sırların tez Uzlashtirdilar. Ullı teatr rejissyori Toshxuja Xujaev xam omiriniń sunggi jıllarında televidenieda xamkorlik kilib «Okeanda jeti qattı dawıs», «Xoji afandi úylenedi» sıyaqlı televiziyalıq dóretpeler jarattı. Lekin, sonday ullı shaxs xam spektakldı efirga janlı uzatayotganda pul'tda utirib, geyde asıǵıp kolardi. Rejissyorlik pul'tila utirib kadr tańlaw, janlı efirga shıǵarma chikarish, onı dóretiw etiw hámmediń kulidan kelebermeydi. Teatrda rejissyor saxneni normaına yetma-guncha tákirar hám tákirar, asıqpastan mashk kilaveradi. Kinoda
suwret yokmasa kaytadan suwretke túsiriw múmkin. Televidenie-de buǵan múmkinshilik júk. Barlıǵına xozir, sol tobda, sol zaxoti ulgu-rish shárt. Bulmasa futbolda urılǵan tupni kaytarib bulmaga-nidek, mitingda gápirayotgan adamǵa, «kaytadan gápiring, biz alıwǵa ulgurmadik», dep ayta almaymız. Tugridan-tugri alıp barılıp atırǵan xolatlarda operativ bir pikirge keliw shárt bulga-nidek, televidenie rejissyori xam asıǵıslıq menen tugri, birden-bir bir karorga keliwi kerek. Tamashagóy aldındaǵı rejissyorning juwapkerligi xam sonda. «Mine men» degen teatr rejissyori xam, kino rejissyori xam televiziyalıq pul't aldında ańqawab koladi. Shunki, onıń uzgacha sexri bar. Million -millionkuzlar rejis-
syor nigsxiga karab turǵanday, onıń aqılı, bilimi, dárejesi sınaqtan utayotganday boladı.
Kup jıllar dawamında zuwalası televidenieda yugrilgan Kuzijon Xakimovning tugridan-tugri alıp berilgen kursa-tuvlarini tamashagóyga uzatganda joqarı maxoratiga shoxid bul-ganmiz. Mustakillik bayramların, Sortruz ilajların, «Shark, namalari»ni, sport universiadalarini tamashagóyga uzatgan-de ol jaǵdayda ayrıqsha ilxom jushib turardı. Pul'tda utirganda xam Uzgacha xolat kásip etardi, karshisida turǵan suwretlerden xaki-


29
kiy televiziyalıq shıǵarmanı dóretiwshilik kilarli. Ol xalol, pákize, qatal, uta juwapkerli, qullası televideniening hújdanı edi. Quramalı vokealarni sol zaxoti kursatishda professional maxoratga iye bulgan rejissyor Kuzijon Xakimov televiziyalıq rejissuraning etaloni bolıp koldi.
Televidenie bul — kishi ekran kórkem óneri, iri plan kórkem óneri. Televidenie ulıwma, sheksiz planlardı onsha &ktirmaydi, onıń kulami, tásiri uzgacha. Úlken ekranda kurilgan urıs saxne-larining tásiri kishi ekranda kurilgan tamasha tásirinen fark etedi. Sonday eken, Sortruz tamashaların xam tamasha kilganda tań qalarlıq adamlardıń turıwı, xolati, uzını tutıwı tamashagóyga kizik. Ol 6 kdan-bul 6 kka júrgen, tınımsız hárekette bulgan kameralardıń múmkinshiligin kórsetiw etiw, qumırsqa -day adamlardıń háreketin tamasha etiw, uzınnan -uzok be-tásir suwretlerdi kurish adamlardı charchatadi.
Tugri, xozir texnikalıq múmkinshilikler júdá keńeyip ketti. Tazadan -jańa, jıldam, operativ kameralar payda buldi. Bul degeni ushalarni gúzek-gúzek etiw kerek degeni emes. Xaddan zıyat effekt-larga kúsh berip rejissyor rejesin, aldına kuyilgan maksadi-ni, televidenie kórkem óneriniń minnetin esten shıǵarıp kuymayapmizmi?
Házirgi usib kiyatırǵan xamkasblarimiz ǵarrı áwlad kurma-gan texnikanı kurishmokda, olarǵa úlken múmkinshilikler jara -tilmokda. Lekin, bunday texnikadan ónimli hám ańlatpalı foy-dalanishimiz kerekke uxshaydi. Quramalı effekt quralların, montaj usıllarınan urınsız, bemaksad paydalanmaslik kerek. Bul zattı asıqpa -shosharlik menen tayarlanǵan, bir-birine uxshagan kliplarla, arzan-girew tayarlanǵan kursatuvlarda xam kurish múmkin. Rejissuraning Uz sır-sırları, konun-koida-lari bar. Tokı kisi bul mektepti utamas eken, xar makomga yurgalayveradi. Kursatuv tamashagóyni larzaga solmas, junbush-ga keltirmes eken, kilingan mexnat, sarp etiw kilingan ǵárejet aspanǵa uchadi deyiw múmkin.
Janlı efir waqtında pútkil dóretiwshilik process sárdarı rejissyor esaplanadi. Pul'tda onıń janında rejissyor assistenti, kator texnikalıq injinerler, orkasida dawıs ońlawshı rejissyorlar, stu-diyada járdemshi rejissyor, suwretshiler, chirokchilar hám kup sanlı qatnasıwshılar. Karshidagi kator monıtorlarda kameralardan kiyatırǵan segiz-unta suwretlerdi, saralaw, kereklisin tóbeo-


30



shabinga uzatıw juwapkerligi rejissyordan keń kulamdagi aqıldı, xozirjavoblikni, akliy saparbarlikni talap kilali.
Televidenieda rejissyor ekilemshi, redaktor baslanǵısh xi-soblanali, degen karashlar xam bar. Bul pútkilley notugri pikir. Televidenie eń dáslep bul tamasha dargoxi, tamashanı rejis-syor tayarlayldi. TuKúyewi, informatsion programmada suz birinshi urın -ga kalkib chikadi, lekin onı xam rejissyor kurimli etedi. Kórkem televidenieda, shou programmalarda rejissyorning urni hám roli be-kiyos bolıp tabıladı. Hújjetli ekrandı xam ańlatpa quralları arqalı re-jissyor tayarlaydı. Redaktor juwapkerligin biykar kilmagan túrde rejissyor iktidori, onıń múmkinshilikleri birinshi urınǵa chika-di. Házirgi zaman texnika tarakkiyotida televideniening janlı kursatuvlarini efirga uzatıwda rejissyor juwapkerligi benixoya úlken jáne onıń istikboli porlok,


4. Televidenie jáne onıń janrlari


Janr bul xakikiy ómirdi, bar vokelikni ańlatpa etiwde ma'-lum bir jantasıwlar ornına, turgun bir belgilerge tiykarlanǵan mazmun hám forma birliginen ibarat atqarıw, ijod bolıp tabıladı. Xar bir tema ijroda Uz ańlatpa formasın anik hám Uziga tán suwrette, ańlatpa quralların tabadı. Kadimdan kórkem ádebiyat uz janrlariga iye: roman, qalta, xikoya, gazal, tımsal hám x. k. Teatr kórkem ónerinde ásirler dawamında janr formalanli, uz ırǵaqı hám ańlatpasın taptı. Tragediya, komediya, drama, opera, balet hám olardıń túrme-túr túrleri payda buldi, rawajlanli.
Kino kórkem óneri xam kiska dáwir ishinde uz janrlariga iye buldi. Ayniksa, tariyxıy epik dóretpeler, daxshat filmleri, trillerlar, komediyalar, melodramalar payda buldi. Baspasóz, televidenie, radio hám boshka ǵalaba xabar quralları sebepli tazadan -jańa janrlar payda buldi hám keń tarqalıp ketti. Informaciya, pub-litsistika hám kórkem janrlarning túrli-tumanlıǵı, temanı yori-tishda jantasıw jurnalist maxorati hám rejissuraga boglik, bolıp koldi. Rejissyor hám avtor kursatuv sheshimin kaysi tiykarda kursatmokchi, temanı kanday usılda tamashagóyga jetkezmokchi, mine sol yulda anik hám ayqın bir maksadga kelinmasa, muljal alinbasa uǵımsızlıqqa yul kuyiladi. Kaerda dargumonlik bar eken, mavxumlik ámeldegi eken, tamashagóy arasatda, dóretiwshi-


31
lardan ruwxıy konikish ololmay xafsalasi pir bolıp ko-laveradi. Jaqsı uylab tabılǵan proektlerdiń janrlari anik bulmaganligi sebepli olar ekrannan tez túsip ketediki, buǵan mısallar kup.
Televidenieda kursatuvlar quramın janrlariga kura úsh gruppaǵa bulish múmkin:
1. Informaciya janrlari. Júz bulgan vokealarni Uz xolicha alıp kursatish, vokelikni muxrlab kúyiw qásiyetlerine iye. Vokea-ni tamashagóyga kiska hám lunda jetkiziw, izbe-izlik, qalıslıq hám áshkaralıq bul gruppa kursatuvlarning tiykarǵı kriteryası hám uziga
xosligi (Uzbekiston televideniesida «Informaciya», «Jańalıqlar», «Davr», «Paytaxt» hám x. k.) ni quraydı.
2. Publitsistik janrlar. Bul gruppa kursatuvlar dramaturgiya konunlariga buysungan, tayarlanıw processinde rejissyor tap-monidan bir maksadga yunaltiriilgan, joba tiykarında ámelge asırılǵan boladı («Analiznoma», «Júzbe-yuz», «Insan hám konun» hám x. k.).
3. Kórkem janrlar. Olarǵa avtor tárepinen usınıs etilgen, rejissyor tárepinen saxnelestirilgen temalar, proektler («Ákeler suzi — aklning kuzi», teleseriallar hám x. k.) kiredi.
Ómiriy vokelikni ulıwmalastırıw, olardı tártipke salıw, xar qıylı janrlarda tamashagóyga jetkiziw rejissyor hám jurna-listning maxoratiga boglik ekenligin kuramiz. Sonday eken:
informaciya — kayd etedi, muxrlaydi, aytıp otedi; publitsistika — ulıwmalastıradı, analiz etedi; kórkem dóretiwshilik — ańlatadı, jaratadı.
Televiziyalıq janrlarning payda bolıwı eki derekke tiykarlanadı : birinshisi — ádebiyat daǵı dástúriy janrlarning televideniega kirip keliwi (mısal : ocherk — ádebiyatda hám te-levidenieda); ekinshisi — jańa televiziyalıq texnologiyalardıń kirip keliwi sebepli texnikanıń uziga tán qásiyetlerinen, múmkinshiliklerinen payda bolǵan janrlar (mısalı, kúshma te-levizion stanciyalar hám reportaj, kórsetiw, tugridan-tuKúyewi efirga uzatıw hám x. k.).
Informaciya janrlarida tiykarǵı nuktai názer sociallıq-siyasiy ómirge, kárxanalarǵa, mákemelerge, islep chikarish process-lariga, xojalıq temalarǵa, ilajlarǵa karatilgan boladı. Vokealarni kursatishdan maksad ommani júz bulgan xodisa hám


32



processlerlen vokif etiw. Informaciyada tiykarǵı kriterya operativlik, tugridan-tugri alıp kursatish, tamashagóyning vokealar shoxidi bulishini támiyinlew.
Orınlardan reportajlar aparıw, vokealarga túsindirme berr beriw, qatnasıwshılardan intervyular alıw, suxbatlar uyushti-rish informaciya tiykarın tashkil etedi.
Kommentariya — áhmiyetli vokealarga, sociallıq-siyasiy xodisalarga, il-miy, materiallıq -xojalıq, sport temalarına, ilajlarına keń izoxlar, taraw qánigesiniń chikishi, kommentariya beriwi, ommaga túsindiriwi (kadrda, kadr artında ).
Intervyu — jurnalistning bir kisi yamasa bir neshe kisi menen mulokoti. Tamashagóy bul mulokotning guvoxi. Bul jerde baslawshı menen suxbatdosh bilim dárejesi sorawdıń keń kamrovliligi, sorawlarǵa juwap bere alıwı, temaǵa alokadorligi áhmiyetli axa-miyatga iye. Rejissyor xam, jurnalist xam shaxs menen ruwxıy hám ruxiy alokani urnata alıwı kerek. Intervyuda shın júreklilik, xozirjavoblik yukolmasligi kerek. Qápelimdede tusatdan tash-kil kilingan mulokot tamashagóyga kizikarli boladı.
Baspasóz konferenciyası — kupchilik menen mulokot. Bul re-jissyor hám jurnalistdan úlken tayarlıq talap etiledi. Tema kup kirrali bulgani sebepli onı xar tárepleme jaqtılandıriw kerek. Stsenariy jobası, onıń kompozitsion dúzilisi, beriletuǵın sorawlar kulami, máseleler sheshimi, qatnasıwshılar menen mulokot
forması aldınan úylengen bulishi kerek.
Reportaj — júz bulayotgan áhmiyetli vokeani tugridan-tuKúyewi Uz xolicha anik hám jushkin kursatish (kontsert, futbol, jıynalıs, bayram hám x. k.). Onıń xam bir kancha kurinishlari bar.
1. Tikkeley rep -— televiziyalıqtexnika jardeminde qandayda bir bir voksani dóretiwshiniń aralasıwisiz, ishlov bermesten kadrlashtirib uzatıw, tikkeley kúshiriw, muxrlash tayarlaw procesi kuyidagilarni talap etedi:
a) tema hám jaydı tańlaw ;
6 ) texnikalıq múmkinshiliklerdi urǵanıw ;
v) kameralar jaylasatuǵın nuktalarni aniklash; G) vokea programması menen tanısıw.
Bulardıń ámelge asırıwda rejissyor menen operatordıń plan -larni tańlawı, ańlatpalı múmkinshiliklerden paydalanıwı, ruxiy mazmun beriwi áhmiyetli axamiyat kásip etedi.


33
Vokeani tugridan-tuKúyewi kursatuvda montaj procesi jáne onıń talkini áhmiyetli rol Uynaydi (saltanatli jıynalıslar, kurgazma-larning ashılıwı, festivallar, universialalar).
2. Vokeiy repor- butrepaortajjlalr boshalovrchi-diktor tárepinen túsindirme bernedi. Bunda rejissyor tárepinen jurnalistga úlken talaplar kuyiladi. Alıp baratuǵındıń vokea-den boxabarligi, keń túsinikke iye ekenligi, túrme-túr xuj-jat hám dereklerden paydalanıp tamashagóyga jetkeza alıwı axamiyatli. Bunday xolatlarda rejissyor hám operator jurnalist gáplerin ashıp beriwi, suwret menen tuldirishi, názik tap-

gan chikishlar, tamashalar televiziyalıq programmalardıń 70—80 payızın tashkil kilib, insanlardıń ruwxıy kámal tapı -shida, jaslar tárbiyasında úlken axamiyat kásip etmokda. Uzbekiston televideniesidagi «Kishlok ómiri», «Ómir hám konun», «Analiz-noma», «Gelemulokot», «Júzbe-yuz», «Teń salmaqlılıq», «Ápiwayı xaki-
katlar», «Munasábet», «Tolıq maǵlıwmat» hám boshka kupgina kursatuvlar

monlarini ilgab alıwı, oǵan ulgurishi áhmiyetli bolıp tabıladı.

3. Mashqalalı, tashkil kilingan reportaj-lar - bunday reportajlarda katnashuvchilar saylanadı, vokea-lar júz bulish jayı aniklanadi, aldınan tayarlıq joybarlawtırıladı. Jazılǵan stsenariyge tıykarlanıp rejissyor hám avtor -jurnalist mashqalanı urtaga kuyadi, analiz etedi, sheshimin tabadı. Juwmaqlar chikarish tamashagóyga xavola ki-

17-súwret. 600 m? li
studiyanıń kurinishi.

linadi. Bunday reportajlar aldınan úyreniledi hám mashklar

kilinadi.
Publitsistik janrlar. Bunday kursatuvlarning tiykarın anik hújjetler, xakikiy ómiriy kartinalar quraydı. Bul janr kursatuvlarida avtor -jurnalistningmunosabati, voksalar talkini, onıń nuktai názeri áhmiyetli esaplanadi. Vokea xuj-jatlarini tuplash, olardı tańlaw xamda analiz etiw rejissyor hám jurnalist maxoratiga boBoyawlıq bolıp tabıladı.
Kórkem janrlar:
Kórkem televideniening janrlarini kuyidagicha ajıratıw múmkin:
hújjetli-kórkem janrlar (tok shou, telemusobaka, teleuyin, televiktorina);
balıiy janrlar (telespektakl, telekontsert, telefil'm, kup ceriyali televiziyalıq film).


5. Televidenie programmalarında publitsistik kursatuvlarni tashkil etiw


Sunggi jıllarda tamashagóy itibarına xavola atırǵan kórkem, publitsistik kursatuvlar, hújjetli temalarǵa tiykarlan-


34



teledasturlardan bekkem urın alıp, kórsetiw kilinmokda. Kórkem ijodning Uz konun-koidalari, sır-sırları bulgani-dek, televiziyalıq publitsistik kursatuvlarda xam dramaturgiyaning konun-koidalariga, kompozitsion dúzilisine, janriga, tiline itibar beriw, sol tiykarda saykal beriw telerejissyor iskerligine bogliklir. Rejissyorning kursatuvni shiyki-xatala, normaına yet-kazmay, «mendan ketemen degenshe, iyesine yetguncha» kabilida suwretke túsirip, tez japsar kilib efirga uzatıwı janr qásiyetleri-ga zid bolıp tabıladı. Kalb kurisiz jaratılǵan, lokayd tayarlanǵan kursatuv kanday kilib tamashagóyni larzaga salıp qoyıwı múmkin? Dus kelgen tárepke otilgan uk kanday kilib nıshanǵa tiyiwi, atına efirga uzatılıp atırǵan kursatuv kimni xayajonga salıp qoyıwı, lol koldirishi múmkin? Televidenie rejissurasida social, siyasiy-pub-litsistik kursatuvlarni tayarlawdla kuyidagi máselelerge e'ti-bar beriw zárúr :
1. Rejissyor jaysha ámeliyatshıǵana emes, bálki dúnyakarashi qáliplesken dóretiwshi shaxs bulishi kerek. Teatrda, kinoda xaki-kiy kórkem óner shıǵarmasın jaratatuǵın shaxs bul rejissyor bulsa, tele-videnieda xam kishi bir kursatuvni xakikiy televiziyalıq shıǵarmaǵa


35
aylantıriwshı bul rejissyor bolıp tabıladı. Televiziyalıq suwret kadrlardan ibarat. Xar bir kadr málim bir mániske iye bulishi, mazmun jańalıq ashıwı zárúr. Rejissyor shaxs retinde usha kadrǵa júk beriwi, kursatuv awır kadrlar átirapına kurilishi, bul onıń dúnyakaraigiga, oylawına, aqıl kúshine boglik ekenligin esten shıǵarmaw kerek. Eń dáslep kursatuvning plastik sheshimin tabıw kerek. Nege kursatuvlar bir-birine uxshash, bir kolipdan chikkanday tákirarlanali, sebebi xar bir kursatuvning Uz plastik sheshimi tabilǵan zatǵanda, onıń uziga tán obrazlılıq talkini jetiw-maganda rejissura nuksonlarini kurish múmkin. Kursatuvlar-dıń ruxiy kontseptsiyası, ırǵaq dúzilisi rejissuraning tiykarǵı negizlerinen esaplanadi. Írǵaq, pát, ruxiy Iunalish, ek-ran obrazliligi rejissyor maxoratining tiykarǵı faktorı bolıp tabıladı. Bul tap-pilmalarsiz rejissyor kancha urınbasin kursatuv ózine tartatuǵınlı, kizikarli chikmaydi. Rejissyor itibar beriwi kerek bulgan taǵı bir tárep bul dawıslastırıw máselesi bolıp tabıladı. Dawıs hám suwretninig uygunligi, bir-birine proporcionallıǵı, olardıń ruxiy xolati kursatuvning sıqılinitashkil etedi. Bul xam rejissura ijodining kirralaridan esaplanadi. Ayırım kursatuvlarda geyde suz menen suwret biri bogdan, biri togdan ekenligi baqlanadı. Kachonki suz suwretti tuldirsa, suwret suz zamirini ashıp bersa, mánis mazmunni jańalıq ashsa tulakonli kadr júzege keledi, kórkem óner shıǵarması dárejesine kutariladi. Kino hám teatr dóretpe-larila mine sol xolatlar joqarı dárejege kutarilgan, televide-nie xali bul múmkinshilikler tulik júzege chikarmokda dep bulmaydi. Rejissyor dawıs hám oxang, suwret hám suz ańlatpa qurallarınıń yar-ashıw xolatlarini tabıwı kerek. Rejissyorning hújjetli-pub-litsistik temalar ústinde islegeninde onıń saralaw múmkinshiligine itibar beriw kerek. Hámme hújjet xam ekran júzin kurishi kerek, degen gáp kelip chikmasligi kerek. Saralaw, talǵam menen saralaw, vokelikni ochik hám oydin, anik faktlarda kursatuvchi kalrlar menen saralaw rejissyor maxoratining kirralaridan esaplanadi. Súwretli kartinalar, arxiv hújjetleri, reproduktsiya-lar hám boshka islerdiń suwretleytuǵın ańlatpasın tabıw, tamasha -binni jumbushga keltiretuǵın xolatlarni kidirish rejissyorlik kórkem óneriniń gilti bolıp tabıladı. Úylengen maksad hám joba tiykarında jumıs-tirokchilar menen islew, normaına jetkezip ekranǵa uzatıw, olardıń hámmesi aldınan rejissyor sienariysida muxrlangan


36

túrde bulishi kerekligi házirgi televiziyalıq rejissuraning máselelerinen biri ekenligin kayd etiw kerek.
2. Televiziyalıq rejissuraning máselelerinen taǵı biri bul montaj máselesi bolıp tabıladı. Eń dáslep montaj bul rejissyorning tili, temanı efirga uzatıwdıń ańlatpa quralı, Uz nuktai názerin kadrlastırıw esaplanadi. Kino kórkem ónerinde bul usıldan moxi-rona hám artistona paydalanǵan kup dóretpelerdi, rejissyorlar-ni bilamiz, olar montaj kórkem ónerin joqarı dárejege kugargan. Televidenie xam rejissyorlar bul kórkem óner usılınan Uz film-larida, kursatuvlarida dóretiwshilik &ndashib moxirona paydalanıp kelayapti. Ayniksa klip, roliklerdiń payda bulishi, kompyuter texnika rawajlanıwı bul usıldıń keń múmkinshiliklerin ashıp berdi, montaj usılınıń zamanagóy formaların keltirip chikardi, montaj járdeminde avtor hám rejissyor nuktai názeri, pikiri ańlatılıp, pútin ruwxıy tásirge iye buldi. Lekin bul im-koniyatlardan házirgi publitsistik kursatuvlarda ónimli hám tugri paydalanilayapti, dep bulmaydi. Derlik barlıq social, siyasiy publitsistik kursatuvlarda sol xolatni kurish múmkin. Bir ko-lipga túsken, kursatuvdan kursatuvga tákirar hám tákirar birdey kadrlar, zerikarli suwretler tamashagóyda befarklik, lokayd-lik uygotadi. Montaj kórkem óneri tamashagóyni larzaga keltiriwi, ol jaǵdayda kizikish uygotishi, onı lol koldirishi kerek. Biz kupincha parallel montaj, metaforaiy montaj, xara-katdagi montaj, kadr ishi montajı, kadr -lararo montaj, kesilispe montaj sıyaqlı montaj túrlerinen Urınlı paydalanmaymiz. Ulıwma, Urta, iri planlardıń arnawlı effektlerin isletmaymiz. Xatto dawıs hám dawıs planların xam tásir kúshin, oxang xolatlarini, suz hám suz zamiridagi mánislerdi obrazlı kadrlarda ochmaymiz. Mákan hám vaktning ańlatpasın artistona kadrlarda kidirmaymiz. Urniga sayız hám kuruk kadrlardı efirga uzatamiz. Televiziyalıq rejissyor montaj kórkem óneriniń mektepti utamas eken, ol xar makomga yurgalayveradi. Teoriyalıqot menen ámeliyat birlesip omuxta bulmas eken, xakikiy televiziyalıq dóretpe júzege kelmeyli.
3. Taǵı eń áhmiyetli máselelerden biri televiziyalıq dramaturgiya tiykarların Uzlashtirish mashqalası. Házirgi publitsistik ij-timoiy-siyasiy kursatuvlarda kuprok jurnalist hám kaxramon chikishini intervyu, suxbat, reportaj, kommentariya formasında kuramiz,


37
tema dramaturgiya konunlariga juwap beredime yukmi Uylamay-miz. Avtor menen isleig, rejissyorning jurnalist hám bas-lovchilar menen islewi temanı rawajlanıwına jetkiziwdiń eń tiykarǵı máwsimlerinen esaplanadi. Xar sapar efirga chikish pikir-lar tuknashuviga, baxslar, kapustaa-karshiliklar tiykarına kurilsa zerikarli bulmaydi. Efirga chikish kompozitsion dúzılıwǵa iye bolıp, baslanıwsı, evolyuciyalıq rawajlanıwı, intixosi — sheshimi bulsagi-na kurimli boladı. Televiziyalıq rejissyor jalǵız chikuvchilar menen islegende xam, kupchilik menen islegende xam insan kiyofa-sining xarakterli ańlatpasın tapa biliwi, suwretleytuǵın tásir-asnawlıq yullarini dramaturgiya konunlari tiykarında izlewi kerek. Teatr hám kino dramaturgiyasiga salıstırǵanda televiziyalıq dramaturgiya uziga tán qásiyetlerine iye ekenligin umıtpawımız kerek. Teleekran boshka kórkem óner túrlerine salıstırǵanda tamashagóyga sır-doshligini, kishi ekran kórkem óneri rentgenday insannıń ishki dúnyasın ashıp beriwin, xar kanday yolgon televizorda fosh bolıp kolishini rejissyor xamisha este tutmogi kerek. Eger mine sol xolatlar rejissyorning kaydnomasi — stsenariyde muxrlanmas eken, úylengen joba hákis etpes eken, kursatuv televiziyalıq shıǵarmaǵa aylanbaydı. RKoya, joba, tema, pikiriy tartıs, maksad, niyet hám sońıında kursatuvning magzi neden ibaratlıǵın tele-vizion rejissyor anik biliwi kerek. Informatsion informaciya publitsistikasida xam, analiziy publitsistikada xam, kórkem publitsistikada xam rejissyor onıń anik yunalishlarini ajıratıp alıwı, ocherk, portret, esse, fel'eton, pamflet chizgilarini farklay alıwı, reportaj, suxbat, intervyu, kommentariya hám analiz-larning tiykarǵı mánisi-mazmunın, janr belgileri hám haqqındası -yatlarini jaqsı biliwi kerek: telerejissyor bul kursatuvlarni kaysi tamashagóylar auditoriyasına yunaltirayapti, tásir doi-rasi kanday, hákis-sesi barma, kursatuvning qáliplesiwine, omiri bokiyligiga tamashagóy mulokoti, itibarı jetkiliklime — mine usılardı social tadkik etiwi dóretiwshilik gruppanıń juwapkerligine kiredi. Rejissyorning texnika effektlerinen urın -siz, bemaksad paydalanıwı nátiyjesinde kadr tásirliligi yukoladi. Rejissyorning tiykarı bekkem bulmas eken, ol chu-kur ılım pogonalarini, ziyo sarchashmalarini, texnika sırların jetilisken uzlashtirmas eken shiyki-xatala kursatuvlar payda bula-di. Texnikalıq tarakkiyot ketidan kuvib jetiwdiń uzi bulmaydi. Uz


38

ústila tınımsız islew, bilim hám ámeliyattı, kúndelik ómirdi bas kriteryası etiw, sapaǵa itibar beriw xar bir jas televiziyalıq rejissyorning tiykarǵı minneti bulishi kerek. Házirgi publitsistik kursatuvlar rejissurasida tiykarǵı máseleler, olardıń sheshim giltleri mine sol.


6. Rejissyor stsenariysi


«Biz uz goyalarimizning obrazlı ańlatpasın tábiyiy izxor kila
alıwımız, dóretpelerimizde maxoratning ámeliy kurinishlarini kursata alıw sır-sırların
iyelewimiz kerek».


Sergey Eyzenshteyn


Boshka kórkem óner túrleri katori televidenie xam turmıs tar-zimizdan bekkem urın aldı. Kup jıllıq tariyx hám tájiriybege iye bulgan teatr xam, kino xam televideniesiz, onıń múmkinshiligi-yatlarisiz yashay almay koldi hám uz dóretiwshilik ónimlerin ay-nai jaxon ushın tayarlaytuǵın buldi. Bul bolsa uz gezeginde tele-videnie xızmetkerleri aldına joqarı wazıypalardı kuyadi. Televide-nie tamashagóylarining sanı boshka kórkem óner túrlerine salıstırǵanda bekiyos. Mısalı, milliy teatrimizning «Kelinler kuzgoloni» spektaklın televidenieda bir keshki bayram programmasında, sol teatr-dıń 80 jıl dawamında saxnelestirgen dóretpelerin kurgan tamashagóydan kura kuprok ıshqıpazlar kurar eken (aytaylik, 750 Uurinli teatr dem olinshg kúnlerinen tashshkari úzliksiz xar kúni spektakl' kúygende 750 x313=234750 bular eken). Bul rakamlar menen esaplawmastán iloj júk. Xar kúni million -million shańaraq, adamlar kók ekran átirapına náwbettegi programmanı kurish ushın tuplanishadi. Sol urında kursatuv juwapkerligi, tamasha sapası birinshi Urınǵa chikadi. Biz tamashagóyga neni xavola ki-layapmiz, tayarlıq dárejesi kanday, tamashagóyni úylen-tirayaptimi, kuldirayaptimi, yiglatayaptimi yamasa lokayd, befark, koldirayaltimi? Jańa-jańa proektler, tema hám goyalar, sonsha-ki tezpishar kursatuvlar atina ǵana tayarlanıp efirga uzati-


39
layaptimi? Bul jerde rejissyor hám avtor ilmiy tájriybesi, olardıń sa-viyasi ayrıqsha mazmun jańalıq ashadı. Tugri, teatr bir spektakldı 3—4 oylab isleyli, úlken dóretiwshilik saparbarlik ornına spektakl' ruyobga chikadi. Tamashagóyga xar tárepleme Úylengen dóretiwshilik maxsuli xavola kilinadi.
Kinofil'm xam aylar dawamında suwretke túsiriledi, mon-taj kilinadi, normaına jetpegen saxneler kayta suwretke oli-nib, kushiladi. Kup chigiriklardan utgandan keyin ǵana tamasha -binlarga xavola kilinadi. Bul xakikiy dóretiwshilik procesi bolıp tabıladı. Sonday eken, talap hámme kórkem óner túrlerine birdey bulishi kerek.
Televidenie dóretiwshilik ónimleri xam bunnan tısqarı emes. Teatrda bul rejissyor eksplikatsiyasi dep ataladı, yaǵnıy rejissyor talkini, sol shıǵarmada rejissyor ne demokchi ekenligi Uz ańlatpa -sini tabıwı kerek. Kinoda xam rejissyor stsenariysi bar. Busiz kino suwretke alınbaydı, islep chikarish procesine túsirilmaydi. Rejissyor rejesine kup zat boglik. Rejissyor eksplikatsiyasini oqımıslı rejissyorlar K. S. Stanislavskiy, M. Meyer'xold, Ye. Vaxtangov, G. Tovstonogov hám boshkalar teatrda saxnelestirgen spektakllardıń ibratlı, ájayıp úlgileri-ni jaratqan. Ataqlı rejissyor Anatoliy Efros bir kúni Ler-montovning «Dáwirmiz kaxramoni» romanı tiykarında film jumıs-lamokchi ekenligin aytıp, onıń jobası menen urtoklashgan edi. Rejege kura Pechorin — yolgiz, notavon, boshka dáwirde tugilib kolgan insan. Onıń «Bul zamange men artıkchaman» degen pikiri pútkil film dawamında kizil sabaq bolıp utadi. Yamasa «Gamlet» fo-jiasida «Daniya zindon» jobası pútkil spektakldı kamrab alǵan.
Jańa kórkem óner túri — televidenieda xam rejissyor jobası, onıń tiykarında kilingan rejissyor stsenariysi dáwir mútájligi ekenligi-ni kursatmokda. Sonday eken, televidenieda xam ijodning zárúr bul-gan mine sol procesi uz urnini tabıwı, kúndegilik jumıs tárizine aylanıwı kerek. Ayırımlar 24 saat efirga ónim uzatıwdıń uzi boladıma, taǵı bir neshe kanalda, dep aytıwı múmkin. Kursatuv bes minut boladıma, bir saat boladıma, ijodga bulgan talap kriteryası bir bulishi kerek. Kupincha avtor hám rejissyor uz ijodini, kursatuv tayarlawdı suwretke alıw maydanshasınan baslawali. Pala-partish suwretke túsirip, montaj xolatida joybarlawtirib keyin proekt kogozga túsiriledi, stsenariy jazılatuǵın xolatlar xam júk emes. Tiykarınan bunıń hákisi bulishi


40



kerek, avtor tayarlaǵan stsenariy tiykarında rejissyor jazǵan, kadrlastırılgan, dóretiwshilik tınıshsızlanıwlarila Uylab tabılǵan suwretler tiykarında tugilgan rejissyor stsenariysi kadrma -kadr suwretke tu-shirilishi kerek. Sondaǵana xar bir kursatuv tamashagóyga tásir etedi, ruwxıy ozuka beredi.
Teatr hám kino sıyaqlı kishi ekran kórkem óneri xam uz ańlatpa usılların tabıwı, tamashagóy kalbiga yul alıwı, názerine túsiwi xakikiy kórkem óner dóretpelerin jaratılıwması kerek, bul bolsa rejissyor stsenariysine boglik bolıp tabıladı. Uz gezeginde stsenariydiń tulakonli kursatuv bulishi, Uziga tán usılǵa egaligi televiziyalıq rejissyor maxoratiga boglik. Rejissyor hám avtor maslagi, ız-lanishlari muvaffakiyat girewi bolıp tabıladı. Televiziyalıq rejissyor teatr hám kinodıń bay tájiriybesin qıyqımlıq menen urǵanıp, onıń eń jaqsı dástúrlerineni, páziyletlerin kishi ekranda uziga tán suwret yulini tabıwı kerek boladı. Teatr hám kino stilistikası izertlewlerin kur-kurona kúshiriw emes, televideniening Uz konun hám koidalarini, sır-sırların kidirish, jańa kórkem óner dárejesine kutarish dóretiwshilerdiń maxoratiga boglik. Tugri, kino xam daslep payda bulganda dóretiwshiler ızlenganlar, dóretiwshilik mashakkatlarini tartganlar, montaj, iri plan, dawıs, tas-virga alıw texnikaleri xam baslanıwiy xolatda edi. Fakat jıl -lar utib, ol kórkem óner retinde qáliplesti. Kino kiska vakt ishila eń ǵalabalıq kórkem óner túrine aylandı. Televidenie xam mine sol dáwirdi basdan keshirdi. Kiska vakt ishinde ápiwayı, uta jún tex-nikaviy múmkinshiliklerden eń quramalı elektron imperiyaga aylandı, ǵalaba xabarlar ishinde eń peshkadami bolıp koldi.
Montajdıń elektron usılları tapildi, kompyuter texno-logiyasi kirip keldi, internet degen sıyqırlı pútkil jaxonni Ur-gimchak uyasiday kopladi. Kino xam, teatr xam televidenie im-koniyatlaridan paydalana basladı.
Televideniening kórkem óner bolıp tarakkiy tabıwında rejissyor maxorati tiykarǵı Urınlardan birin iyeleydi. Ol ijodning málim konun-koidalari, tártiplerinen paydalanibgina kol-may, uz yuli, uz sukmogini ashıwı, ómirdiń quramalı tárep-larini ilgashi, dóretiwshilik degen zaxmatning serkirra ekenligin ańǵarıwı, onıń tınıshsızlanıwların totishi kerek. Stsenariyden tap efirgacha bulgan yul uzok, kórkem ádebiyatqa baylanıslı tiykar, mazmun rejissyorning Utkir nigoxi menengine elegant, janlı kiyofaga aylanıwı, jańa


41
sapa dárejesine kutarilishi kerek. Avtor Uylagan stsenariy — proektti xamkorlikda jaratıwshı rejissyor-artistgina dıń chukur talkinini, yorkin ańlatpasın tapa aladı. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı stsena-riyning goyaviy yunalishi, mazmunı, obrazları, qarama-qarsılıqları, stilistik hám janr qásiyetlerin chukur Urǵanıw hám ańǵarıw nátiyjesindegine rejissyor jobası tugiladi. Rejissyor rejesin ruebga chikarish processinde tártipke túsken rejissyor stsenariy-si payda boladı. Ataqlı kinorejissyor Sergey Yutkevich «Re-jissyorning kontrapunkti» kitabında : «Rejissyor rejesiniń reń-barangligi — bul mizansaxnalarga, filmdiń elegant ańlatpalıq kurinishlariga, páti hám sortolariga hám eń tiykarǵısı — insan menen isley alıwına, ustazdıń donoligi, taqat-júzimati hám shıdamlılıǵıge boglikligidadir» degen edi.
Darxakikat, rejissyorning dúnyakarashi, dáwir, zaman ruxini chukur hám anik anglay alıwı, joqarı goyaviy yunalishi rejissyor rejesine kiredi. Rejissyor rejesiniń noanikligi sebepli paylo bulgan kursatuvlarga millionlap tamashagóylar befark bolıp kolaveradi. Xakikiy maxoratning yukligidan ayırım rejissyor-lar avtor pikirin buzib kursatadilar, notugri urgu be-radilar, nátiyjede kursatuv siyka, kurimsiz, kuruk‚ gapga kuril-gan maǵlıwmatqa aylanadı. Sonday eken rejissyor rejesinen rejissyor spenariysi payda bular eken.
Ataqlı avtor A. Kodiriyning «Mexrobdan chayon» shıǵarmasınıń televiziyalıq talkinidan mısal keltiriw múmkin: dóretpe chukur analiz kilib chikilganda kópshilik kaxramonlar náps banda-lari bolıp tabıladı. Olardıń xar bir xatti-háreketi, mámilesi, bir-birine bulgan munasábetlariningdastlabki laxzalaridayok, yaǵnıy Solix Maxdum dus kelgen adamdı uz mektepke beyim etiwi, kurum-sokligi sebepli úy jumıslarında arzımaǵan zatlardı iktisod etiwi, kizi Ra'noni ardoklashdan maksad, kelesinde xuzur-xalovatda jasaw hám xokazo — náps yulida kilingan girdikarlar -ni kurish múmkin. Bul xolat boshka kaxramonlarda xam bar. Kuyida rejissyor stsenariysiniń ayırım saxnelerin 44—48-betlardagi kestede keltiremiz.
Sonday kilib kórkem ádebiyatqa baylanıslı negizdegi tekst televiziyalıq suwretleytuǵın ańlatpasın, ruxiy plastik xolatini, obrazlı janlı kiyofasi-ni taptı. «Mexrobdan chayon» filmi menen televiziyalıq versiya arasındaǵı ayırmashılıq úlken. Rejissyor Iuldosh Eń úlkenov filminde


42



Nur shashıwshı hám Ra'no muxabbati burtib chikadi. Televiziyalıq serialda avtor tekstin buzmagan túrde izbe-izlik menen social basqarıw princpın, taxlikali zamandi, náps kurbonlarini uz xolicha kursatishga háreket kilingan. Dóretpe kompozitsiya jixatidan saldamlılıqtı, bosiklikni, asıqpay-albıramay suwret ańlatpasın tabıwı kerek edi. Xar bir ceriya 45 minuttan ibarat bolıp, 15 kismga jıynandi. Rejissyor kishi ekran kórkem óneri múmkinshilik-larini esapqa alǵan túrde tiykarlanıp, iri planda islewge háreket kildi. Rejissyor stsenariy jaratıw processinde mizan-saxnelerdi, xatti-háreketlerdi teleekran ramkalarınıń shegaralanǵanın onıń múmkinshiliklerin esapqa alıwı kerek. Plastik ańlatpasın tawıp, kadrlashtirishni chukur Uylab, suwretke túsiriw maydanshasınıń shárt-sharayatından kelip chikkan túrde islewi kerek. Ekenin aytıw kerek, Teatr mizansaxnalari zalda utirgan tamashagóy ushın muljallangan, onıń urgu beretuǵın, ańlatpalı xolatlari avansaxnaga alıp chikiladi,
aktyorlardı xar qıylı jaylastırıw menen sheklenedi. Kinoda múmkinshilikler úlken. Tábiyaattıń sheksiz planlarınan, tap iri plan daǵı kiyofagacha kursata aladı. Aynası jaxon bolsa sol imko-niyetlerden paydalanǵan túrde kadrlardı fakat insan átirapı -ga, onıń iri planlarına, detallarga karatishi kerek bula-di. Sheksiz ulıwma planlar teleekranda kutilgan tásirler ber-maydi. Mısalı urıs saxneleri, kórsetisler úlken ekranǵa salıstırǵanda kishi ekranda kugirchokka uxshab koladi. Ruxiy tásiri boshkacha chikadi. Sonday eken, rejissyor stsenariy jazayınotganda mine sol ayrıqshalıqlardı itibarǵa alıwı kerek. Jaratılǵan kadrlar kom-pozitsiyasi tamashagóy nigoxini chalgitmaydigan, vokea xolatiga karatilgan bulishi kerek, bul bolsa rejissyor talǵam-parasatına, akl-aqılına, faxmiga boglik. Atqarıwshılardıń anik hám ayqın jaylasıwı/mizansaxnalarnkadrlashtirish tiykarı bolıp tabıladı. «Mexrob-den chayon» videofil'mining 50-betdagi kestede keltirilgen ayırım saxnelerine taǵı shaqırıq kilamiz.
Rejissyor jobası tiykarında stsenariy jaratıwda suwretshi-opera-tar hám súwretshi menen xamkorlik ayrıqsha axamiyat kásip etedi. Stu-diya maydanshasın maksadga muvofik joybarlaw, dekoratsiya hám detallarni saralaw, rangtasvir ańlatpaların tabıw aldınan chukur Uylash hám izertlew nátiyjesinen payda boladı. Ańlatpalı detal, anik xis kilingan ruxiyat, tugri tabılǵan iri plan — súwretshi


43

44 45



>.
= = o
o Ra
5.


=
t Ye =.
g
>

hám suwretshi-operator kórkem ónerine boglik. Vokea kaerda hám kachon so-bolıp tabıladı bulayotganligi mine sol xolatlarlan kelip chikadi.
Mısalı, pánjere artı daǵı Kodiriy (kamok xolati), mapsht'ala fonında Shaq Edip, kurigan terekte bir yaprok, kitap ishinde-gi umıtılǵan gúl, asılıp turǵan dar hám xokazo. Anik tabılǵan detal', uygunlashib ketken dawıs kup sarp etiw-ǵárejet kilib alınǵan kinodan kura kishi ekranda isenimlirok chikadi. Rejissyorning anik hám utkir nigoxi, diydi hám normanı xis etiw qásiyetleri úlken rol' Uynayli. Kinodaǵı sıyaqlı televidenie xam yolgonni yoktirmaydi. Uylab tabılǵan xar bir detal' ras hám ishonarli bulsin. Vokea kechmish jay tulakonli ańlatpalı chiksin. Bunda rejissyor spena-riy jaratıwda súwretshi, suwretshi-operator menen xamkorlikni esapqa alıwı kerek. Mákanda dekoratsiya ańlatpasın tabıw, jara -tileip atırǵan spektakl' ańlatpasın tabıw bolıp esaplanadı, kadr kompozi-ciyasiniń dúzilisi montaj kurilmasining tiykarı bolıp tabıladı. Bular rejissyor stsenariysiniń tashki tamashalıq ańlatpası bolıp tabıladı. Rejis-syor stsenariysiniń taǵı áhmiyetli xolatlaridan biri miynettiń musi-kali hám 0 waz partiturasini islep chikish bolıp tabıladı. Dawıs hám oxang kerekli keyipti tugdiribgina kolmay montaj procesine, kadrlastırıw xolatlariga xam xızmet etedi, járdem beredi. Rejissyor stsenariysinde dawıs hám oxangga xam itibar beriw, onı esapqa alıw spektakl' yamasa kursatuvda ruxiy tásirdi kúshay-tiradi. Rejissyor stsenariysin &zish processinde suwretshi-ope-

frator xamla súwretshi menen xamkorlik, olar menen ajıralmas aloka-darlıq, keyinirek aktyorlar menen bulgan mulokot, málim bir ońlaw kirgiziw xolatlari ruy beredi. Rejissyor uzi basshılıq kilayotgan pútkil dóretiwshilik gruppa menen uz rejesin rejissyor stsena-riysi tiykarında ámelge asıradı. Televidenie kórkem óneriniń muvaf-fakiyati, rawajlanıwı hám ravnaki girewi rejissyor stsenariysiniń negizinde jatadı.


7. Milliy teleserial jáne onıń dáslepki tájiriybeleri


Televidenie payda buldi-yu, kórkem óner áleminde jańa janr — te-levizion dramaturgiya payda buldi, ulıwma dramaturgiyaga jańa -liklar kirip keldi. Teatrda bir neshe kún dawam etetuǵın spek-takl', seriallar júk. Kup bulsa izbe-iz eki kún kuyiladi.


49

50

53
Mısalı, eki kismli spektakl', geyde 3 kismli spektakllar bulishi múmkin. Málim bir dárejede teatr spektaklı 2—3 ceriyadan nariga barmaǵan. Mısalı, kinolardı alsaq olar xam eki kismdan aspaǵan. Yaponiya, Xindistonda kup seriali kinolar jaratılǵan bolıp, mısalı adamlar azanda 9. 00 den kinoteatrǵa kirip alıp, xattoki yeydigan ovkatigacha alıp kirip dawamlı kinonı kurishar eken.
Dástúrge kirgen Meksika, Argentina, Braziliya, ulıwma, ya
=


ga
©
o
ya


©


z 5.


=

Qubla Amerikanıń seriallari («sovun kupigi» deyiwedi) tamashagóyni uUziga rom etedi (mısalı, «Santa Barbara», «Izaura», «Ápiwayı Mariya» sıyaqlı ). Endi bulardıń sanı kup. «Gvadalupe», «Oshin», «Maxobxorat», «Kish ertagi», «Saray javoxiri» sıyaqlı televiziyalıq seriallarning ájayıp úlgileri paylo buldi. Xar bir mámleket Uz tariyxı, Utmishi, úrp-ádetleri xakida serial jaratmokda.
KUp kismli televiziyalıq dóretpe jaratıw, xar kesh tamashagóyni kók ekranǵa muxrlab kúyiw industriyaǵa aylandı. Kup mámleketler buǵan úlken axamiyat bermokla. Aslini alǵanda serial jaratıw xalkimizda kadimdan kolgan. «Mıń bir keshe»
bul serial, «GuruEli», «Alpomish» dástanları, «Nasriddin afandi hádiyseleri» xam serial, fakat bular ádebiyat, xalk, awızsha dóretpeimizning ájayıp seriallari esaplanadi. Teatr kórkem óneri mıń jıllardan berli atqara almaǵan jumıstı, kino kórkem óneri júz jıllardan berli jarata almaǵan sozılmalı kórkem óner shıǵarmasın fakat

televidenie elladi, xalkning xar kesh tamasha etetuǵın árman -ármanları aynası jaxon payda buldi-yu, ruyobga chikdi. «Sabın kupigi» dep atalmish mine sol seriallardan kópshilik tamasha -bin ruwxıy ozuka olmokda, ómiri, turmıs! formasında juwmaq chikarmokda. Tema kanchalik kup bulsa, mazmunga bay, insan dilidagi gáplerdi ayta alsa, usha filmdi pútkil shańaraq mirikib tamasha etedi.
1995-jıllarda televidenieda jazıwshı Axmad Eń úlken bas redaktor bUulib keldi, teledramaturg hám rejissyorlarni tuplab «Biz nege Uzbek seriallarini jarata almaymız, uzbek drama-turgiyasida nege serial dóretpe Yuk» degen pikirdi urtaga tasladı. Sonda kinodramaturg Rixsivoy Muxammadjonov menen rejis-syor Meli Maxkamov, Maxkam Muxamedov hám Mashrab Babaev, Ǵaybar Aliev, Sharof Boshbekovlar qatnasıwında ochik, mulokot


55
bolıp utdi, uzbek serialini jaratıw jóninde dáslepki kadamlarni kúyiw jóninde soylesildi. Endi uzbek televi-deniesida jaratılatuǵın seriallar Braziliya, Meksikadaǵı sıyaqlı xojalıq temalar, shańaraqtıń ishki keshinmalari, yalanEoch tuygu-lar, shaxvoniy xolatlar sawlelengen garb mámleketleri seriallariga uxshash emes, bálki sharkona, milliy, uzbekona kilib alıwǵa keliwildi. Uzbek seriali 7 &shdan 70 &shgacha tamashagóyga uyqas bolatuǵın dramaturgiya konunlariga tán bulishi kerek. Uzbek shańaraǵında kelin Uutiradi, kaynota utiradi, kúyew menen kaynona Utiradi. Shark odobi buyicha jeleńoch tuygularni kurish úrp-ádetimizga tugri kelmeydi. Dáslepki ret islengen «Kungil kúshalari» serialida bir uzbek shańaraǵı mısal kilib alınıp, vokealar xar qıylı júz bulishi, jańa shańaraqtıń turmupt tárizi, ǵarrılardıń ómiri, maxallada kesheip atırǵan ómir, shańaraqtıń buzi-lishi, túrli mashqalalı zatlardı alıp chikib tamashagóyga xavola kilinishi maksad kilib alındı.
Mine sol zatlardı bir shańaraqtıń takdiriga kuyip Mashrab Babaev «Kungil kúshalari» serialini tayarladı. Serialga umu-qadaǵan ekranda kurinmagan aktyorlar kerek, degen pikirge kelinip, jańa serialga tanılmaǵan, ekranlarda kup kurinmagan kórkem óner-kárler usınıs kilindi. Televidenie kórkem óneri jańa júz, jańa kiyofa, jańa atqarıwshılardı jaqsı kuradi. Tamashagóyga teńilma-gan aktyorlar ma'kul túsedi.
Serialda bir shańaraqta bir neshe perzent, shuro dáwirinde katga lawazımda islegen kommunistning kismati, kommunist xam málim vaktda aljasqan, ómirinde yul kúygen qáteler bulgan. Uzi Bekobodda basshılıq lawazımında bolıp, hayalı bala -chakasi Tashkentte kolgan túrde bir neshe jıl xızmette bolıp boshka bir hayaldı jaxsı kórip koladi, perzent kuradi, sol farzanl okibatda úlken kiz bolıp, otaning úlken lawazımda isleytuǵın uglini jaxsı kórip koladi, tak bolıp tabıladı takazosi sebepli munasábetler chukurlashadi. Bul munasábetlerde ájaǵa -qarındas ekenligin bilmaydilar. Shunki áke bala -chakasiga sirni áshkara kilsa partbiletidan hám sungra hámelinen ajırasıwı múmkin. Musulmanchilikda tiykarınan uzok, múddet saparda bulsa kimni bolıp tabıladı nikoxiga alıwı múmkin. Odan perzent kurishi múmkin. Keyinirek Uzshalar menen bardı -keldi etiwi múmkin. Ulıwma ájaǵa hám qarındastıń shaxvoniy munasábette bulishi aklga sigmaydigan xolat bolıp tabıladı. «Kungil kúshalari»dagi


56

temanıń tereńligi, qápelimde munasábetler tamashagóyni kiziktirib kuydi. Gunoxi azimning okibatlari nelerge alıp keliwi múmkinligi, bir shańaraq boptiga túsken kúlpetler kol-liziyasi tamashagóyni kutdirib kuydi, miynettiń kompozitsion dúzilisi vokealar túyini endi málim buldi. Bir qıysıq kadam, qıyanat sebepli shańaraq aǵzaları ómirdiń úlken sınaqlarınan Utadi. Olardan áwmet júz ugiradi: biri eser boladı, biri avtoxalokatga ushraydı, biri ámelden ketedi, biri kamaladi. Qullası barlıǵı jaza digirmanınan Utadi. Kaxramonlar pútkil film dawamında uz-uzını jazalaydı, hújdan azabında koladi. Bul teleserial toba xakida, tazarru xakida, vokealar sonday bolsada nixoyasiga jetpegen bulsa xam Ismoil Buxoriy makbarasiga ziyo-rat kilib, kilgan gunoxlarini juwıw ótinishsi menen, iyman -ga, e'tikodga sadokat menen film juwmaq tabadı. «Kungil kúsha-lari» 51 ceriyada «tuxtab» koldi.
Dramaturg Sharof Boshbekov «Sharxpalak» videofil'mida boshkacha liniyani alıp ketti. Ol luli kiz kismatini, onıń ómir charxpalagi átirapındaǵı ómirin yoritdi. Kinorejissyor Yu. Razı -kov «Domla» serialini jarattı. Tiykarınan serialni dawıslastırıw, párdaz -andoz etiw, kiskartirish kerek edi, biraq dóretiwshiler buǵan ulgurishmadi. Xakikiy naturada ketken serial efirga jetkezip berildi, tek. Nátiyjede televiziyalıq milliy seriallar jaratıwda bizde xam úlken múmkinshilik bar ekenligi uz tastıyıqın taptı. Ekinshi bir mısal : M. Muxamedov dramaturg, jazıwshı Xayriddin Sultanovga «Mexrobdan chayon» shıǵarmasın televiziyalıq serial etiw niyeti bar ekenin bildirgeninde goya jazıwshıǵa ma'kul tústi. Tez pursatda Xayriddin Sultanov roman tiykarında 15 ceriyali stsenariyani jazıp berdi. Serialni jaratıwda XX ásir ekinshi yarımı daǵı Kukon xonligi ortalıqın urǵanıw, tariyxıy xakikatga yakinlashish quramalı keshti. Bas roldı atqarıw etiwshıler tańlawı kiyin buldi. Kaxramonlar Fargona universtiteti, Kukondagi kolledjler, Kórkem óner institutınan kidirildi. 20—30 ta aktyor kurikdan utkazilib, Kodiriy babamız ruxiga uyqas, suwrette ańlatpa etilgen sıyaqlı atqarıwshılar tańlap alındı. Dóretiwshi-lar bir zattı joqarı maksad kilib kuydilar: oqımıslı rejis-syorimiz Iuldosh Eń úlkenov kinoda ololmagan vokealarni tula-ligicha, Kodiriy babamızǵa qıyanat kilmay, xonlik sarayındaǵı iplas ortalıqtı, náps bandalarini, milliy muxabbat tınıshsızlanıw -


57
larini barınsha, bezab, buyamay kursatishga háreket kilindi. Jazıw -ne ne ushın shıǵarmanı «Mexrobdan chayon» dep atadi? Mexrob, biz bilamiz, iyiliwgox. Meshit mexrobiga xamisha iyiliw kilinadi, sebebi mexrob taza, pákize, xalol jay. Mexrobdagi chayon kim buldi. Mexrobdagi chayon bul náps. Nafsgina adamdı xar baloga yulik-tiradi. Xayvoniy kusurlardan tek bulgandagina, ol kámal ın-san bula aladı. Balalıǵımızda mektepte bul romandı ukiganimizda mexrobdagi chayon bul Abduraxmon dep aytilardi. Abduraxmon 15 jıl Buxarada bilim kurgan, «Kur'on»ni yad bilgen diniy peshvo, kanlay kilib adam chayon bula aladı?
Romanda Abluraxmon kupol kilib aytqanda «bachchaga» aylan -gan. Avtor usha utgan ásirdiń 30 -jıllarındaǵı domlalarning ústinen kulgan. Eger Kodiriy ómir bulganida, mine sol kúnlerde jasaǵanında Abduraxmonni xesh kachon «bachcha» kilmagan bular edi. Tugri, ol jaǵdayda xam náps bar. Ra'noga bulgan munasábeti sebepli Nur shashıwshında adawatı bar. Náps shıǵarma daǵı xar bir kaxramonning kalbida shırmawıb jatıptı. Ra'noning ákesi Solix maxdum Nur shashıwshına atalǵan kizini Ilayarxonga beriwge razı boladı. Baylıq, qadaǵan-sab, ámel dardida. Shaxodat mufti xam, Shoxidbek xam, Gulshan xam, Ogacha oyim xam, Samad bukok, Shukur sufi, Sultanali, Nigoroyimda xam náps, máp bar. Balık basınan sasiy-di, degen gáp bar. Óytkeni yuzta hayal ústine taǵı bir júz birinshi hayal alǵan Ilayarxonni ne deyiw múmkin?! Ótkendeginiń if-los tárepleri xam mine sonda. Arqayın, tınısh kuringan orında gulgula yotibli. Xonlik sarayı ómirinde xamisha taxlika xukmron. Hámmesiniń nafsi upkon, Uziga maxliyolik xukm suradi, bilingki, bulmanda daxshat bikinib jatıptı. Náps yulida xar kan-day kabixlikdan tap tartmaytuǵın, bunab kolgan stul — ámel ushın xiyla, focus, pitne uyushtirishni ápiwayı bir ómir kásipi-
ga aylantırǵan, adamlardıń turmıs tárizi, máp yulida múddáhálerin ámelge asırıw ushın haramılıq ústin turǵan Ilayar-xon zamani máseleleri xozir xam Uz áhmiyetliligin yukotmagan. Shıǵarmanı suwretke alıw processinde tak bolıp tabıladı takozosi menen rejis-syor Melis Abzalovning «Utgan kún» romanı tiykarında súwretke alıp atırǵan eki kismli kórkem filmi xamda «Mexrobdan chayon» televiziyalıq seriali eki dóretiwshilik gruppa dóretiwshileri bir vakt-dıń Uzila Ilayarxon sarayında ipg basladı. Kodiriy kaxra-monlari, Uz dáwirdiń saray ayanları -yu, kozikalon, xatkerleri


58



usha dáwir lipaslarında, úrp-ádetlerinde saray kezdilar. Televiziyalıq serial rejissyori M. Muxamedov sonday xikoya etedi: «Kaerla, kachon, kaysi kúni biz suwretke túsirmaylik romanda jazılǵan xolatlar, tábiyaat mu'jizalari ruy berip turdi. Kukon izgirin samallarila kesh kuzda terek japıraqlarınıń ushıwları -yu, japıraqtıń tógiliwi-rezgi xolatlari, gey birewiz shańaraqta Nur shashıwshı ila Ra'noning qayır-lashuv okshomida qapılardıń samalda taraka-turugi, «Muyi muborak»de Kukonni ketiw daǵı oydin keshe, hámme-hámmesi bizge járdem berdi. Nur shashıwshı ila Ra'noning pinxona yarım keshe degi gúlzar daǵı ushırasıwına biz pútkil Kukonni aylanıp jay tapol-madik. Súwretshi Saidakmal Elshiov menen Tashkentke kelip, áyne Kodiriy shańaraqınıń úysınan roman daǵı suwretti taptık. Bul biz ushın úlken áwmet edi. Qullası, hámme orında Kodiriy ruxi biz menen aylanıp júrdi. Eń xayratlisi sonda buldiki, biz filmdi juwmaqlap efirga uzatganda 15-kismni birinshi fevral -den baslap 15 fevral kúni nixoyasiga jetkezgende bildik-ki, Kodiriy babamız xam romandıń sunggi nuktasini 1928 jılı 15 fevral kúni kúygen eken. Bul tak bolıp tabıladı ájayıbatları edi. Bul biz-dıń dáslepki tájiriybemiz, dáslepki urınıwımız edi. Álbette filmde ju'ziy kemshilikler xam bar, nixoyasiga jetpegen, chuzilgan sax-nalar xam bar. Lekin pútkil dóretiwshilik gruppa jazıwshı suzlarini buzmasdan, tiykarınangiday analiz etiwge háreket kildi. 15 keshe teletomoshabinga avtor eń jaqsı ǵáziynesin jetkiziwge intildi. Náwbette mine sol ullı jazıwchimizning «Utgan kúnleri» turıptı.
Sunggi jıllarda «Uzbektelefil'm» studiyasında milliy serial-larga úlken itibar berilayapti. Bul jabxada rejissyorlardan «Sóz», «Iyman» seriallarini tayarlaǵan rejissyor Baxo bolıp tabıladı Axmedov, «Sharxpalak», «Kaytar dúnya» seriallarini tayarlaǵan Shavkat Junaydullaev, «Ot átirapındaǵı kisilar» seriali rejissyori Zamira Begimkulovaning kilayotgan jumısları taxsinga loyYiK. “


59
2-BULIM


1. Uzbekistonda televideniening qáliplesiwi hám tarakkiyot boskichlari (kórkem televidenie mısalında )


Ekenin aytıw kerek, televiziyalıq kursatuvlarda názerde tutılǵan koya hám maksadlarni arnawlı bir vokea-xodisa zamirida ámelge asırıw us-lubiga karab televidenie iri eki: informatsion (hújjet-li) hám kórkem televideniega bulinadi. Informatsion televi-deniedagi gruppa kursatuvlarda vokelik artıkcha buyoksiz tóbeo-shabinga jetkiziledi. Kórkem televideniega kórkem kórkem óner hám júk-sak estetik talaplarǵa juwap bere alatuǵın, vokelikni elegant kórkem óner quralları, obrazlar arqalı ańlatpa etiwshi, dóretiwshi-larning kórkem múmkinshiligi, aktyordıń maxoratini suwretleytuǵın televiziyalıq dóretpeler hám kursatuvlar kiredi.
Vokelikning quramalılıǵı hám kup tarmaqliligi kórkem ónerde reń-barang janrlar tugilishining ob'ektiv tiykarın quraydı. Kórkem óner ob'ekti quramalı hám serkirra bulganligi sebepli, onı uUz-lashtirish ushın usha quramalı jixatlarni tadkik etiwde max-sus sırtqı kórinislerdi islep chikishga tugri keledi. Ómiriy alokalar hám Uzaro munasábetlerdiń arnawlı bir túri Uzınıń anik, uyqas kórkem in'ikosi ushın salıstırǵanda barkaror kórkem sırtqı kórinislerdi takozo
etediki, tur hám janrlar sonıń nátiyjesinde payda boladı. Janrlar uzgaruvchan dinamikalıq ózgeshelikke iye boladı. Olardıń janr belgileri kaysi túrge boglikligi menen túrlishe axamiyat kásip etedi. Soǵan karabu 6 ki bul belgi janrni aniklashda jetekshi rol' uynashi múmkin. Xar bir dóretpe mazmunın onıń janr itibarı -den kat'iy názer, málim bir Yegoya quraydı. Lekin onıń janr qásiyetleri sol miynettiń mazmunı menen ulchanadi.
Kórkem televideniedagi kursatuvlar sheńberine boshka kórkem óner Túrlerindegi janrlarni Uzlashtirgan programmalar (musikiy, áke-
60

biy-dramatik, kinokursatuvlar, balalar ushın kompozitsiyalar, kinofil'mlarning reproduktivlik kórgezbesi, telefil'm hám te-levizion dramalar) kiredi.
Televiziyalıq dramalarning formaları kup. Bulardan biri —
teatr spektakllariningreproduktiv kórgezbesi. Bunday formada saxne shıǵarmasın jaratıwshı dramaturgning goyasi uzgartirilmay translyatsiya kilinadi. Tikkeley televidenie ushın iykemlestirip jara -tilgen telespektakllar onıń taǵı bir formasın quraydı, Bunday formada kórkem yamasa dramatik dóretpe ekran tiline, vokea hám háreket bir normada, birden-bir syujet liniyasida dawam etiwi ushın kórkem suwretke kúshiriladi. Bul bolsa teledramaturgiyani payda etedi.
'Teledramaturgiya mustakil dóretiwshilik túri bolıp, televidenie ushın jazılǵan dóretpe teatr p'esasidan xam, kinostsenariydan xam fark kilib, arnawlı spetsifik talaplarǵa juwap beriwi zárúr. Ma'-lumki, televiziyalıq spektakl daǵı dialog kinofil'mdagi suzsiz saxnelerden, reń-barang kadrlardan hám dialoglardan fark etedi. Teledramaturgiyadadialog áhmiyetli rol' uynayli. Birok, teatr ushın jazılǵan barlıq p'esalar xam uzınıń original formasında televizi-az waqıt spektaklǵa tulik uyqas kelebermayli.
Eger televiziyalıq dramaning spenariysidagi dialoglar teatr
p'esasi dialoglarına yakin bulsa-de televidenieda Uziga tán element — yaǵnıy televiziyalıq operatordıń televiziyalıq ańlatpa vo-sitalari arqalı pútkil saxneni kursatii ózgesheligi bar. Kiska hám xar qıylı saxneler, sikik dialoglar, artıkcha gapdan kura kuprok maǵlıwmat beretuǵın ekspozitsiyalar — mine solardıń hámmesi dramaturgiya hasası — stsenariyge saykal beredi.
Teledramaturg teatr dramaturgiga salıstırǵanda talay keń imko-niyetlerge iye. Shunki teledramaturgning vokealarni keń planda kórsetip beriwi ushın texnikalıq qurallar bar. Lekin ol tele-videniening ańlatpa quralların, onıń Uziga tán qásiyetlerin bilmay turıp, olga bosolmaydi. Sonlıqtan, bul televiziyalıq ańlatpa qurallarından paydalanıwdı, sonıń menen birge televiziyalıq til, teleijodkorlarningmaxorati jáne onıń kórkem múmkinshiliklerin esapqa almay turıp, televidenie ushın arnawlı dóretpe jazıw mum-ashıw emes.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpe túp xolidan televiziyalıq kórkem janrda talkin kilinganida uzgarishlarga ushraydı, yaǵnıy onıń televiziyalıq forması


61
júzege keledi hám mustakil shıǵarmaǵa aylanadı. Onıń mazmunında xam Uzgarish júz beriwi múmkin. Bul miynettiń teleekran ushın mul-jallangan talkini hám sheshimi xamda dóretiwshiler nege urgu beriwine boglik. Roman bir dóretiwshiniń jalǵız uzi tárepinen ob'ektiv xodisa hám vokealarga sub'ektiv jantasıwı, onıń dúnya -karashi, xayajoni hám kator boshka sebepler nátiyjesinde júzege keledi. Televiziyalıq dóretpe jámááttiń temaǵa bulgan mexri, mu-nosabati, e'tikodi hám kórkem múmkinshiligine boglik.
Uzbek televiziyalıq teatrining elementlerine iye «Ákeler suzi — aklning kuzi» hám «Televiziyalıq miniatyuralar teatri» kursatuvla-rida dramatik, satirik janrlar uygunlashib, tiykarǵı itibar birinshi shaxs suziga karatiladi. Áyne televideniening kórkem janr qásiyetleri, názerimizde, áne sonda kórinetuǵın boladı. Bunda miynettiń rejissyorlik kompozitsiyasini kurish, mákan hám zaman-ni shólkemlestiriw usılları, televiziyalıq kameranıń uziga tán qásiyetleri syujet hám kaxramonlar xarakterinigina emes, bálki avtor Úy-pikirleri, niyetin birinshi urınǵa alıp chikadi.


2. Uzbekiston kórkem televideniesining evolyutsiyası


XX ásirdiń ǵalabalıq kommunikatsiya hám informaciya dárekleri-den bulmish televidenie jámiyet ómirine jedel kirip, social hám ruwxıy sananıń qáliplesiwine úlken tásir kursatuvchi omilga aylandı. Sonıń menen birge, televidenie kórkematdan erkin axbo-rot'turining qáliplesiwi hám ommalashuvi menen bir vaktda tex-nik qurallar tiykarında júzege kelgen kórkematga, atap aytqanda tele-teatr, telefil'm hám televideniega tán kórkem kursatuvlarga tiykar salındı. Televideniening keń kópshilik menen mulokoti xakida pikir júrgizgenimizde, ol fakat bir mániske iye bulgan televizor hám tamasha xodisasinigina emes, kerisinshe, aqırındada quramalı, mun-tazam, millionlap tamashagóylarningdunyokarashiga tásir kur-satadigan processni názerde qamtımız.
Uzbekistonda televidenieni jumısqa túsiriwden maksad, usha dáwir ushın social talap xamda jańalıqqa umtılıw bulsa, uz gezeginde áne sol jańalıqtan xukmron ideologiya uz sibsatining targiboti yulida tiykarǵı kurol retinde paydalanıwdı maksad kilib kúygendi.


62



1956 jılda, Uzbekistonda televidenie jumıs baslaǵan dáslepki vaktlarda kursatuvlar tayarlaw ushın texnikalıq hám dóretiwshilik kúsh jetkilikli bulmagani sebepli programmanıń kópshilik kismini filmler hám kontsert nomerleri shólkemlesken. Bunı Uzbekiston Mámleket arxi-vida saklanayotgan kuyidagi hújjetlerden kurish múmkin:
TGS (Tashkent televidenie studiyası ) dıń 1957 jıl 3 yanvarda bolatuǵın esittirisler programmasınan.! 19. 15-19. 29. Televiziyalıq maslastırıw /nastroyka/ Nama
19. 29 -19. 30 Pozivnie.
19. 30 -19. 50 Assalawma aleykum, kadrlı urtoklar. Televiziyalıq esittiriwlerdi baslaymız. Búgingi programmada kinojurnal hám «Gurli takdirlar» degen kórkem film.
Xozir kinojurnalni tamasha kiling.
19. 50-19. 55 Biz kinojurnalni kórsettik. Endi bes minutlıq tánepis daǵaza kilamiz. Tánepisten sung «Túrli takdirlar» degen kórkem filmdi tamasha kilasiz.
Tekst, nama.
19. 55-21. 40 Televiziyalıq esittiriwlerdi dawam ettiremiz. «Túrli takdirlar» kórkem filmin tamasha kiling.
21. 40 -21. 42 Siz «Túrli takdirlar» atlı kórkem filmdi kurdingiz. Sonıń menen búgingi esittiriwlarimizni juwmaq -laymiz. Náwbettegi esittiriwlarimiz 5 yanvar' kúni saat 19 dan 30 minut Utganda baslanadı. Ol jaǵdayda «Ona» degen kórkem film kórsetiw etiledi.
Qayır, urtoklar»[4. 18. s. 4].
Kinematografiya xam Uz ónimlerin kishi ekranǵa chi-karish processinde onıń bir kancha konunlarini televideniega sıńırıwǵa muvaffak buldi. Zotan, kórkem ónerdiń barlıq túrleri teleekranga chikarilar eken, sol processtiń uzida tábiyiy sara -lanish kuzatila basladı. Bunıń sebepleri ádewirgine bolıp, olar-dıń túpkiliklileri kuyidagilar bolıp tabıladı:
birinshisi — kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdiń televideniega sáykes keliwi yamasa kelmewi. Uyqas kelgen kórkem ádebiyatqa baylanıslı miynettiń mazmunına ziyan jetpegen túrde televideniening ańlatpa usılı hám suwret quralları menen uygunlashuvi;
1 Derek 1. UzDA. opis' 38.


63
iy

ekinshisi — kórkem ádebiyatqa baylanıslı miynettiń aktual 6 ki dáwir talabına sáykesligi, patriotlıq teması daǵı barlıq janrlarga tiyisli dóretpe-
lar,
úshinshisi — janr hám túrlerinen tısqarı sotsialistik goyani sáwlelendiriwshi ádebiyat, teatr, musika, suwretleytuǵın kórkem óner, kino
ónimleri.
Teleteatr janrida túrli temada jaratılǵan kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler ekranǵa chikib turdi. 1968 jıldıń 17 mayida kishi hám urta jas daǵı mektep ukuvchilari ushın Afrikalıq jazıwshı Abraxamsning «Azat-likka chakirik» romanı tiykarında rejissyor M. Muxamedov saxne-lashtirgan 20 dakikalik instsenirovkada Qubla Afrikanıń Yoxanesburg shaxrida istikomat kiluvchi kora tanli balanıń fojeali ómirinen kartina kórsetildi.
Bul instsenirovkadagi axamiyatli nuktalardan biri insaniy tınıshsızlanıwlardı ashıwǵa bulgan háreket, yaǵnıy kórkem ónerdiń moxiyati áwele insannıń júreginde, xablidagi kechmishlarni, Úy-izti-roblarini keń kulamda kórkem tadkik etiw bolıp tabıladı. Bul telespek-takl' jámiyettegi munasábet sebepli kamsitilishga, yaǵnıy ir-kiy muqatıwlarǵa uchrayotgan insannıń ishki keshinmalari yar-damida ámeldegi dáwirdegi ruwxıy inkirozlar xakida pikir, úylerge toldiradigan dóretpe edi. Lekin shuro ideologiyası xamda usha dáwirdegi social vokelikdagi ámeldegi ideologiyalıq qawip hám tazyik tásiri sebepli bunday tema daǵı spektakllar ekranǵa chikarilmadi.
Kino bulimi tárepinen 1966 jıldan baslap «Sovet kinosı tariyxınan» xamda «Ardaqlı kino artistlari» kursatuvi xam tamashagóylarni kewilli eta basladı. Uzbekiston televide-niesining Uttiz jıldan artıkrok iskerligi dawamında tayın -langan programmalar eki tilde (uzbek, orıs) uzatıldı. Shunki Uz-bekiston televideniesi sobik Sovet Ittifoki Oraylıq tele-videniening ıqtıyarında bulgan hám materiallıq bazası xam sobik Oraylıq televidenie tárepinen támiyinlegen.
Televidenieda iskerlik kursatayotgan dóretiwshilik gruppanıń ti-nimsiz mexnati hám izertlewleri sebepli kursatuv atları kupaydi hám xalkning telekursatuvlarga bulgan kizikishlari xam arttı. Atap aytqanda, «Ákeler suzi aklning kuzi», «Televiziyalıq miniatyuralar teatri», «Istikbol iyeleri» kursatuvlari áyne xalk, tamashagóylar xoxish-tilekleri tiykarında tayarlandi. Má-


64

xalliy xalk sanasın, dárejesi, bilimi, kizikishlaridan kelip chikkan túrde teledasturlar kolemi kengaydi. Informaciya, siyasiy ómirimizdegi jańalıqlar xakidagi xabar menen kungilochar, dem alıw yunalishidagi kursatuvlar xam tayarlandi hám kórkem televidenie kursatuvlarining úlgileri payda bolǵanı se-zildi.
Televidenie auditoriyası kiska múddet ishinde kengaya barıwı xamda oǵan bulgan tamashagóylar talabınıń artpaqtası usha dáwir ideologiyası ushın tiykarǵı kurol retinde paydalanıw imko-niyetin jarattı. Televidenie ideologiya yulida xızmet kilarkan, bara-bara onıń iskenjesine tústi jáne onıń kórkemat dárejesine ziyan yeta basladı. Bul xolni kuprok musikiy kursatuvlarda baqlaw múmkin edi. «Partiyaǵa minnetdarlıq», «Sovetlar mamla-katida» sıyaqlı shaqırıqlar, bagishlov, ritorik qosıq hám kórkematdan maxrum marshlar urın aldı. Bunday kompozitsiyalarla tiykarlanıp xukmron ideologiyaǵa madxiyalar, xamdu maqtawlar aytildi. Lekin olar arasında insan keshinmalariga xamoxang, kisi ruxiyatiga tásir etiwshi kushik hám qosıqlar xam ushırasıp turardı. Lekin Mirtemir, Uygun qosıqları tiykarında tayarlanǵan kompozitsiya-lar tamashagóyni azmaz bulsa-de televidenie kursatuvlaridan ruwxıy ozuka alıp, kungilli dem alısları ushın járdem ber-di hám tamashagóyni televideniedan uzoklashtirmaslikka ku-maklashdi.
1965 jıldan bo:ilab, Tashkent televideniesi sobik Marka -ziy televidenie kursatuvlarini kabul kilib, respublika tapǵa tarkata basladı. Sobik Oraylıq televidenie kursatuvlarining respublika tapda kursatilishi sebepli Tashkent televide-niesida ayırım kursatuvlar payda buldi. Mısalı, 60 -jıllardıń aqırında «Kinosayoxatchilar klubi» kursatuviga uxshash Uzbekis-ton televideniesida «Olamga sabxat» atlı ilimiy-kópshilikke arnalǵan hám bilimlendiriw kursatuv dúzildi. Bunnan maksad, uzbek tóbeo-shabinini dúnya qalaleri, tábiyaatı, xayvonot álemi menen dane-nishtirish bolıp, onıń dáslepki sanın televiziyalıq jurnalist alıp bardı. Lekin baslawshı — jurnalist bul tarawdıń qánigesi bulmaganligi sebepli dáslepki kursatuv qalaler xakidagi sayızǵana xikoyadan ibarat bolıp koldi. Kursatuvni mazmunan rawajlandırıw maksadila oǵan qánigeler jalb kilindi. Olar arasında teńikli kinorejissyor B. Xujaev uzi suwretke túsirgen


65
kartinaları menen kursatuvning forma, mazmunı hám dárejesin ortgirishga kumaklashdi.
1968 jılda sociallıq-siyasiy redaktoriyat tárepinen tayarla -nadigan «Uzbekiston hayal -kizlari», «Shaxringizni bezating» sıyaqlı kursatuvlar arasında kórkem janrdagi «Istikbol iyeleri» telejurnali tayarlandi. Usı kórkem ádebiyatqa baylanıslı musikiy programmada xu-narmand, rakkosa, poir, kompozitor, qosıqshı, sazanla, qullası má-Daniyatimiz hám kórkem ónerimizning umidli jasları, olardıń ómiri hám ijodi xakida xikoya kilinarli. Bul kursatuvga istikbolli &sh-lar usınıs etilip, olardı teleekran arqalı xalkka yakinrok tanıstırıwta háreket kilindi.
«Istikbol iyeleri» kursatuvi, tiykarlanıp turt saxifalan ibarat bolıp, onıń birinshi betinde bir ay dawamında respub-likamizning social hám siyasiy ómirinde ruy bergen iri vokealar xakida, ekinshi betila bolsa islep chikarishdagi ilgor jigit hám kizlarning mexnatdagi muvaffakiyatlari xakida xikoya kilinardi.
Kursatuvning úshinshi beti — yaǵnıy kórkem betila @ 11 dóretiwshiler xakida xikoya kilinar hám olardıń dóretiwshilik úlgileri teleekran arqalı tamashagóylarga kórsetiw etilarli.
Kursatuvning turtinchi beti satira hám yumor janrila edi. Televidenieda dóretiwshilik izertlew dawam jetip atırǵan processda te-levizion dóretiwshiler tárepinen yikilgan syujetlar kursatuv saxifalaridan jay alardı. Bul kursatuvdagi saxifalar keleshekte mustakil kursatuvlar ushın tiykar buldi.
1961 jılda ayrıqsha «Jaslıq» studiyası dúzildi. Jáne bul redaktoriyatning dáslepki kórkem janrdagi tunkich kursatuvlari-den biri — «Ákeler suzi — aklning kuzi» kursatuvi bulli. Bul kursatuvning boshka kursatuvlardan farki sonda, ol aytmokchi bulgan pikir kogozdan kuruk ukib berilmay, saxnelik kurinish-lar arqalı vokealar, geyde faktli hújjetler tiykarında namo-yish kilinardi. Geyde ekran daǵı Un minutlı gapni esitiw tamashagóyni taplıqtiradi. Lekin ekranda dildan, erkin gápi-ruvchi, muloxaza jurgiziwshi kisige tamashagóy kulok saladı. Bul-
ni «Ákeler suzi-aklning kuzi» kursatuvining baslawshısı Uzbe-kiston xalk artisti Saqıy Xonkeldiev tastıyıqladı. Birinshi kursatuv jas ata-analarǵa bagishlangan bolıp, eki kurinishdlan ibarat edi. Birinshi kismda ata-ana perzentiniń shuxliklari-


66

ga befark, karasa, ekinshi kism didaktik kurinishda, yaǵnıy ata-ana balasın tugri yulga baslaydı. Áne sol eki kurinishni tamashagóy takkoslab, uzi ushın tuKúyewi juwmaq chikarishta múmkinshilik berildi. Kursatuvning forması xam, atı xam urınlı tabılǵan. Shunki uzbek shańaraqında otaning urni hám xurmati ayrıqsha axamiyatga iye esaplanadı. Sol sebepli xam bul kursatuv xalk, ómirine tez singdi. Xalkimizdagi mexr-qayır-saqawat, ibrat, okibat, ándiyshe, ar-namıs sıyaqlı túsinikler áwele shańaraqta qáliplesedi hám áwladdan -áwladqa ugib baradı. Kursatuvlarda bir shańaraq mısalilda, yaǵnıy ájaǵa -úke, kaynona-kelin munasábetleri, milliy kadriyatlarning shańaraqtaǵı kurinishi xakida xikoya kilinardi.
Bul gruppa kursatuvning xar sanında qandayda bir vokea xakida tolıq xikoya kilinib, sheshim tabıladı jáne bul usı waqıtta keyinirek jaratılǵan teleseriallar ushın jay jarattı. Jazıwshı Ulmas Umarbekov uzınıń «Kiyomat karz» shıǵarmasın sol kursatuv-den ilxomlanib jazǵan. Shunki kursatuvning bir sanında qıyanat hám okibat túsinikleri xakida xikoya kilingan. Keyinirek, 1990 -jıllarǵa kelip Uzbekiston televideniesi arqalı kórsetiw etilgen «Domla», «Kelinsalom» teleseriallari ushın xam sol kursatuv jay bulgan. Yukorida tilge alınǵan kórkem janrdagi «Istikbol iyeleri» kursatuvining kórkem beti mustakil kursatuv ushın derek buldi. 1965 jıldıń avgust ayında «Razalxon jasligim» kursatuvi sol kórkem saxifa tiykarında tayarlandi, jáne bul kursatuvning dáslepki sanlarında qatnasqan E. Voxidov, A. Oripov, G. Nurullaeva uzınıń birinshi qosıqların áne sol kursatuv arqalı tamashagóylarga ukib bergen edi. Bir suz bi-lan aytqanda bul kursatuv guzallik shaydosi bulgan kupgina jaslarǵa kórkem óner hám ádebiyat álemine yullanma berdi.
«Jaslıq» studiyasında, tiykarlanıp &yoshlar xakida, olardıń ma'-sortıyati, kuvonch-uwayımları, tárbiyası, aktivligi xakida xi-koya kiluvchi kupgina kursatuvlar tayarlanardi. Mısalı, «Stu-dentlik — altın dáwirim», «Mártlik — máńgilik», «Jaslıq okshomi», «Kazalxon jasligim», «Kásipim-faxrim», «Fizkul'tura hám sport», «Seniń zamanlasing» hám X. k.
«Istikbol iyeleri» kursatuvining turtinchi beti — «Satira hám yumor» xam 1966 jıldıń mart ayında úlken kursatuv retinde ajralıp chikdi. Bul saxifaning ayrıqsha ajralıp chi-kisiden maksad ilgeri telejurnaldagi kishi xikoyalar, xaj-


67
viyalarni diktor uzi Ukib bererdi. Bunda kúlkili vokealar, obrazlar, xarakterler ashılmay kolardi. Olardı instsenirovka kilib, aktyorlar orınlanıwında beriw maksadida ayrıqsha kursatuv dúnyaǵa keldi. Kursatuvning hár qıylı temaları arasında siki-lib kolgan «Satira hám yumor» beti uzınıń tar kobigidan chikib, mustakil kórkem janrlagi kursatuvga aylandı. Talay ız-lanishlardan sung, oǵan original at tapildi hám jańa kursatuv «Televiziyalıq miniatyuralar teatri», yaǵnıy bir yamasa eki aktyor teatri kursatuvi tayarlandi.
Bul kursatuvning muvaffakiyat kozonishiga taǵı bir sebep, ol jaǵdayda kórsetiw kilinadigan vokealar zaxarxanda kúlki astına alınadı, nuksonlar xajviy saxne kurinishlari arqalı kórsetiw etiledi.
«Televiziyalıq miniatyuralar teatri» Uz repertuarini, tema -larini kúndelik ómirden aldı. Sol sebepli ol xalkning diliga yakin edi. Bul temalardı xalkning Uzi aytıp turardı. Mi-niatyuralar teatri turmısdla ushraytuǵın unamsız nuksonlar, illetler — fisku-fujur, poraxurlik, máskúnemlik, gúdibuzar -lik, kuzbuyamachilik, munofiklik, xasadguylik sıyaqlı illetlerge karshi satira járdeminde ug ashtı. Kursatuvlarning forması hám sanı artıp bararkan, sonı tán alıw etiw kerek, televideniening kórkemat jaratıw daǵı múmkinshilikleri keńeyip bardı.
«Televiziyalıq miniatyuralar teatri»dıń postanovkaları aksa-riyat qallarda efirga «jonli» berilardi. Usınıń sebepinen rejissyor-



Xudoykulov, E. Musaev, E. Raimov sıyaqlı jazıwshılar túrli xajviy intermediyalar jazdı. Lekin geyde bolsa tamashagóyga tásir eta almaytuǵın tómen dárejeli intermediyalar xam ushırasıp turdi. Birpara televiziyalıq instsenirovka, postanovka ki spektakllar efirni tuldirish ushın zurma-zuraki jaratılıwına sebep — jazıwchilarning televidenie menen xamkorligi tankisligida edi.
«Jaslıq» studiyasında «Romantika» televiziyalıq teatri xam tash-kil etildi. Televideniega kirip kelgen dramatik hám epik forma -dagi barlıq dóretpeler — teatr dramaturgiyasi usılında tayarlanıp, derlik teatr spektakllariningteleekranga maslastırılǵan shak-li bolıp koldi. Teatr dóretpeleri televidenie ekranına kúshirilganda iri plan menen montaj teatrdagi mezansaxnaning urnini basadı, bunda tamashagóyni kurish, aqıl etiw shárt-shárayatları Uzgaradi. Sonı esapqa alǵan túrde, aktyordıń atqarıwshılıq forma -lari uzgaradi, bir formadan ekinshi formaǵa utadi, vokealar-dıń tábiyiy túrde, tábiyiy ortalıqta suwretke alınıwı shártli-lik hám shártsizlik, xabtiylik menen saxneviylik urtasidagi koefficientti sapa jixatdan Uzgartirib jiberaldi.
«Jaslıq» studiyasınıń «Romantika» televiziyalıq teatri, «Áke-lar suzi aklning kuzi», «Teleminiatyuralar teatri», «Bir aktyor teatri» musika redaktoriyati redaktsiya tárepinen tayarlanatuǵın musikali dramalar uzbek televiziyalıq teatrini quradı.

lar ushın «jonli efir» úlken kiyinchiliklar tugdirdiki, kezi kelip teleinstsenirovkaninggoyaviy xamda kórkem kimmatiga Uz tásirin Utkazib kelli. Sebebi — televidenie pavil'onlarila dóretpe ruxiga uyqas tábiyat kórinisiler, kursatilingi kerek bulgan úskeneler katorasiga kurilib, vokea keshetuǵın saxneler aldınma -keyin kórsetiw etiliwi kerek. Geyde «jonli efir» chogida texnikanıń isten chikishi, mikrofonning qápelimdede kadrǵa túsip

kolishi, goxida ol kadr urniga boshkasining efirga ketib kolishi, dawıstıń júk bolıp kolishi sıyaqlı mashakkatli dóretiwshilik process kursatuvning sapasına ziyan jetkezardi. Sonıń menen birge kamera menen mulokotda bulmagan &6 sh aktyorlar ushın tulakonli obraz jaratıw ádewir qıyınshılıqlı ekenligi xam ayan buldi. Dáwir Utishi menen «Televiziyalıq miniatyuralar teatri» gruppaındaǵı kursatuvlarning diapazonı keńeyip bardı. Oǵan tiykarlanıp S. Axmad, A. Jamol, M.


68

18-súwret. Televiziyalıq oraydıń jańa jayı.


69
Uzbek televiziyalıq teatri 1968 jılda birinshi ret Uz spek-takli menen Ostankino studiyası arqalı «Intervidenie»ga (so-bik umumittifok ekranına ) chikdi. Sol kúni dramaturg X. X. Niyo-ziy kalamiga tiyisli «Párenje sırlari» dramasi orıs tilinde kórsetiw kilindi. Sonday bolsada, televiziyalıq spektakl' ushın tańlan -gan temanı usha dáwir ideologiyası talap kilsa-de, lekin bul drama-ni kardosh xalklar menen bir katorda sırt ellik tamashagóylar xam kurishga muvaffak buldilar.
1967 jıldıń aprel' oyila avtor Ye. Rulomning ataqlı «Sum bala» shıǵarmasın rejissyor G. Yokubov televidenieda saxnelestirdi. Dóretpe Uz milliyligi hám shın júrektenligi menen darxol itibardı tartdı. Odaǵı bas roldı teńikli aktyorlar V. Kodirov, M. Xamidovalar menen depyutant aktyorlar X. Sa'diev hám L. Sa'-dullaevlar jırlawdı. 1970-jıllarda bolsa S. Axmadning «Ufk», M. Ismoiliyning «Fargona tań otguncha», A. Toliq huqıqlınıń «Apa -qarındaslar», Sh. Xolmirzaevning «Un segizge kirmagan kim bar», sonıń menen birge kardosh xalklar ádebiyatınıń úlgilerinen, Sh. Ayt-matovning «Birinshi ukituvchi», I. Turgenevning «Baxor tas-ashıwlari» roman hám povestlari tiykarında telespektakllar júzege keldi. Bunda televiziyalıq til tula jumısqa salınıp, epik dóretpe za-minida mutlako jańa forma daǵı telespektakllar jaratılǵanın atap ótiw kerek.
1967 jılda kórkem ádebiyatqa baylanıslı -dramatik kursatuvlar redaktsiyasida re-jissyor S. Anorkulov turkpen jazıwshısı X. Diryaevning «Kismat» romanı tiykarında jaratqan telepostanovkasi kupchilikning yodida kolgan, desek mubolaga bulmas. Spektakldıń ekspozitsiyasi ro-mandagiga salıstırǵanda bir az boshkacharok. Shunki kupgina dóretpeler yukotish hám jańa ashılıwlar menen ekranǵa kúshadı. P'esadagi vokea Murod áke shańaraǵınan baslanadı. «Kismat» dramasi úsh kismdan ibarat. Spektakldıń birinshi kismi guzal kiz Uzukjamolning úyinen alıp kochilishi hám Berdimurodboyningukasi Omondurdi menen májburiy nikox ukitish saxnesi menen tawsıladı. Sunggi ekinshi hám úshinshi kismlarida bolsa miynettiń tiykarǵı tOYasIiNIi quraytuǵın qarama-qarsılıqlar tulik suwretlenedi. «Kismat» romanı tiykarında jaratılǵan instsenirovkani tamashagóylar kizikish bi-lan tamasha kildilar. Melodrama janri adamgershilik, mu-xabbat sıyaqlı tuygularni uzida jámlegeni sebepli tamashagóy ruxiyatiga yakin bolıp tabıladı. Shıǵarma daǵı vokealar úsh kismdan ibarat bolıp,


70

xar biri 30 dakikalik instsenirovka formasında televidenie arqalı úsh kún dawamında kórsetiw etilgen. Bul uz gezeginde televidenieda kup ceriyalik dóretpeler jaratılıwı ushın tiykar hám múmkinshilik bar ekenin tastıyıqladı. Shıǵarma daǵı vokealarning hámmesin televideniening bir kúnlik programmasında kórsetiw etiw xam múmkin edi. Lekin tamashagóylarni televizor programmasına itibarın kuprok tar-tıs maksadida, ol bir neshe kismda kórsetiw kilingan.
Jazıwshı A. Toliq huqıqlınıń «Apa -qarındaslar» romanı tiykarında tay-yorlangan telespektaklni rejissyor hám stsenarist G. Yokubov ek-ranlashtirdi. Tema jixatdan talay keń bulgan bul romandıń syujet liniyasi kup kirrali bolıp, olar bir neshe goyaviy yuna-lishlarni uzida sáwlelendirdi.
1966 jıldıń yanvarında televidenie koshida bas redaktoriyat retinde «Telefil'm» dúzildi. Uz iskerligin 1966 jıl -dıń yanvarında televidenie koshida bas redaktoriyat retinde baslaǵan studiya uzınıń dáslepki ónimlerin — televizi-az waqıt filmlerdi islep chikara basladı. Dóretiwshiler Oybekning «Nur kidirib» shıǵarması tiykarında film jarattılar. Bul filmdiń jaratılıwın Uzbekiston televiziyalıq kórkem film janri ushın salınǵan birinshi tiykar deyiw múmkin. Bunıń menen studiya dóretiwshilik-kárleri jazıwshı Oybekni xam ómirliginde suwretke túsirip kol-dirishga ulgurgandilar.
Teleekran formaan kishi bulgani ushın, tiykarlanıp iri planda islewdi talap etedi. Operator iri planda kaxramonning ruxiy xolatini anikrok kursatadi. Mısalı, kórkem kinoda kat-ta ǵalabalıq saxnelerden paydalanıladı, tábiyiy sharayatta, tábiyiy ortalıqta jaratılsa, televiziyalıq film bolsa televiziyalıq texnika múmkinshiliklerinen paydalanıp, suwretke túsiriledi.
«Telefil'm» studiyasınıń jumısqa túsiwi kino kórkem ónerinde yan-gi tur — televiziyalıq kino turining payda bulishiga tiykar buldi. Keyinirek «Telefil'm» redaktoriyati — «Uzbektelefil'm» studiyası tarakkiyotining dáslepki dáwirinenok televideniening materiallıq támiynatında buldi. Bul studiyada jaratılǵan filmler eki ekran, yaǵnıy televidenie hám kino kórkem óneriniń paydaasi bolıp tabıladı.
1956 -jıldan 70-jılǵa qayǵı-uwayım televidenie arqalı kórsetiw etilgen hám yukorida analiz kilingan dóretpelerde teledramaturgiya izertlewlerin kurish múmkin. Teledramaturg ilgeri súrgen koyani kaysi janrda talkin etiw rejissyorga boglik. Shunki ol geyde
71
miynettiń tag katlamiga sińirilgen pikirge urgu beriwi baro-barida miynettiń janri Uzgarishi múmkin. Vokelikning murak-kabligi hám kup tarmaqliligi kórkem ónerdiń ayırım túrleri shegarasında reń-barang janrlar tugilishining ob'ektiv tiykarına aylanadı. Kórkem óner predmeti shunchalar quramalı hám serkirra bulganligi sebepli, onı Uzlashtirish ushın usha quramalı jixatlarni tadkik etiwde arnawlı sırtqı kórinislerdi islep chikishga tuKúyewi keledi.
Televidenie rawajlanıp, onıń ańlatpa quralları hám imko-niyetleri artıp, sonıń menen birge, boshka kórkem óner túrlerinen tájiriybe alıp onıń dástúriy janrlari boyili hám jańa túrleri artıp bardı.
Televiziyalıq janrlar uziga tán farklarga iye.
Mısalı, «Assalam, Uzbekiston! » kursatuvini alsaq. Televi-zion dóretiwshiler bul kursatuvda reportajni xam, ocherk janrini xam hám lirik janrlarda tayarlanǵan syujetlarni xam bir-birine televiziyalıq montaj yuli arqalı boglaydilar. Bir kursatuvning Uzida tamashagóy informaciya alıwı, qandayda bir tema 6 ki kisi xakidagi teleocherk menen tanısıwı, musikiy oxanglardan baxramand buli-shi múmkin, sebebi televidenie kórkem óneri, onıń forması, ekran sonı talap etedi. Televiziyalıq janrlar jurnalistika 6 ki kórkem ádebiyatqa baylanıslı janrlardan uzınıń birpara jixatlari menen fark etedi. Televizi-az waqıt janrlarning klassifikaciyaın kuyidagicha keltiriw múmkin:
informatsion televiziyalıq janrlar (informatsion xabar, esabat, xabar, kadr daǵı monolog — baslawshı, intervyu, re-portaj);
analiziy-publitsistikjanrlar (izox, kommentariya, suxbat, baxs, tok-shou, baspasóz konferenciyası, xabarshılar sisteması ):
kórkem publitsistika janrlari (ocherk, esse, xajviy janr-lar).
Birinshi gruppaǵa televideniening baspasóz menen Uzaro yakin-ligini tiykarlaytuǵın informacion-publitsistik janrni kirgiziw múmkin. Sol sebepli xam televidenieda turgun, dástúriy janr-lar, korrespondentsiya, reportaj, ocherk, portret, intervyu hám boshkalar múnásip urın iyelegen.
Televidenie arqalı eń kup kórsetiw etiletuǵın, Uz moxiyati menen teleocherk kuprok hújjetlerge hám kórkem suwret qural -lariga: vokealarning reallıǵı, kaxramonlarning áyne uzi, montaj, kibslani hám Uxshatishlar járdeminde obraz jaratıwta tiykar-


72

lanadi. Bul jerde jámáát dóretiwshilik mexnatining maxsulini - rejissyor, operator hám avtor maxoratini tiykarǵı zat — kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpe, yaǵnıy stsenariy belgileydi. Bul jixatdan ocherk kuprok ekinshi gruppaǵa — hújjetli janrga yakin turadı. Bul Urında talay ábzal -liklar bar. Shunki real vokelik avtor ushın fakat maksad yamasa ob'ekt bolıp xızmet kilmaydi, bálki onı kengrok fonda jaqtılandıriwge (fantaziya) ga múmkinshilik beredi. Teleocherk jazıwshı vokea hám xodi-salarni, faktlarni, insanlar hám olardıń iskerligi, xulk-at-voridagi áhmiyetli ayrıqshalıqlardı tańlap aladı, olardı áyne saklab koladi. Teleocherk xam gazeta ocherkidagi sıyaqlı turmıstı tipik obrazlar hám xodisalar arqalı súwretlew aqırında dárejede kán-kretlik hám faktlarga tiykarlanǵan aniklikni Talap etedi. Kórkem televiziyalıq janrlarga kuprok boshka kórkem óner túrlerindegi birpara kurinishlarni Uzlashtirgan kórkem janrdagi kursatuvlar: musikiy, kórkem ádebiyatqa baylanıslı -dramatik, kinokursatuvlar, balalar ushın tay-yorlangan kompozitsiyalar, kinofil'mlarningreproduktiv namo-yishi hám televiziyalıq dramalar kiredi.
Televiziyalıq dramaning formaları xar qıylı. Bulardan biri teatr spektakllarınıń reproduktivlik kórgezbesi bolıp tabıladı. Bunday formada saxne shıǵarmasın jaratıwshı dramaturgning goyasi Uzgartirilmay janlı
translyatsiya kilinadi. Ekinshisine bolsa, tikkeley televidenie ushın iykemlestirip jaratılǵan telespektakllar kiredi. Bunday formada badi-iy yamasa dramatik dóretpe ekran tiline, vokea hám háreket bir norma -de, birden-bir syujet liniyasida, kompozitsiyada dawam etiwi ushın studiya pavil'oniga, boshkacha kilib aytqanda kórkem suwretke kúshirilali. Bul bolsa teledramaturgiyani payda etedi.
Televiziyalıq spektakl' tiykarǵı kompozitsion kurilishni, sti-listik hám boshka ayrıqshalıqlardı tiykarlanıp teatr hám kinodan aldı. Lekin vokealarning mantikan bir orında, fakat studiya pa-vil'onida rawajlanıp barıwı, suwretleytuǵın qurallarda kuprok iri plannan (kurinishda) paydalanıwı hám boshka tárepler teatr hám kinoǵa salıstırǵanda televideniega xoslir. Sonıń menen birge, ak-tyorning birinshi plan daǵı (iri) kurinishi, mu'jaz xana daǵı ekranda kórsetiw etiliwi hám dawam etiw waqti (kup kismli) kórkem televideniening Uziga tán qásiyetleri bolıp tabıladı.
Televidenie uzınıń ańlatpa quralların tabıw xamda badi-iy janrlarni rawajlandırıw ushın izertlewler alıp bardı. Kópshilik qallarla janrlar televidenieda sap kurinishda uchra-


73
maydi, transformaciya xolatida boladı. Televiziyalıq dramaturgiya xam televideniening múmkinshiligi hám Uziga tán qásiyetleri tiykarında júzege keldi.
Ǵalaba xabar quralları ishinen televideniening dif--ferentsial xolatga Utishi jańa kórkem mádeniyat bir kuri-nishi - kórkem televideniega tiykar salındı. Onıń izertlewlerin televiziyalıq kórkem film, televiziyalıq dramalar hám televiziyalıq kórkem kursatuvlar mısalında kurish múmkin buldi. Mısalı, atları yukorida kayd etilgen teledramalar menen «Kórkem óner ala -mi» (avtor Sh. Yeanieva, rej. V. Raykova), «Royal' aldında sux-batlar» (avtor D. Zıyatova, rej. N. Levina), «Geatr ushırasıw -lari» (avtor E. Musaev, rej. X. Aliev), «Kino áleminde» (mual-lif X. Ullıov, rej. S. Raximkulov), «Jaxon kino juldızlari» (avtor S. Xujaeva, rej. I. Fattaxov), «Filmler hám tak bolıp tabıladı-lar» (avtor J. Shotbovv, rej. J. Matmurodov) hám boshka kórkem óner túrlerine bagishlangan kursatuvlarda kórkemlik elementleri sáwlelengen. Kursatuvda avtor hám baslawshı tikkeley kórkem óner xakida pikir júrgizerkan, rejissyor tilge alınǵan dóretpelerdi urni kelip reproduktivlik tárzde kórsetip beredi. Avtor maxorati, ol jaratqan miynettiń tamashagóy itibarın tartatuǵın jixat-larini izlep tawıp, onıń dóretiwshilik laboratoriyasına basladı, tamashagóyni kórkem óner úlgilerinen baxramand etdi. Kursatuvda ilgeri surilgan goyani teleoperator tamashagóyga nafosat menen jetkiziw ushın televiziyalıq rakurslar taptı. Televiziyalıq ańlatpa vosi-talaridan Urınlı paydalandı.
Biz yukorida atların kayd kilgan kórkem janrga tiyisli kursatuvlar evolyutsiyası televidenie estetikasining rawajla -nishiga boglik bolıp, onıń ishki múmkinshilikleri boshka kórkem óner túrlerine tán ańlatpa qurallarından waz keshpegen túrde, uzınıń texnikalıq múmkinshiliklerin tulaligicha jumısqa salıw menen belgilendi. Onıń mazmunına uyqas sırtqı kórinisler, áyne televideniega tán qural -larning kullanishi sebepli roman, qalta, dramatik dóretpe hám bas-ka tur xamda janrlarning rawajlanıwı konuniy tús aldı. Badi-iy janr evolyutsiyası processindegi itibarlı jixat mınada, tele-videnie ushın dóretpe bzadigan dramaturglarning teledramaturgiya buyicha túsiniklerinde xam Uzgarishlar júz berdi.
Televideniening dáslepki dáwirinen baslap, tap 1970-jıllarǵa shekem keshken tariyxı, izertlew, umtılıwları, Uziga tánlikleri, áyne


74



chogda nuksonu kemshilikleri menen birge bul dáwirde kursatuv, teleteatr, telefil'm úlgilerin jaratıw múmkinshiligi payda bul-di. Áyne chogrda social vokelikda ámeldegi ideologiyalıq tazyik-lar telekursatuvlarga tásirin utkazdi. Nátiyjede ideologiyaǵa iykemlesiw tenlentsiyasi háwij aldı.
1970-jıllardıń aqırı hám 1980-jıllardıń baslarına kelip televidenie kúshli ideologiyalıq kurolga aylandı. Lekin soǵan kapustaay, televiziyalıq dóretiwshiler kórkem janrlagi dóretpelerge kórkemlik elementlerin sıńırıw ushın múmkinshilikler taptılar. Bul múmkinshilik televidenieda televiziyalıq aktyorlıq jańa ashılıwları -dıń payda bulishi xamda uqıplı, xamfikr, hámmeslak artistlerdiń bir waqıtta jam bulishlari paydaasi bolıp tabıladı.
Lekin xar bir janr Uzınıń usılı, vokelikni uziga tán tárzde kursatish menen ajralıp turadı. Televiziyalıq kórkem janrlar Uz mazmunı jixatidan uziga tán bulmagan boshka janr elementlerinen foylalanishi múmkin. Televidenie kup janrli kórkem óner túri, ol Uzınıń tazadan jańa formaların izlamokda, usınıń menen birgelikte kursatuv forması, usılı hám usılı xam sonı talap etedi.
Bir ǵana «Ákeler suzi — aklning kuzi» gruppaınan beriledi-gan kursatuvning uzidayok úsh janr sáwlelengen. Bular : suxbat, ın-terv'yu hám drama janrilir. Lekin soǵan kapustaay bul janrlar bir-birin biykar etpeydi, bálki bir-birin tuldirib baradı, kursatuv sapasın, formasın uzgartiradi, dárejesin kutarali.
Sonıń menen birge, teledramaturgiya hám televiziyalıq janr uzınıń tariyxıy tarakkiyot boskichini utadi. Kórkem televideniening mustakil ónimi bulmish televidenie tariyxına rezerv bolıp kirgen kórkem janrdagi «Ákeler suzi — aklning kuzi», «Te-levizion miniatyuralar teatri» sıyaqlı kursatuvlar júzege keldi. Zero, bul dáwirde televiziyalıq kórkem ijodda sapa jixatidan uzga-rishlar, izertlew hám tájiriybeler itibarlı bolıp tabıladı.
1980—90 -jıllargakelib kórkem televidenieningjanr sheńberi keńeyip baradı. Atap aytqanda, kórkem ádebiyatqa baylanıslı dramatik janrda, musikiy janrdagi kursatuvlarning kuplab tayarlanishi kórkem tele-videnie tarakkiyotiga ules kushdi. «Royal' aldında suxbatlar» (avtor D. Zibyodova) kursatuvi teńikli kompozitorlar menen suxbatlar traditsiyaǵa tán bolmaǵan yuli tabılǵanı menen itibarlı. Suxbat dawamında kompozitor Uzi jazǵan kuyni royalda atqarıw etip, kur-


75
satuvni mazmunan boyitib bardı ). Musikiy janrdagi «Dirijyor xikoya etedi» (avtor 3. Xaknazarov, rej. N. Levina), «Musika jovoni» (avtor hám rej. L. Inozemtseva), «Poeziya hám sorto» (mu-allif Ol. Yusufjonova, rej. 3. Solieva) sıyaqlı kursatuvlar shayır, kompozitor, atqarıwshı ushlıǵı, eski poeziyaımızdaǵı gazallarning dástúriy hám zamanagóy atqarıw usılları xakida analiziy sux-batlar aparıwı menen tamashagóy itibarın tartdı. «Mar-xabo talantlar» (avtor Ol. Burxon, rej. M. Muxamedov), «Nama -láń jas qosıqshılar» (avtor T. Kosimova, rej. K. Xakimov) sıyaqlı kursatuvlarda, tiykarlanıp respublikamızdaǵı musika iyunali-shida dóretiwshilik kilayotgan &sh iktidorli uqıp iyeleriniń atqarıw-chilik kobiliyati kórsetildi. «Kuxna sazlar» (avtor A. Otamurodova), «Umrbokiy kushiklar» (avtor T. Kosimova), «Miyraslar» (avtor S. Ruzimatov), «Estelik» (rej. N. Yeaybullaev), «Musikamiz ǵáziynesidan» (rej. B. Yusupov) sıyaqlı kursatuvlarda bay materiallıq miyraslarımız sanalmish musika dúnyası daǵı kem ushraytuǵın dóretpe-larga, kompozitorlerdiń shaq dóretpelerine, atqarıwshılıq mektebiniń jetik kórinetuǵındalari ómirine názer taslanıp, olardıń ómiri hám ijodi xakida analiziy kursatuvlar tayarlandi.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı dramatik janrda telesatr ruknida tayarlanǵan tele-spektakl, videofil'm hám xajviy novellalardan tashkari «She'-riy kompozitsiyalar» (rej. B. Kosimov), «Kórkem óner ustalari» (rej. Ye. Ubaydullaev), «Bir dóretpe tariyxı» (avtor N. Norkobilov), «Xo-tira» (rej. D. Karimova) sıyaqlı kursatuvlar arqalı tamashagóylar ádebiyat álemindegi uzgarishlar, teatr aktyorlarınıń ómiri hám ijodi menen tanısıw imkaniyatın berdi.
Uzbekiston kórkem televideniesida kórkem ádebiyatqa baylanıslı -dramatik, musi-kiy programmalar menen bir katorda kinokursatuvlar hám balalar programması muvaffakiyatli jumıs basladı. Kinokursatuvlar redaktoriyati tárepinen tayarlanǵan «Kino áleminde» (avtor X. Ullıov, rej. S. Raximkulov), «Kinopublitsist ekranı» (avtor B. Xa-sanov, rej. J. Matmurodov), «Uzbek kinosı tariyxı» (avtor X. Ablulkosimova, rej. J. Matmurodov) sıyaqlı kursatuvlarda uz-bek hám jaxon kinosında júz bergen uzgarish, jańalıqlar xakida analiziy pikir yuritildi. Sonıń menen birge, Uzbekiston televidenie-sining kúndelik programmasın ruwxıy, bilimlendiriw xarakter degi filmler menen tuldirish redaktoriyatning tiykarǵı waziypası sa-naldi. Kino redaktoriyatda kúndelik programmalar jaxon kinosı na-


76

moyondalari tárepinen jaratılǵan filmlerdi uzbek tiline dub-laj etiw yuli arqalı boyitildi. Sonıń menen birge, televidenie-dıń keń kamrovli auditoriyasınıń talap hám tileklerinen kelip chikkan túrde kúndelik programmalar mul'tfil'm, hújjetli film-lar menen boyitib berilldi.
«Balalar» redaktoriyati tárepinen tayarlanǵan «Baysheshek» (rej. G. Shokirov), «Shayırlar balalarǵa» (avtor T. Mullaboev), «Kishkentay teatri» (rej. M. Xamidova), «Ustası Uzingiz» (mu-allif O. Ibroximova) sıyaqlı kursatuvlar, tiykarlanıp tárbiyalıq axa-miyatga iye bolıp balalardıń ruwxıy dúnyasın keńeyiwi hám bayıwın támiyinledi.
Yukorida keltirilgen mısallardan kurinib turıptı, olda, tele-videniening tarakkiyoti menen boglik túrde kórkem televide-niening janr hám tema sheńberi dóretiwshilerdiń izertlewleri xamda tamashagóylarning talaplarınan kelip chikkan túrde ken-gayib barali.
1998 jıldıń 1 sentyabrde Uzbekiston televideniesida «Jas -lar» telekanali uz iskerligin basladı. Kanaldıń tiykarǵı mak-sadi jaslardıń ruwxıy dúnyasın bayıtıw, dúnyakarashini keńeytiw, estetik sanasına rawajlandırıw, milliy kadriyat-larimiz tiykarında tárbiyalaw, zamanagóy jetik insan bolıp erjetiwlerine faktor buluvchi programmalar tayarlawdan ibarat edi. «Jaslar» kanalı búgingi kún &shlarining estetik sanasına tárbiya -lashga xızmet kiluzchi kórkem publitsistik xarakter degi «Kil-ni kirk jarıp» (avtor I. Ulugboev), «Ishki dúńya» (avtor N. Okilov), «Ziyreklik» (avtor A. Abdullaev) sıyaqlı kursatuvlar tayarlandi.
UZTV de 2004 jıldıń 1 yanvarınan baslap sport kanalı jumıs basladı. «Sport» kanalı programmalarında xalıq Urtasida soELoM turmıs tárizi, sport mádeniyatın kóteriw, balalar sportı -ni rawajlandırıw, sport túrlerin, xalk Úyinlarini, mamla-katimiz wákilleriniń xalıq-aralıq maydan daǵı qatnasıwı hám yutuk-larini úzliksiz kórsetip barıw tiykarǵı urında turadı. «Sport» telekanali programmalarında xam kórkemlik elementleri kamralgan kursatuvlarni kurish múmkin.
Atap aytqanda, «Rezerv degi sportshı» (avtor M. Uzbekova) kur-satuv tiykarlanıp kino hám teatr aktyorları, artistlerdiń sport tarawindegi erisken yutuklari xakida xikoya etiw esesinde


77
olardıń dóretiwshilik úlgilerinen xam kartina kórsetip berediler. «Tak-bolıp tabıladı chizgilari» (avtor 3. Solieva), «Duv-duv gap» (avtor R. Xatkerev) kursatuvlarida bolsa sportshılardıń ómiri menen bog-lik kizikarli vokealar xikoya kilinali.
Kup jıllar dawamında redaktoriyat retinde iskerlik alıp bar-gan «Kino kursatuvlar» bas redaktoriyati iskerliginde xam keskin Uzgarishlar júz berdi. Ayrıqsha «Kinomarkaz» atı astında iskerlik alıp baratırǵan bulim Uzbekiston televideniesidagi xar bir ka-nal programmaların kinofil'mlar menen tuldirib barıw mas'u-liyatini aldı. Filmler, tiykarlanıp kup jıllar dawamında tuplangan televidenie kinozaxirasi esabinen joybarlawtırıladı. Sol-ningdek, milliy istiklol ideologiyasına uyqas kórkem hújjetli, mul'tfil'mlar programmaǵa joybarlawtırıladı.
Uzbekiston televideniesiningkinofondidagi ámeldegi film-lar san jixatidan kup bulsa-de, olardan, tiykarlanıp uzbek kinosı -dıń yorkin kórinetuǵındalari: aktyor, aktrisa, suwretshi, rejissyor hám kompozitorlerdiń ijodi xakida paydalanıw ushın saklab turıladı, yaǵnıy kursatuvlarni illyustrativ tárzde bayıtıw ushın isletiledi.
Uzbekistonda kórkem televideniening elementlerin nodav-zaqım telekanallarida xam kurish múmkin. Mısalı, 30 -kanal, «TV oray», «Mámleketlik emes telekanallari», tiykarlanıp, informaciyadan erkin, mada-niy ómirimiz xamda shou-biznes álemindegi jańalıqlardı kem-rab, melodrama janrlaridagi kórkem filmler kórgezbesi menen shegaralanadı.
Respublika Prezidentiniń 2005 jıl 8 noyabr degi pármanına tiykarlanıp 2006 jıl| yanvarınan Milliy teleradiokompaniya tasar-rufida «O'75 ek1 yup, «UozShag», «Zrop» hám «TTV» mustakil telera-diokanallari iskerlik alıp bara basladı.
Bul bolsa Uzbekistonda kórkem televidenie janrlarining ken-gayib jáne de tarakkiy etiwi ushın unamlı tásir kursatmokda.


3. Kórkem televidenie: usıl hám izertlewler


1973 jıldıń| yanvarınan baslap Uzbekiston televidenie-sining kursatuvlari reńli suwrette berila basladı. Bul process kursatuvlarning jáne de serjilo bulishini támiyinledi. Uzbekis-tonda reńli televidenie jumısqa tushgach, rangtasvir Uz jilosi


78



arqalı tuygularga kúshli tásir utka-. zishga kodir ekenligi málim buldi. Reńli televidenie sebepli kursa-tuvlarning kórkem emotsionallik kúshi arttı.
1970-jıllarda teletomoshabinlar itibarın teleekranga jalb etiw maksadida televidenielagi izertlew-lar kúsheyip ketti, kórkem janrdagi kursatuvlarning tema sheńberi ken-gaydi, izertlewlerdiń nátiyjesi bul-mish jańa kursatuvlar payda buldi. «Ana madxiyasi» (avtor A. Xayda-rov), «Sixat-salamatlıq»(avtor S. Obidov) menen bir katorda gruppa
kursatuvlar xam barǵan sayın tamashagóy- ‚o №
larning itibarın tarta basladı. — 19 -Súwret. Jańa televiziyalıq Gruppa kursatuvlar tamashagóyga ma'- minora.
lum tema xakida kuprok hám chukurrok, maǵlıwmat berdi.
Sobik Oraylıq televidenie «KVN» / «Kuvnoklar hám tapqır -lar klubi»/ kursatuvini jańalıq ashtı. Bul kursatuv kuvnoklar hám tapqırlar baxsi bolıp, ol jaǵdayda studentler tapkirligi, kuvnok hám xoshchakchakligini kórsetiw etardi. Kungilochar programma katorida bulgan kursatuv publitsistika, kushik, qosıq hám raks kórkem ónerlerin uz ishine alardı. Onı jırlaw usılları estrada, teatr, kino kórkem ónerlerine taklid yuli menen belgilenardi. 1976 jılda Uz-bekiston televideniesidaxam «Kuvnoklar hám tapqırlar» kursatuvi payda buldi. Kursatuvda kuyilgan shártler, belgilengen vazi-falar, tabıwmoklar aqırındada sayız, jún hám xatto balalarǵa arnalǵanlıǵı sebepli demde teleekrandan túsip ketti. Taklid, kibyoslash kinoda xam ámeldegi bolıp, eger odaǵı kórkem dáreje dárejesi aldınǵısına Uxshash 6 ki yukori bulsa — bul muvaffakiyat keltiredi. Uzbek televiziyalıq teatri ónimleriningturli formaları barǵan sayın ta-
kámallasıp bardı.
1970-jıllarǵa kelip, ádebiyat, kórkem óner, atap aytqanda, kino, teatr xamda televidenieda evropalasıw tendentsiyası sezila basladı. Bunıń maxsulini biz televidenie arqalı jaratılǵan epik forma -dagi dóretpeler A. Tolstoyning «Orıs xarakteri» (1972 Y., rej. M.


79
Muxamedov), G. Kuprinning «Yokut kuzli bilezik» (1973 y., rej. T. Xamidov) dóretpeleri mısalında kuramiz.
Kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdiń teleteatrga kirip keliwiniń sebebi, birinshiden, málim sáneler menen boglik bulsa, ekinshiden kórkem ádebiyatqa baylanıslı miynettiń jámiyetshilik arasında itibar kozona basla -ganidan, dep izoxlash múmkin. Bıyılǵı jılılarda teleteatr ushın xa-rakterli zat mınada, kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpelerdi Uzlashtirishda onıń kórkem kimmatini yukotmaslikka háreket kilinishi xal kiluv-
chi element buldi. 1968 jılda Ol. Umarbekovning «Adam bulish kiyin» (rej. M. Maxkamov) hám 1982 jılda Ol. Xoshimovning «Ba-qor kaytmaydi» (rej. M. Xatkeraxmedov) dóretpeleri tiykarında tele-spektakllar júzege keldi.
1978 jılda R. Fayziyning (rej. M. Maxkamov) «Xazrati insan»
romanına shaqırıq etip, kup ceriyali televiziyalıq spektakl' jara -tildi. Bul telespektakl' tolıq bayan formasında kórsetiw etilip, avtorlar tiykarǵı kaxramonlarning iskerligin keń yoritgan-lar. Nátiyjede psixologiyalıq kolliziyalarga kirip barıw múmkinshiligi jaratıldı. O. Yokubovning «Ar-namıs» (1979 y.), «Ulugbek ǵáziynesi» (1980 y.) xamda Ol. Usmonovning «Iyrim» (1980 y.) romanları tiykarında jaratılǵan telepostanovkalarda xam ishki kolliziyalarga kirip barıw úlgileri jaratıldı. Kup ceriyali bulgan bul tele-postanovkalar televideniening altın ǵáziynesinen jay alǵan.
Ekenin aytıw kerek, Ulugbek obrazı kino ekranı xamda teatr saxnesi-de jaratılǵan edi. Televidenieda xam bul tariyxıy obrazdı gewde-lantirish boyınsha izertlewler alıp barıldı. Rejissyor M. Yunusov «Ulugrbek ǵáziynesi» telespektaklida tariyxıy kaxramon-larni tiklabgina kolmay, tańlaǵan janriga qıyqımlıq menen jantasıw, dóretpe moxiyatini zaman ruxiga maslastırıwǵa háreket kilgan. Televideniening ańlatpa quralların tula jumısqa salǵan túrde Ulugbek fojeasini súwretlewge muvaffak buldi.
Rejissyor, jazıwshı Ádil Yokubovning «Ulugbek ǵáziynesi» ro-manini telespektakl' formasına kúshirar eken, tariyxıy ruxni, áhmiyetli mashqalalardi kórkem talkin etiwdiń úlgisin kur-satdi. «Ota» (avtor A. Shoraxmedov, X. Nu'mon), «Xorezm» (mual-lif J. Sharıpov) sıyaqlı tariyxıy, inkilobiy hám avtobiogra-fik romanlardı muvaffakkiyatli ekranlastırǵan Maksud Yunusov usı shıǵarmanı xam, tariyxıy dáwir xakikatining moxiyatini xam chukur tushundi.


80



Bunı telespektakldagi kaxramonlar arqali anik kura-MIZ.
Aktyor Pulat Saidkosimov Abdullatif obrazındaǵı quramalı social psixologiyalıq processni ashıp beriwge háreket kilgan. Onı uz kilmishlarining intikomi xamisha hámme jerde ta'kib etedi. Artistning maxorati sonda, ol ruxiy keshinmalarini hújdan azabı retinde emes, bálki, taxtdan judo bolıp kolish ǵulǵulası, Ulimdan kurkish vaximasi retinde talkin etedi. Álbette, bes kismdan ibarat bul telespektaklda maxorat menen suwretlengen Urgut togi tábiyat kórinisi, Usta Temir istikomat ki-ladigan gordagi vokealar suwretlengen epizodlarning natural ańlatpası spektakl' kórkemligin asıralı. Lekin bul qal kushim-cha dóretiwshilik mexnat hám ayırım materiallıq máselelerge boglik,
Stsenariy avtorınıń maxorati sonda, bes kismdan ibarat telespektaklning xar bir kismi kompozitsion jixatdan puqta islengen. Usınıń menen birge kismlarning xayajonli detal-lar, kizikish uygotuvchi dawamlı epizodlar arqalı Uzaro puqta boglanganligi tamashagóylarda jaqsı goyaviy estetik tuygu shemirshek-do etedi. Telespektaklda urınlı kullanilgan kushalok saxneler bunday tásirlerdi asıradı. Ulugbekning zindonda yo&tgan Ali kushchi oyda sawlelendiriwinde gewdeleniwi shákirtiga turaqlılıq, shıdamlılıq, iro-de bagishlaydi.
«Ulugbek ǵáziynesi» telespektakli uzbek telesan'atining ka-molotidan bildirgi beretuǵın úlken tárbiyalıq -bilimlendiriw axamiyatga iye tariyxıy tema daǵı zamanagóy shıǵarma bolıp tabıladı. Álbette, tariyxıy adamlardıń kórkem obrazın jaratıw juwapkerli, usı waqıtta quramalı jumıs bolıp tabıladı. Shunki tariyxıy maǵlıwmatlardı kayta xikoya etiw hám saxnelestiriw menen jumıs bitmaydi. Dóretiwshi tariyxni Uz oylawı arqalı utkazib, pútin sharayat, ortalıq ishinde, birden-bir koYa tiykarında rawajlanatuǵın dramatik syujet formasındaǵı, janlı xissiyotlar, keshinmalarga bay kaxramonni jaratqandagina kórkem ádebiyatqa baylanıslı shıǵarmadan televiziyalıq shıǵarma júzege keliwi múmkinligin rejissyor M. Yunusov tastıyıqladı.
1982 jılda B. Boykobilovning «Kún hám tun» qaltası tiykarında rejissyor M. Yunusov eki kismli televiziyalıq dóretpe jarattı. Telespektaklning birinshi kismida Boburning Samarkanddan chikib ketiwi, Kobul arkidagi keshinmalari xikoya kilinsa, ik-kinchi kismida Agrada bulgan vokealar, hádiyseler kórsetiw


81
etiledi. Bobur rolin artist R. Avazov atqarıw etken. Itibarlı jixati mınada, Bobur birinshi ret teleekranda kurindi. Bul ay-nan kórkem televideniening yutugi bolıp tabıladı. Aktyorlar pútin ansambl -ni tashkil etip, ańlatpa hám belgileri, mámile munasábetleri menen Bobur dúnyasın kursatishga háreket etediler. Telespek-taklda epizodikalıq roldı atqarıw etken R. Ibroximova (xind áyeli), G. Sa'dullaeva (Gúnasıza), T. Xonturaev (Singx) hám boshka aktyor -larning xam xızmetin aytmok kerek. =
1986 jılda rejissyor M. Yunusov jazıwshı O. Yekubovning «Diyo-nat» romanı tiykarında jaratılǵan videofil'mlagi zamanlas ob-razini analiz etiwta chukur ruwxıylıq kriteryaları menen yondosh-gan. Rejissyor insan ushın eń zárúr bulgan vijlon, insap, iy-mon, ar-namıs negizine ziyan jetiwine karshi turar eken, bul ku-rashni goyaviy tiykar kilib aladı hám sol tiykarda personajlar-ni tárep-tárepke ajıratıp, Uz juwmaǵın chikaradi. Roman bir kisiniń ijodi, adibning yutugi bulsa, film úlken dóretiwshilik jámááttiń maxsuli bolıp tabıladı. «Ar-namıs» videofil'mida ellikke yakin artist, operator, súwretshi, grimchi, rejissyor járdemshileri jumıs-tirok etiwgen. Rejissyor M. Yunusov suz kórkem óneri menen televide-nie kórkem óneri arasındaǵı ortaqlıq hám ayırmashılıqtı názik xis etetuǵın, kórkem, xattoki kishi personajlar zamirida jatqan estetik mánis — kontseptsiya tiyine chukur jetetuǵın qıyqım artist. Ol televidenieda shıǵarmalardı ekran múlkine aylandırıwda rejissyorlikni kórkem óner dárejesine kutargan fi-doyilarlan.
Bes kismdan ibarat «Ar-namıs» videofil'mi úlken dóretiwshilik jámááttiń saldamlı yutugi bolıp, Uzbekiston televideniesining iri romanlardı ekranlastırıw yulidagi muvaffakiyatli de-dil kadamlarining dawamı bolıp tabıladı. Bunday kadamlar ádebiyat menen kórkem televidenie urtasidagi sabaqtı bekkemlewge, teledra-maturgiya rawajlanıwına ules kushadi. Nátiyjede televidenieda iri romanlardı ekranlastırıw dástúrı jáne de rawajlandi. Má-salan, rejissyor X. Aliev 6 zuvchi N. Quyrıqdzening «Máńgilik ko-nuni», rejissyor M. Yunusov 6 zuvchi Oybekning «Navaiy», rejis-syor M. Maxkamov Oybekning «KutluE kon» romanları tiykarında videofil'mlar jarattılar.
Jazıwshı Ol. Usmonovning «Iyrim» romanı tiykarında jaratılǵan turt kismli «Iyrim» videofil'mining muvaffakiyatini ta'-


82

minlagan faktorlar birin-shiden, romandıń kórkem, bakuvvat hám pishikligi, ekinshiden, stsenariy mu-allifi hám postanovkashı rejissyor M. Yunusovning yukori professional má-xorati bolıp tabıladı.
Avtorları dóretpe ru-xini múmkin qayǵı-uwayım tulik, beriwge, onıń dramatiz-
mini besikast jetkiziwge, 20 -súwret. «Ulugbek ǵáziynesi» terlerdi quramalı kolli- telespektaklidan kartina.
ziyalar, názik tuknashuvlar tiykarında ashıwǵa, tamashagóyni videofil'm aqırıǵa shekem kiziktirib, dikkatini ekranǵa kadab turıwǵa muvaffak, bulishgan. Tájiriybeli rejissyor M. Yunusov romandıń ekran variantın jaratıwda shıǵarmaǵa dóretiwshilik yondontan, avtor Ol. Usmonov menen maslaxatlashib jumıs tutqan. Saltanat, Muxiddin Jabborovich obrazların jańasha talkin etken, dóretpe mazmunına ziyan jetpegen túrde jańa vokealar kirgizgen.
70-jıllardıń aqırı — 80-jıllardıń basında Uzbekiston kórkem televideniesida jańa janrdagi stilistik izertlewler xamda kino, teatr hám televideniening uzaro xamkorligi maxsuli si-fatida 1986 jılda «Uzbektelefil'm» studiyasında «Tumaris» film-baleti suwretke túsirildi.
Uzbekistonda film-balet janrida teńikli kinorejissyor L. Fayziev («Jonlangan miniatyuralar», «Ráhátli») dóretiwshilik kilgan. Lekin televidenieda birinshi bar bul jumısqa kinorejissyor N. Maxmudov kúl urdi.
Televidenieda televiziyalıq balet janrining payda bulishini baletmeysterning atı menen emes, bálki televiziyalıq dramatik rejissyor atı menen boglash múmkin. Rejissyor N. Maxmudovgacha bul janrda xesh kim dóretiwshilik kilmagan, dep aytolmaymiz. Shunki, ba-let spektaklınan úzindiler suwretke túsirilgen. Lekin tulakon-li televiziyalıq film-balet jaratılmaǵan edi.
«Tumaris» kórkem film-baleti utmishda boskinchilarga gereń-shi gúresgen sak kabilalari hám olardıń sárdarı Tumarisning
83
qaharmanlıǵı xakida xikoya etedi. «Tumaris» film-baletini ek-ranlashtirgan dóretiwshiler balet kórkem ónerin Xamda televiziyalıq ańlatpa quralların Urınlı uygunlashtirish, chogishtiriig (ra-pid, montaj, oxista háreket, quramalı s'emkalar) den urınlı paydalanǵanler. Sol jixatdan xam «Tumaris» kórkem film-baleti Uzbekiston televideniesi iskerliginde jańa janrning júzege keliwine salınǵan tiykar deyiw urınlı bolıp tabıladı. Ókiniw menen aytamız, sol kunga qayǵı-uwayım dóretiwshiler televiziyalıq film-balet janriga kayta muro-jaat etpediler. Usı mánisten alıp qaraǵanda «Tumaris» televiziyalıq film-baleti Uzbekiston kórkem televideniesida birden-birliginshe kolmokda.
Ádebiyat hám kino kórkem óneri arasında turıwshı videofil'm stse-nariysida drama janri menen kinostsenariylarningeng muz-shi qásiyetleri uygunlashdi jáne bul teledramaturgiyaning ri-vojiga úlken ules bolıp kushildi. Rejissyor M. Yunusov bul tarawda jetkilikli tájiriybe tuplagan. Ol 5 kismdan ibarat «Ulugbek ǵáziyne-si> (O. Yokubov), 2 kismli «Wapalı» (V. Yeofurov),| kismli «Palatkada jazılǵan qosıq» (E. Voxidov), 2 kismli «Gun hám kun» (B. Boykobilov), 4 kismli «Iyrim» (Ol. Usmonov) dóretpelerin telespektakl' hám videofil'm etiw processinde ádewir izla-ósindiler alıp bardı hám televiziyalıq ańlatpa qurallarından urınlı paydalanǵan túrde, televiziyalıq usıl hám janrlarni rawaj -lantirish boyınsha izertlewlerge ules kushli.

84



3-BULIM


1. Kórkem óner temasın yoritadigan televiziyalıq kursatuvlar: izertlewler hám maxorat máseleleri


Uzida jurnalistika, pán, kórkem óner, ilimiy-texnikalıq oylaw, iktisodiyotning eń ilgor yutuklarini birlestirgen televide-nie XX-ásirdiń eń quramalı xodisalaridan biri bolıp tabıladı. Televide-nie boshka ǵalaba xabar quralları arasında jámiyetshilik pikirine tásir kursatishning eń kúshli mexanizmine iye bulgan túrde ommaning karashlari, jámiyettegi social, materiallıq hám ruwxıy yunalishlarni qáliplestiriwge ules kushadi. Mine sol nuktai názerden televideniening axamiyati bekiyos bolıp tabıladı.
Joqarı ruwxıy dástúrler tiykarında soglom jámiyeti forma -lantirish, bárkámal shaxstı tárbiyalan Uzbekiston Respub-likasi Prezidenti I. A. Karimov tárepinen kuyilgan tiykarǵı wazıypalardan biri bolıp tabıladı. XX! asirde zamanagóy mádeniyat mashqala -lari xamda uzbek xalkining ruwxıy miyrasların qayta tiklew másele-lari Uzbekistonning materiallıq hám jaxon iktisodiy xamjamiya-tiga aktiv integraciyalashuvi munasábeti menen jańa mánis hám mazmun kásip etmokda.
Mustakil Uzbekistonda ruwxıy máselelerge úlken itibar berilip atırǵan bir waqıtta, televideniening kommunikativ imko-niyetlerin urǵanishning aktuallıǵı ayan bulmokla.
Televidenie jámiettiiń ruwxıy ómirinde júz berip atırǵan vo-kealarni sáwlelendiriwge shaqırıq etilgen. Usınıń sebepinen materiallıq ja-rayonlardı mukobil sáwlelendiriw mashqalası kórkem-informaciya kur-satuvlari ushın tiykarǵı urında turadı. Sonıń menen birge, televidenie aldında ommaning estetik hám materiallıq mútájliklerine xızmet etiw wazıypası turıptı.


85
Zamanagóy teleekranda kórkem ónerdiń barlıq túrleri hám janr-lari kórinetuǵın bulali. Televidenie xam kórkem óner dóretpelerin, kórkem filmler, kontsertlar, teatr spektaklların translyatsiya ki-luvchi, zamanagóy hám dástúriy mádeniyat kadriyatlari xakidagi kursatuvlar, sonıń menen birge, spektakllar, kórkem hám hújjetli te-lefil'mlar jaratıwshı qural retinde jumıs kuradi. Translyatsiya kilinadigan xamda televideniening umtılıw-háreketleri menen jaratılatuǵın artefaktlar jam bulgan túrde kursatuvlarning ulıwma programmasında materiallıq -kórkem yunalishdagi kursatuvlar ayrıqsha ajralıp turadı.
Televiziyalıq kursatuv televideniening bazalıq kismini tash-kil etedi. Kórkem óner xakidagi materiallıq -kórkem kursatuvlar teatr kórkem óneriniń tábiyaatın ajıralmas sińirip alǵan telespektakldan, kinematografiyaǵa yakin telefil'mdan hám boshka xar qıylı tele-translyatsiyalardan fark etedi, sebebi ol televideniening uz ónimi bolıp tabıladı. Telekursatuvlar bazis birligi retinde, kórkem óner tugrisidagi kursatuvlar ulıwma televideniening dóretiwshilik, ın-tellekutal hám professional dárejesin bahalawda áhmiyetli hám jetkiliklishe isenimli kriterya bolıp xızmet etiwi múmkin.
Televideniening óz-ara tábiyaatın, birinshilen, ǵalaba xabar hám targibot quralı, ekinshi tárepden, kórkem óner túri ekenligin esapqa alǵan metodologik principti kullash shárti menen ámelge asırıw múmkin.
Kupchilik teletomoshabinlar ushın televidenie nafakat informaciyanıń bas dáregi, bálki tálim, kórkem óner, siyasat, pán dúnyasına, yaǵnıy tábiyaat hám jámiyet álemine anıq «darcha» esaplanadi. Televidenie adamlardı xar qıylı kit'alarda yashay-digan túrli xalklarning ómiri hám mádeniyatı menen tanıstıra-di; ol júdá kuplab adamlardı jaxon kórkem óneriniń eń jaqsı ǵáziynelerine oshno etedi.
Birok televideniening unamsız tárepleri xam bar: dáwir-viy insan az-azdan kitap ukishdan chikib, ǵalabalıq mádeniyat -ni ábzal biladi; televidenie kórkem óner dóretpelerin passiv aqıl etiwge urgatadi, estetik kadriyatlar kriteryaın teńlestiredi.
Insan sanasın tábiyaat hám jámiettiiń joqarı ijodi retinde júdá názik zat. Onı abaylaw etiw zárúr. Bunda bir vaktning uzida tarakkiyotning ullı yutuklarini kórsetiw etetuǵın, kuplab qáwiplerdi xam tugdiradigan televidenie sıyaqlı kudratli ta'-


86

sır jardeminden foy-dalanishni názerde tutıw zárúr. Texnikalıq tarakkiyot yuldosh hám kabel' aloka qural -
lari jaratılıwması munosa-bati menen Uzbekis-
ton televideniesi bul-gungi kúnde jaxon kommunikatsiya ja-rabyonining bir kis-
miga aylandı. Zamo- 21-súwret. Áziz Nesin xajviy xikoyalari
tiykarında tayarlanǵan kursatuvdan kartina. lan boglik mashqala -
larning kupchilik kismi keleside biziń xam máselelerimiz esaplanadi, jámiyet mádeniyatın qáliplestiriw processinde bolsa televideniening Uzida sáwlelengen yutuklar xam, qawipler xam biz ushın teń dárejede aktual bolıp tabıladı. Bul qáwiplerdiń aldın alıw xamda mádeniyat kommerciyalashuvi basımı astında jat kadriyatlar ekspantsiyasi, materiallıq globallasıw processleriniń
kusheytiwi kup jixatdan televideniening uziga boglik. Milliy mádeniyat bul sorawlarǵa juwabın izlamokda. Televideniening jámiyet materiallıq hám ruwxıy tiykarları qáliplesiwine unamlı tásirin kúshayzirish bul juwaplarǵa boglik. Usınıń sebepinen materiallıq -informaciya kursatuvlari tiykarlanatuǵın tiykarǵı goyaviy-kórkem principlerdi aniklab alıw, mádeniyat hám kórkem óner tugrisidagi kursatuvlarda televiziyalıq dóretiwshiliktiń zamo-sortıy kriteryaların belgilew júdá áhmiyetli bolıp tabıladı.
Demokratiyalıq e'tikodlarga tiykarlanǵan mustakillik mafku-rasini qáliplestiriw Uzbekistonning materiallıq -informaciya mako-ni barǵan sayın ochikligi procesi menen birge kechmokda. Bul televi-deniemiz aldında turǵan wazıypalardı hesh ápiwayılashtirmaydi. Televideniening kommunikatsiya múmkinshiliklerin keńeytiw, Uzbekistonning pútkil tapda jańa telekommunikatsiya tex-nologiyalarini aktiv engiziw teletomoshabinlarning qadaǵan-faatlarini tabakalashtirishgayordam beredi. Teletomoshabinlarda búgingi kúnde qálegen dakikada boshka kanalǵa utish múmkin bulgan mápler buyicha tańlawdıń keń múmkinshilikleri bar.


87
Televideniening jámiyetke materiallıq tásirin real bahalawda efirga uzatılıp atırǵan kursatuvlarning dóretiwshilik hám nrofessional dárejesin belgileytuǵın anik mazmunıy-rásmiy kriteryalar bulishi kerek, ol yamasa bul kursatuv bul kriteryalarǵa kanchalik anik uyqas bulsa, onıń teletomoshabinlarga tásir kursatish extimoli sonsha úlken boladı.
Televidenieni mádeniyat kanalı retinde ilimiy urǵanıw utgan ásirdiń 59—60 -jıllarında baslandı. Ol menen daslep, teatr tarawindegi qánigeler shugullandilar. Sungra televidenie-dıń kup funkciyaliligi hám texnologiyalıq yutuklarga beyimligi e'-tirof etilgennen keyin «kino hám televidenie» suz birikpeleri ádetdegi suzlarga aylandı. Aqırında, XX-—XX[ ásirler shegarasında televidenieni ǵalaba xabar kommunikatsiyalarına tiyisli, dep esaplaw tendentsiyasınıń bekkemlanayotganligi anik kuzatilmokda. Eger kórkem ónerde miynettiń emotsional hám ratsional jixatlari birdeyde áhmiyetli bulsa (geyde olardan birinshisi ekinshisidan ústinlik etedi) hám informaciya menen boglik jixatga onsha Urgu berilmasa, tankid, kórkem óner, mádeniyat tugrisidagi kursatuvlarda ijodning bul ipostasi bir-birine salıstırǵanda

kórkem illyustratsiyalar, musikali bezew, studiya inter'eri dizayni, mizansaxnalashtirish — televiziyalıq kórkem óner element-laridan bolıp tabıladı. Olar ruwxıy mámile ortalıqın jaratılıwma xızmet etedi.
Televideniening informaciya beriw, kungilocharlik, tálim, ma'-rifiy funkciyaları arasında qánigeler kungilochar kur-satuvlarni birinshi urınǵa kuyadilar. Birok televideniening kungilochar kursatuvlari funkciyası jetekshi rol' uynashi shub-xasiz bolıp tabıladı — buǵan tiykarǵı sebep keń iste''molchilar kópshiligi, sonday-aq jaslar talabınıń úlkenligi, sonıń menen birge ol finans-lashtirishning áhmiyetli dáregi esaplanadi.
Birok biziń xolatimizda «kungilocharlik» túsinigine anaǵurlım kengrok hám, áyne vaktda, ápiwayı hám túsinikli mazmun-ni júkleymiz — qálegen kanal daǵı xar kanday kursatuv tóbeo-shabinga kizikarli hám marokli tárzde takdim etiliwi kerek. Kadimgilarning dramatik kórkem óner xakidagi «kiziktirib urǵanish» degen formulası televideniega tulik dárejede tiyisli bolıp tabıladı. Jáne de anikrok kilib aytıw múmkin — tamashagóyni kiziktirishga, onıń Oyda sawlelendiriwin uygotishga, kizikuvchanligini asırıwǵa

kushilib ketedi. Bunda, intellektuallıq, analiziy tiykar áhmiyetlirok, informaciyaǵa baylıq keyingi urında turadı.

kodir bulmagan zerikarli «san'at» sıyaqlı zerikarli kursatuv-dıń xam ulıwma mánisi bulmayli.

Intellektuallıq tiykar kórkem óner tugrisidagi televiziyalıq kursa-

tuvlarning tiykarǵı kriteryalarilan biri eken, ol jaǵdayda taǵı qatnasıw etiwshi jixati ol kanday makomda bulipgidan kat'iy názer shaxs bulishi áhmiyetli bolıp tabıladı.
Fakat professional jetik, Uz tarawin biletuǵın baslawshı (ádetde, ol kursatuv avtorı xam boladı ) zamanagóy kórkem óner máseleleri xakida saldamlı mulokot aparıw ǵayratı menen chikishi múmkin. Hákis túrde kásip bilimine hám fukaroviy jetiklikke iye bulmagan baslawshınıń xesh vakoga arzımaslıǵı demde fosh bolıp kolaldi. Taǵı bir kriterya kursatuv forması muam-sáykesine, onıń audiovizual estetikasiga tiyisli bolıp tabıladı. Mádeniyat tugrisidagi kursatuvlar boshka tema daǵı bloklar kursatuvlari-den olar tamasha kórkem ónerleri — teatr hám kinodıń ańlatpalıq qurallarından paydalanıwǵa takkoslab bulmaydigan tárzde kuprok dárejede tiykarlanǵanlıǵı menen ajralıp turadı. Kursa-tuv ortalıqı, onıń intonaciyası, uz dramaturgiyasi, temporitm, janlı hám xronikal kadrlar montajı, fotomateriallar hám


88



2. Mustakillik jıllarında Uzbekiston televideniesida materiallıq -kórkem kursatuvlar


Mustakillik jıllarında televidenie rawajlanıwda eki dáwir anik gúzge taslanadı. Birinshi dáwir 1991 jıldan 1996 jılǵa shekem dawam etdi. Bul davrla ruwxıy taraw daǵı jańalanishlar televiziyalıq efirlarla búgingi kunge shekem qáliplesken kursatuvlar setkası doi-rasilda uz hákisin taptı. Mámleket taptı kamragan hám bir keshe-kunduzda 9 saat kursatuv programmaların uzatatuǵın birinshi mámleket kanalı payda boldı. Teleefirning talay kismi kórkem film-lar, teatr spektaklları, sociallıq-siyasiy kursatuvlar, hújjetli filmler, telefil'mlar hám telespektakllar kórsetiw etiw ushın ajıratıldı. Mádeniyat hám kórkem dóretiwshilik tarawinde televidenie, tiykarlanıp kórkem óner dóretpeleri kórgezbesin translyatsiya etiw menen shugulla-na basladı. Kórkem óner ǵayratkerleri katnashgan kursatuvlar efirga berildi, kórkem óner wákilleri xakidagi televiziyalıq portretlar


89
jaratıldı. Birok mustakillikning dáslepki jıllarında televidenie ta-biiy túrde jańa rásmiy, ijti-moiy, siyasiy, iktisodiy informaciya bo-sımı astına túsip koldi. Kursatuv-lar setkası tupten jańalanmadi, shek-langan vakt dóńgelekleri menen boglik, jaǵday uzgarmasdan koldi.
Ekinshi dáwir 1996 jıldan bas-landi. Bul dáwir kelip milliy tele-videnie kursatuvlariga itibar ku-chaydi, «Jaslar» telekanali dúzildi, 1997 jılda «Ruwxıylıq» tax-ririyati tuzildi, tikkeley informacion-badiiy kursatuvlar redaktoriyati tap-monidan jaratılatuǵın mádeniyat hám kórkem óner xakidagi jańa sútinler, kur-
satuvlar gruppası anaǵurlım kupaydi. Efirga chikish vakti xam Uzgardi — keleside mádeniyat hám kórkem óner xakidagi kursatuvlar eń jaqsı kulay vaktda berila baslandı.
90 -jıllar Urtalariga kelip Uzbekiston televideniesida strukturalıq Uzgarishlar dáwiri retinde gúzge taslandı. Rossiya televideniesi kursatuvlari az-azdan kiskarib bardı. Rossiya televideniesi programmaların kurmokchi bulganlar kabel' hám yul-shıdam televideniening jedel rawajlanıp atırǵan tarmogidan foy-dalana basladı.
Áyne vaktda Uzbekiston televideniesining tiykarǵı kanal -larida kursatuvlarning ulıwma kolemi artıp bardı. Kursatuv-larning kupchilik kismi eki tiykarǵı telekanal — «Uzbekis-ton» hám «Esler» telekanallariga tugri keledi. Bul kanallar te-gishli túrde bir kúnde 18 hám 16 saat dawamında isley basla -di. Ruwxıy miyraslar hám zamanagóy mádeniyat xakidagi kursatuv-lar kolemi xam usib bardı. Bul kursatuvlarni tayarlaw «Ma'navi-yat» bas redaktoriyatining ústin turatuǵın wazıypasına aylandı. Onıń tash-kil etiliwi bilimlendiriw-tálim procesine yunaltirilgan «Ruwxıylıq hám bilim» mámleket programmasın ámelge asırıwda televidenie kushgan múnásip ules buldi. Bul redaktoriyatning umtılıw-háreketleri menen keyingi jıllarda tiykarǵı mámleket tele-


90



kanallarıla mádeniyat hám kórkem óner xakidagi kópshilik kursatuvlar tayarlandi. UnYuu redaktoriyatning iskerligidla eki tiykarǵı yunalish anik kórinetuǵın buldi. Birinshi yunalish — zamanagóy kórkem óner tugrisidagi informacion-taxlil kursatuvlarini formalan-tirish. Ekinshi yunalish — ruwxıy miyraslar, utmishdagi tari-xiy kelbetler, dástúriy kórkem mádeniyat xakida kursatuvlar tayarlaw.
«Ruwxıylıq» redaktoriyatila bul yunalishlarning pútinligi uzbek mádeniyatı rawajlanıwınıń Uziga xosligini sáwlelendira-di. Bul Uziga tánlik goyat túpkilikli sociallıq-siyasiy jılısıwlar dáwiri-de tereń materiallıq -tariyxıy túbirlerge shaqırıq etiwdiń hasa -siy faktorı buldi. Mustakillik jıllarında milliy uzlikni ang-lan, zamanagóy dóretiwshiler menen birge iri tariyxıy shaxs -lar ruwxıy miyraslarınan, dástúriy kórkem óneridlan paydalanıw ústinlik kildi. Sonday kilib, 1997—2005 jıllar dáwirinde má-Daniyat hám kórkem óner menen boglik kursatuvlar salmogi oshtanligi, milliy kursatuvlar kolemi kupayganligi menengine izoxlanib kolmaydi, bálki televideniening strategiyası, mámleket kanal -larining bilimlendiriw-tálim wazıypalarına anik maksadni kuzlab yunaltirilganligi menen itibarlı bolıp tabıladı.
Tiykarǵı mámleket telelkanali bulgan «Uzbekiston» telekanali aldında xalıqǵa informaciya beriw hám bilim tarkatish, yaǵnıy xalıqtı joqarı didli, axlokiy hám estetik standartlar menen ajralıp turatuǵın bilimlendiriw, informacion-kungilochar programmalar menen támiyinlew wazıypası turıptı.
Mustakillik Jıllarında milliy uzlikni ańǵarıwǵa, mil-latning materiallıq uziga xosligini bekkemlewge yunaltiril-gan kursatuvlarni tayarlab efirga uzatıw birinshi kanal fao-liyatining tiykarǵı belgisine aylandı. Mádeniyat hám kórkem óner tugri-sidagi dóretpeler járdemila jámiyette millettiń kadriyatlari, ulıwma tariyxıy yad, ulıwma mádeniyat, kórkem materiallıq hám ruwxıy miyraslar xakidagi ulıwma qıyallar qáliplestirilali. Bir tárepden, ruwxıy miyraslardı qayta tiklew tarawindegi ústin turatuǵın wazıypalar, ekinshi tárepden, barǵan sayın usib baratırǵan materiallıq globallasıw sebepli bul wazıypa Uzbekiston televideniesi ushın ayrıqsha axamiyat hám uziga tánlik kásip etdi.
«Jaslar» mámleket telekanalining dúziliwi nafakat televidenie rawajlanıwda, bálki mámlekettiń materiallıq


91
ómirinde áhmiyetli vokea buldi. Bul kanal uz atı menen boglik túrde aldın basdanok @&shlarga muljallangan edi.
Yeshlar máplerin ximoya etiw — Uzbekistonda mámleket social hám materiallıq siyasatınıń ústin turatuǵın yunalishi. Jas ın-sannıń jeke páziyletleri qáliplesiwinde estetik qıyallar hám kadriyatlar úlken rol' Uynaydi. Bul jixatdan teledasturlar-dıń tiykarǵı kismini ruwxıy miyraslar hám zamanagóy kórkem óner xa-kilagi kursatuvlar shólkemlesken jańa telekanal tashkil eti-lishi úlken axamiyatga iye buldi. Aldın basdanok jańa kanal birinshi kanal menen muvaffakiyatli túrde rakobotlasha bas-ladi, bir kancha parametrler buyicha bolsa Uz artiqmashliǵin namo-yish kildi. Bul ayniksa, informaciya programmaları mısalında yakkol kurindi. Dástúriy-barkaror «Informaciya» programması menen takkos-lágende jańalıq, operativlik, efirni shólkemlestiriw hám mate-riallarning zamanagóyligi jixatidan «Jaslar» kanalı ústin-lik kila basladı. Materiallardı beriwlagi keskinlik, jańa temalar hám janr formaların izlew, kursatuvlarni alıp bo-rishning dinamikalıq dúzilisi, zamanagóy televiziyalıq estetika — bulardıń barlıǵı «Jaslar» kanalınıń nafakat &shlar arasında, bálki jámiettiiń keń katlamlari arasında tezlikte ǵalabalıq-lashuviga múmkinshilik berdi.
Televideniening 2000—2005 jıllar dawamında kúndelik kursatuvlari temaların analiz etiw mádeniyat, zamanagóy hám dástúriy kórkem óner tugrisidagi syujetlarning ulıwma kolemi pútkil efir vaktining keminde turtdan bir kismini qurawı xakida juwmaq chikarish imkaniyatın beredi. Eger buǵan kórkem filmler, teatr spektaklları hám kontsertlar trans-lyatsiyasi, telespektakllar, tikkeley studiyanıń uzida musika-chilar hám qosıqshılardıń chikishlari kushiladigan bulsa, Uz-bekiston televideniesi ulıwma kursatuvlarining yarımınan artıǵı kórkem hám kórkem-informaciya programmalarınan ibarat dep isenim menen aytıw múmkin. Bunday kolem hám materiallıq -kórkem temalar blokı kursatuvlari korpusınıń bilimlendiriw yunali-shi Uzteleradiokompaniya iskerliginde bilimlendiriwge tiyisli-bilimlendiriw tendentsiya ústinligi tugrisidagi juwmaqqa keliw imkaniyatın beredi.
Ol yamasa bul kursatuvning bilimlendiriw dárejesin belgilew onıń formatına, avtorlar tárepinen saylanǵan janrga boglik bolıp tabıladı.


92

Janr ideal alǵanda ifolalash formasın, dóretiwshilik umtılıw-xara-katlarning yunaltirilgan-ligini takozo etedi.
Televidenie uzi jaratıl -gunga qayǵı-uwayım naydo bulgan kup-erin janrlarni xam uz ishine aladı. Bul janrlarning ayırım -lari ádebiyat hám jurnalistika ushın, boshkalari kinemato-
grafiya hám teatr ushın ulıwma 23-súwret. «Bándirgi» kursatuvi esaplanadi. Televideniening dóretiwshileri.
tábiyaatı sondayki, ol dóretiwshilik
iskerliginiń xar qıylı janrlarini sintezlashtiradi. Bular re-jissura, jurnalistika, kórkem ónershunoslik, operatorlıq jumısları hám tamasha kórkem óneri sistemasınıń boshka qánigelikleri bolıp tabıladı. Bul ózgeshelik televideniening kórkem óner menen aktiv xamijod-korligi xakida suz júrgiziw imkaniyatın beredi.
Televidenie boshka kórkem ónerlerde jıynanǵan janrlardan aktiv paydalanıwdan tashkari Uz janrlarini xam jaratqan. Bul janrlar fakat shártli usılla kabul kilingan janrlar tas-nifiga buysunadi. Mısalı, kórkem kurgazma ashılıwı xakidagi syujetni kanday xarakteristikalaw múmkin. Bul syujetda reportaj elementleri, súwretshi menen intervyu, kórkem ónershunosning kommentariya -lari, baslawshınıń bahası elementleri bar. Bulardıń bar-chasi reportaj alıp baratuǵındıń lirik intonaciyaları menen uygunlashgan. Ámeliy jaǵdayda súwretke alınǵan intervyunı úy inter'eri fonında súwretke alınǵan suxbatdan kaysi janr prin-tsipi buyicha farklash múmkin? Kupincha iri súwretshi yamasa 6 zuv -ne xakidagi kursatuv usha súwretshi xakidagi telefil'mdan júdá kem fark etedi. Bunday kursatuvlar kórkem tiykar Uzbekiston televideniesi ushın tiykarǵı belgi ekenligin taǵı bir bar tas-
diklaydi.
Janrlararo alokalar, janr elementleriniń tranformatsiyasi hám bekkemligi, sonday kilib, zamanagóy televideniening xarakterli ózgesheligi esaplanadi. Boshka tárepden, olar arqalı mádeniyat hám kórkem óner tugrisida kursatuvlar jaratılatuǵın hám axbo-rot, analiziy, kórkem-publitsistikjanrlarga ajıratıw múmkin


93
bulgan janr gruppaları bar. Materiallıq ómirdiń tulik manza-rasini jaratıw ushın vokealar, faktlar, shaxslar tugrisidagi informaciya xam, bul informaciyanıń analizi xam birdeyde áhmiyetli hám
zárúr bolıp tabıladı.
Materiallıq ómir faktlari hám vokealari tugrisidagi aktual informaciya eń «sof» kurinishda xar kúni tamashagóylar itibarı -ga «Informaciya», «Davr», «Paytaxt» informaciya programmaları arqalı úzliksiz túrde xavola kilinadi.


3. Informaciya programmalarında mádeniyat hám kórkem óner tugrisidagi temalar


Informaciya programmaları xar kanday telekanal kursatuvlarining tiykarın quraydı. Informaciya programmasınıń dúzilisine, axbo-rotning ózgeshelikine karab telekanal xakida bir pikirge keliw, onıń ideologiyalıq yunalishini belgilew múmkin. «Informaciya — xar kanday kanaldıń sapar kogozi»?, dep xisoblaydi televidenie tadkikotchisi G. V. Kuznetsov.
Uzbekistonda xar kúni júzlegen materiallıq xodisalar júz beredi. Bular — kurgazmalar, spektakllar hám kinofil'mlar prem'erasi, iri kórkem óner ǵayratkerleri yubileylari, dóretiwshilik kesheler, ilimiy yigrilishlar hám konferenciyalar, jańa mádeniyat muasssalarining ashılıwı, xar qıylı dárejedegi materiallıq ilajlar hám boshkalar. Bul vokealarning eń áhmiyetlileri, mámlekettiń eń jaqsı ijo-diy kúshlerin hám jetekshi mádeniyat institutların Uzida jıyna -gan paytaxtda — Tashkent shaxrida bolıp utadi.
Bunnan tashkari mámlekette xar kúni siyasat, iktisodiyot, social ómirde social jixatdan júdá axamiyatli boshka vokealar júz beredi. Bular xam informaciya programmalarında Uz hákisin tabıwı kerek. Televidenie bir vaktning uzida ǵalabalıq audi-toriyaga iye bulgan túrde, informaciyanıń tulikligi jixatidan baspa baspasóz menen rakobatlasha almaydı. Eger kúndelik gazeta mámlekettiń túrli mintakalaridagi materiallıq ómir xakidagi bes-altı materialdı daǵaza kila alsa, televideniening bun-day múmkinshiligi júk. Ádetde, efir vaktining 3—4 dakikasida, informaciya programmasınıń sungida mádeniyat tugrisidagi bir, ol jaqqa


2 Kuznetsov G. V. Televiziyalıqnaya jurnalistika. — M., 1994: s. 96.


94



barsa eki syujetni beriw múmkin. Bul syujetlar kanday saylanadı?
Birinshi náwbette vokea uzınıń social axamiyatiga kura saylanadı. Ádetde, bul mámlekettiń jetekshi mádeniyat muassa-salari qatnasqan ulıwma mámleketlik dárejesindegi materiallıq tal-bir, yoxud zamanagóy kórkem ónerdiń rawajlanıwı ushın favkulod-de úlken axamiyatga iye bulgan vokea boladı. Mısalı, mamla-katning barlıq teatrlari qatnasıwında Ámir Temir tuwılıwı -dıń 660 jıllıǵına bagishlangan respublika teatr festivali, ullı súwretshi Bexzod yubileyi sheńberinde utkazilgan xalıq-aralıq ilimiy konferenciya, «Shark namalari» musika festivalining telekundaligi, konservatoriyaningkatta zalida Mádeniyat jam-karmasi tárepinen islengen @sh uqıplar kontserti, kino muzeyiniń ashılıwı — bul hám boshka soǵan uxshash tad-birler, gúmansız, informaciya programmaları ushın hámme vakt xam social axamiyatli vokealar bolıp tabıladı.
Búgingi kún ushın mashqalalı hám aktual bulmagan vokealar ekinshi taypaǵa tiyisli boladı. Bularǵa — uzbek mádeniyatınıń rawajlanıwına úlken ules kushgan kórkem óner ǵayratkerleriniń yubileylari, súwretshilerdiń jeke kurgazmalari, tańlawlar hám kórkem ónerdiń Xar qıylı túrleri, kuriklar mısal bula aladı. Aqırında, materiallıq ómirdiń kupdan-kup faktlari, kúndelik kórkem process úshinshi taypaǵa tiyisli bolıp tabıladı.
Ǵayrat kursatish, kúndelik materiallıq ómirden kizikarli faktlar, vokealar hám mashqalalardi kidirish hám tabıw jańa -liklar programmaları jurnalistlari hám kommentariyalovchilarining tugE-ridan-tuKúyewi wazıypası bolıp tabıladı.
Bul ayniksa «Jaslar» kanalınıń «Davr» informaciya programmasına tiyisli bolıp tabıladı. «Davr» informaciya programması uzınıń mádeniyat ruknida kórkem ónerde jaslar máselelerin britishga, kórkem óner tugrisidagi olatdagi, materiallıq ómirdiń dástúriy qıyallar sheńberinden tashkariga chikadigan faktlari xakida xabar beriwge shaqırıq etilgen. Bunday qallar kupincha xali dóretiwshi ǵayratkerler tap-monidan tán alıw etilmegen &sh ızlenuvchan áwlad menen júz
beredi.
Jas uqıp, &i! áwladtıń dóretiwshilik saloxiyati xakidagi xar kanday informaciya biziń gúzek ungimizda uzınıń utmishi menen maqtanısh penengine kolmasdan, bálki jańa, 6 sh dóretiwshilik shaxslar


95
sebepli boyiyotgan janlı, eń tiykarǵısı — sermaxsul mádeniyat -dıń targibotchisi bolıp xızmet etedi.
Informaciya programmasınan kórkem ónerdiń jańa faktlarini tereń hám xar tárepleme analiz etiwdi talap kilib bulmaydi — onıń wazıypaları hám maksadlari boshka. Birok xatto informaciya xam tap-sáykeshabinlarning mádeniyat daǵı jańalıqlar hám túrme-túrlıqlar xakidagi ulıwma oyda sawlelendiriwin keńeytiribgina kolmay, bálki bul oyda sawlelendiriwdiń rawajlanıwına kumaklashadi.
Búgingi kúnde barlıq wálayatlarda, sonıń menen birge Korakalpo-kistonda mintakaviy teleradiokompaniyalar bar. Oraylıq televidenie hám wálayat kanallarınıń aktiv uzaro xamkorlik ki-lishi jańalıqlar programmasınıń materiallıq -kórkem temaları doi-rasini saldamlı túrde keńeytiwi xamda mámlekettiń túrli mintakalarida júz berip atırǵan mádeniyat vokealarining ommalash-tiriliwine kumaklashishi múmkin. Bunday xamkorlik nafakat televidenie, bálki materiallıq ómir ushın áhmiyetli bolıp tabıladı. Bunnan respub-likamizning barlıq jaylarında istikomat kilayotgan kórkem óner shina-vandalari hám dóretiwshi insanlar baxra aladı. Televidenie olarǵa tán alıw etilish hám ataqlı bulishda kumaklashishi múmkin. Bul tarawda televidenie xakikatdan xam kashf kiluvchi bulishi hám iyis-te'dodli adamlardıń dóretiwshilik usishiga kumaklashishi múmkin.
Házirgi dáwirde Uzbekistonning túrme-túr materiallıq ómirinen tańlap alıw múmkin bulgan jixatlar tulib jatıptı — paytaxtda xam, mintakalarda xam xar kúni jetkiliklishe kizikarli bulgan materiallıq vokealar júz beredi. Jańa vokealar hám faktlarni izlew, dáwirdiń ruxini xis etiw mádeniyatqa tiyisli informaciyanıń áhmiyetli jixati, jurnalistning minneti. Informaciya programmaları taxri-riyatlari aldında xar bir materialdıń mazmunı jáne onı uzatıw forması, kamrab alıw keńligi hám kórkem vokealarni tańlaw principleri tugrisidagi másele, sonıń menen birge «Mádeniyat hám kórkem óner» ruknining «uz kibfasi» bulishi kerekligi hámme vakt kún Tártibinde turadı.
Televideniening informaciya programmalarında xar kúni mámleket materiallıq ómiri xronikasi gúzetip barıladı. Tuwrısıda, mádeniyat tarawinde júz berip atırǵan barlıq vokealar ol jaǵdayda Uz hákisin tabıwı múmkin emes. Bunıń ústine informaciya programmalarınıń wazıypası kórkem óner máselelerine bagishlangan arnawlı kursatuvlarga karagan-de boshkacha. Kórkem ónerge bagishlangan arnawlı kursatuvlarda qandayda bir-



bir kórkem xodisa, materiallıq ómir vokeasi retindegine emes, bálki dikkat-itibar etiw hám analiz etiwge sazovar vokea retinde beriledi.
Televidenieda «taxlil» túsinigi fanda kabul kilinganiga karaganda anaǵurlım boshkacha mániske iye. Televiziyalıq kursatuvdagi analiz — bul malaniy ómir fakti retinde kórkem óner xodisasi tug-risida jaysha informaciya beriwden fark kilgan túrde onı xar tárepleme hám tolıqrok kurib chikish bolıp tabıladı. Analiziy kursatuv
shaxstı burttirib kursatishni, tartıslıq jixatlarni, jańa kirralarni hám túrlishe nuktai názerlerdi aniklashni, yaǵnıy kórkem óner tugrisidagi anikrok gapni takozo etedi. Sonnan az xam emes, kup xam emes. Shunki xatto gazetadagi analiziy makola ski tak-rizdan fark kilgan xolla televideniening uziga xosligi «chuzik-lik»ni hám «ilmiylik»ni kutarmaydi.
Zamanagóy kórkem óner tugrisidagi kursatuvlar efirga chikadigan turt formattı ajıratıp kursatish múmkin. Bul, birinshiden, tap-sáykeshabinlarni kórkem óner degi jańalıqlar menen tanıstıratuǵın úzliksiz berip barılatuǵın, derlik xar kúni kórsetiw kili-nadigan kúndelik gruppa. Ádetde, bunday gruppalardı jaratıwshı -lar voksalar tugrisidagi sap informaciya sheńberinden tashkariga chikishga hám kursatuvga analiziy materillarni jalb etiwge
ıntıladılar.
Kórkem óner degi ataqlı shaxslarǵa bagishlangan, forması hám janriga kura túrme-túr dóretiwshilik portretlar ekinshi tipga tiyisli bolıp tabıladı. Bunday kursatuvlarda, ádetde, studiyada alınǵan kartinalar hám naturada alınǵan pát, kinoxronika kombinatsiya kilingan túrde kórsetiw kilinali. Xamkasblar, tankidchilar, ómir degi yakin adamlar kursatuv kaxramoni tugrisida uz pikirlerin bildi-radilar. Bunday kursatuvlar kupincha (birok hámme vakt emes) yolnoma kórinisine iye boladı, yaǵnıy ómirden gúzek jumǵan insanlar xakida xikoya kilinadi.
Úshinshi tipi — keńeytirilgen intervyu bolıp, oǵan kursa-tuvni alıp baratuǵındıń zamanagóy mádeniyat teńikli siy-sáykesi — jazıwshı, súwretshi, aktyor, rejissyor, kórkem ónershunos alım bi-lan suxbat tiykar kilib alınadı.
Aqırında kursatuvlarning turtinchi tipi — mashqalalı -tema -li davra suxbati. Bunday tipdagi kursatuvda, ádetde kursatuvni alıp baratuǵın -moderator, ekspert qánigeler hám aktiv, ki-



96
zikuvchan kópshilik katnashadi. Aldın aniklab alınǵan tema xakida tartıs etiw yamasa zamanagóy kórkem ónerdiń ol yamasa bul aktual mashqalasın muxokama etiw bunday kursatuvlarning uzagini tazikil etedi.
Televidenie ushın tipik bulgan bunday kursatuvlarning hám-riantlari kup. Mısalı, intervyudıń hár qıylıları ámeldegi — vokea jayınnan reportaj ishindegi intervyu, boshka kursatuv ishindegi intervyu (bunday intervyular azandaki «Assalam, Uzbekiston» programmasında kup).
Túrli-tumanlıǵı avtorlardıń dóretiwshilik fantaziyasiga hám materialdıń ishine chukur kirip bariishg dárejesine boglik bul-gan tipik kursatuvlardan tashkari original kursatuvlar xam bar. 1996 jılda bunday Uziga tán kursatuv Uzbekiston te-levideniesining birinshi kanalında efirga berilar edi. Usha vaktda xronometraji onsha úlken bulmagan «Xayrat» programmasın tankidchi Raxmon Kúshkor alıp barar edi.
Kórkem óner tugrisidagi ajıratıp kursatilgan kursatuvlar tip-laridan birinshi ushewi Uzbekiston televideniesi materiallıq — informaciya kursatuvlariningasosiy korpusın quraydı. Úshinshi tip format daǵı kursatuvlar házishe júk, birok olar xakida sóylemeslik múmkin emes: aldınǵa kuyilgan wazıypa — dóretiwshilik ómirdiń televidenie tárepinen mukobil sáwlelendiriliwi menen boglik túrde kursatuvlarning bul tipi basqasha dikkat-itibar beriwdi talap etedi.


4. 90 -jıllar birinshi yarımı kursatuvlarida shaxs hám dáwir


90 -jıllardan baslap kórkem-publitsistikdasturlar taraw -sida kórkem ádebiyatqa baylanıslı temalar daǵı kursatuvlar tiykarǵı urındı iyeledi. Yakin tariyxıy dáwir, 20 -jıllardıń birinshi yarımına ayrıqsha itibar karatildi. Uzbek ádebiyatınıń katagon kilingan Fit-rat, Shulpon, Abdulla Kodiriy, Usmon Nosir sıyaqlı ǵayratker-lari efirning bas kaxramonlariga aylandı. 90 -jıllar bası -' de kórkem ádebiyatqa baylanıslı kursatuvlar bul adamlardıń mámleket jańa tari-xiga kaytishi procesin sáwlelendirdi. Bul jazıwchilarning fo-jialarga tula ómiri hám shıǵarmalarınıń quramalı takdiriga bul-gan kizikish úlken edi.


98

Teńikli ádebiyatshı qánigeler N. Karimov hám O. Húrmetiddinov kórkem ádebiyatqa baylanıslı kursatuvlarda tez-tez katnashar edi. Olar xam avtor, xam kursatuvni alıp baratuǵın, xam usınıs etilgen ekspertler rolin orınlawar edi. Katagon kilingan jazıwchilarning ómiri hám ijodi tugrisidagi materiallar Usha vaktdagi gazeta hám jur-nallar saxifalarida tulib-tamaqtasıb jatqan bulsa xam kursatuvni alıp baratuǵınlardıń shaxsı sebepli kursatuvlarga bulgan kizikish bólekshe pasaymadi. Avtorlardıń temanı chukur biliwi uzını erkin tutıwı, kamera aldında pikirin bir jayǵa jıynap lunda ańlatıwı menen tábiy kushilib ketti. Bul xolatda professional jixatdan alǵanda «boshlovchi» sóz dizbegi ilimpazlarımız O. Húrmetiddinov hám N. Karimovlarga salıstırǵanda jáne de uyqas keler edi. Olar ushın eń tiykarǵısı uzlarining jeke pikirin aytıw, Uzbek ádebiyatınıń baxıtsızlıqlı dáwiri xakilagi uz muloxazalarini bildiriw edi. Bunı jurnallar hám gazetalar saxifalarida emes, bálki keń kópshilik aldında aytıw olar ushın áhmiyetli edi. Kupchilik alabiy kursatuvlar tugridan-tuKúyewi efirga uzatılıwı kursatuvlarning jáne de nátiyjeli bulishini támiyinler edi.
Temaǵa, daslep uzbek ádebiyatınan uchirib taslanǵan, sungra taǵı oǵan kaytarilgan adamlardıń ómiri hám ijodiga bulgan bexad kizikish sebepli studiya menen teletomoshabinlar kópshiligi Urtasida ruwxıy yakinlik kelip chikar edi.
Televiziyalıq mulokotning uziga xosligini ziyreklilik menen xis etken qánigeler sebepli N. Karimov hám O. Húrmetildinov qatnasıwındaǵı kursatuvlarda bul tariyxıy dáwir tán bulgan materiallıq katlam yorkin kórinetuǵın buldi.
Uz omirin jasap bulgan sobik basqarıw princpı kadriyatlari Urniga kórkem ónerde jańa goyaviy kriteryalar qáliplesti. Aldınǵı ideologiya -viy principler menen boglik bulgan máselelerden úzil-kesil tek bulish ushın tiykarǵı másele moxiyatini áshkara aytıw kerek edi — bul nuktai názer kórkem ádebiyatqa baylanıslı kursatuvlarda belgileytuǵın urınǵa kutarildi. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı maxorat, dóretiwshilik usıldıń Uziga tánlik-lari, ol 6 ki bul miynettiń kórkem qásiyetleri teması ikkin -ne planǵa utib koldi yamasa bulmasa ulıwma kutarib chikilmadi. Kursatuvga usınıs etiletuǵın S. Axmad, P. Kodirov, T. Malik, Mirmuxsin hám boshkalar kórkem ádebiyatqa baylanıslı maxorat detallari xakida emes, bálki tiykarlanıp utgan dáwir kiyinchiliklari, Uzbek ádebiyatınıń
99
rawajlanıwı tugrisida ga-pirdilar, kurgan-ke-chirganlari xakida Ur-júzimlashdilar.
P. Kodirov Uzınıń «Juldızlı túnler» ro-mani menen boglik bo-shidan keshken izti-robli tolıq maǵlıwmatlar xa-
kida sóylep berdi. Jazıwshı Bobur ómirine
24-súwret. Dóretiwshilik gruppa, bagishlangan bul ki-
tob jaratılıwı hám daǵaza kilinishi yulida shurolar dáwirinde qápelimde tárzde payda bulgan máseleler hám tusiklar tugrisida ruwxıy azap menen suzladi.
S. Axmadning Stalin rejiminiń aqırǵı jılları tugrisida-gi yadları keń kópshilik ushın kútilinbegen jańalıq buldi.
Ádebiyat tariyxındaǵı «ok doglar»ni tuldirish, qalıs bahalardı qayta tiklew televideniening ústin turatuǵın wazıypası emes, ball-ki televidenie mádeniyat tariyxı qánigelerine hám tar doi-radagi professionallarǵa málim bulgan jańa bilimler hám faktlarni ommalashtiruvchi ruwxıy qural bolıp tabıladı.
Zamanagóylıq menen chulgangan hám zamanagóy ómirdiń mu-rakkab processlerine tiyisli bulgan zamanlaslar kuzi menen kurilgan utmish búgingi ómirmizning ajıralmaytuǵın kismi xisob-lanadi. Eń jaqsı kórkem ádebiyatqa baylanıslı programmalardıń bul leytmotivi te-levizion rejissuraning iri ustası Maxkam Muxamedov ijodida, olkáraınan jaratılǵan K. Muxammadiy hám A. Toliq huqıqlı sıyaqlı jazıwshı -shayırlar xakidagi kursatuvlarda yorkin kórinetuǵın buldi.. .. Uz uyası tárep oxista pastlab uchayotgan láylek — Uzbekiston xalk 6 yozuvchisi A. Toliq huqıqlı xakidagi kursatuv mine sol kadrdan baslanadı. Sharkda keń tarkalagan ómir ramzi retindegi lay-lak obrazı anik alınǵanda bul kursatuv tekstinde uzgacha mazmun kásip etken. Jazıwshı Uz jazıw reti kelgendede súwretke alınǵan, ol bólme áyneginen aspanda ushıw kilayotgan láylekke tikilib turıp -di. Pútkil kursatuv dawamında xali keselden pútkilley forig bulmagan kursatuv kaxramoni qandayda bir ogiz gáp sóylemeydi. Rejis-


100

syor bunday kemnen-kem ushraytuǵın hám 6 zuvchi kadrda «sukut saklaydigan» ılajsız jaǵdaydan xayron kolarli dárejede uz
dramatizmi menen kattik, tásir kursatadigan kórkem nátiyje-darlıqqa eriseli. A. Toliq huqıqlı stulda jeńil egilganicha uzi tur-li jıllarda jazǵan qosıqlardı tıńlaydı. Urta plandıń eski fotosuratlar menen jeńil montaj kilinishi jazıwshınıń xorEin hám dikkat menen tikilib turǵan gúzekleri namoyi kilingan yi-rik kadrlar menen kushib alıp barıladı. Upbu gúzeklerde ma'kul-lash shubxa menen, shubxa yarım kúlimsirew, kúlki — saldamlılıq menen almasadı. Kaysi bolıp tabıladı waqıtta shayır uz qosıqların tıńlar eken, uz xabtini kayta basdan gúzek ungiga keltirayotganligini sezip kolasan kisi — jaslıq onıń gúzeklerinde sal astarlı sóylewli kúlki menen, jetiklik — shubxalar, yutuklar kuvonchi hám áwmetsizlik kaygusi menen uz hákisin tabadı... Karshida utirgan, qosıqlardı ukiyotgan jas jigit bolsa utgan ómirdiń ızları buylab yadlar sukmogidan alıp utayotgan yul baslawshına kiyoslanadi. Shayırdıń aqırǵı ma'kullovchi gúzek karashida jasap utilgan ómir xakida oǵan eslatgani ushın minnetdarshılıqniginaemas, bálki uz ómirin biykarǵa yashamaganligidan konikishning kanday bolıp tabıladı belgisin seziw múmkin.
Sunggi ret áynekten tashkariga názer taslaw. Qosıq uki-gan @sh jigit tereklerdiń gúzgı yaproklariaro az-azdan gúzek-den goyib boladı. Iul onı kaerlarga baslar eken? Uzok jaslıq jıllarigami 6 ki bulgusi áwladlar yadıgami? Bunı fakat Uz uyası tárep oxista ushıp baratırǵan láylek biladi... Kiska hám pútin, kompozitsion jixatdan pıtken syujet Uzida rejissyorning shayır shaxsına uziga tán tárzde 6 ndoshganli-gi M. Muxamedovning xayron kolarli ádeplilikliligi hám joqarı rejissyorlik mádeniyatı sebepli dóretiwshiniń takdirida vakt tugrisidagi dramatik muloxazalarni sińirgen.
Bir neshe jıldan keyin rejissyor temaǵa kaytadi, syujetni A. Toliq huqıqlı xakidagi yadlar menen keńeytiredi. Sungra ki-norejissyor R. Batırov jazıwshı tugrisidagi hújjetli filmdi súwretke aladı. «Ómir dápteri» dep atalǵan eki kismli taǵı bir kursatuv jaratıladı. Kursatuvda A. Toliq huqıqlın ómirlik vaktida jaqsı bilgen kalamkash áskeriy xızmette bir sapta bolǵanlarları A. Oripov, S. Axmad, O. Húrmetiddinov, E. Eń úlken hám boshkalar onıń shaxsı hám ijodi tugrisidagi yadları menen Urtoklashali. Jazıwshı mexnati xaki-


101
dagi shın júrekten hám tereń muloxazalarla, xamkasblarning yad -larida jazıwshı shaxsı pútkil kirralari menen ashıp berilali.
Lekin baribir... na hújjetli film hám jańa televiziyalıq kursatuvlar xronometraji úlken ekenligi, na kadrda teńikli uzbek jazıwchilarining kórinetuǵın bulishi 1995 jılda M. Muxamedov maxorat menen atqarǵan «Umr» dep atalǵan kishi syujetdan esib turǵan ruwxıy kúsh-kudratning urnini basa almadı. Bul syujetdan alınǵan ańlatpa kúshi yukoridagi úzindilerden keyingi kursatuvlarda paydalanilganligi, olar A. Toliq huqıqlı xakida tele-memuarlarning uzagiga aynalǵanlıǵı biykarǵa emes.
Uzbekiston mádeniyatı rawajlanıwına úlken ules kushtan kórkem óner ǵayratkerleriniń janlı obrazların saklab kolish iri shaxslar qatnasıwındaǵı kursatuvlarning taǵı bir mánis-maz-munini, taǵı bir áhmiyetli wazıypasın quraydı. Eger kur-satuvning «kurilish materiali»ga shańaraqqa tiyisli al'bomdan alınǵan eski fotosuratlardan tashkari hújjetli xronikaning «jonli» kadrları montaj kilingan bulsa, kórkem ańlatpaviylik, ma'na-viy aloka nátiyjesi neshe retlab asadı.
Kursatuv avtorları bunday kadrlardan paydalanıwı múmkin bulgan fakat eki resurs bar. Birinshisi — kórkem óner ǵayratkerleri tugrisidagi hújjetli filmler, birok ómirlik vakti-de kórkem óner ǵayratkerleriniń dóretiwshilik iskerligine bagishlangan shax-siy filmler jaratılavermaydi. Ekinshisi — bul kórkem óner ǵayratkerleri qatnasıwındaǵı eski telekursatuvlar, bunday kursa-tuvlarning kupchiligi, ókiniw menen aytamız, texnikalıq hám finanslıq sebeplerge kura televidenie arxivında saklanib kolmayli.
Atap aytqanda, 1996 jılda Raxmon Kúshkor baslawshılıq kilgan «Xayrat» avtorlıq kursatuvi xam saklanib kolmagan. Moxiyat itibarı menen bul xakikatdan xam kórkem óner tugrisidagi birinshi avtorlıq kursatuvi edi. Jushkin, xissiyoti kúshli R. Kúshkor ja-xon poeziyasınıń eń jaqsı dóretpeleri, T. Qadaǵan, G. Markes, M. Prust romanları, Rembo hám G. Lorka poeziyasi uzbek tiline awdarma ki-linishi zárúr ekenligin xayajon menen uktirar edi... Uzınıń eski hám zamanagóy Yearb poeziyailan kilgan ájayıp awdarmaların Uziga tán artistlik menen ukib, aytıp ugilganlarni tastıyıq kilar edi.
Uzbek hám shet ellik bir kancha jazıwshı hám shayırlar xakidagi onsha katga bulmagan, uziga tán programmalar bir neshe ret efirga chikdi hám bul formatda boshka tiklenbedi.


102

60 -jıllardan ke-yin jasaǵan «televi-denie arqalı utggan» kórkem mádeniyat kelbetlerine kara-ganda xali televide-nie bulmagan 30—50-jıllarda jasaǵan uz-bek kórkem óneriniń yi-rik kelbetleri xaki-dagi xronikal-xuj-jatli kadrlar kuprok saklanib kolgan. 60—


80-jıllarla telekursatuvlar jazıwları, sonday-aq teńikli szuvchilar, aktyorlar, súwretshiler, boshka kórkem óner ǵayratkerleri jumıs-tirokidagi kursatuvlar jazıw plyonkalari &kib jiberilar edi. «Islep chikarish» procesi mine sol taxlitda kurilgan edi, mine usınıń sebepinen arxivda júdá kem material saklanib kolgan. Bunıń Urnini tuldirib bulmaydi. Keleside informaciyanıń rakamli dárekleri múmkinshilikleri televideniega zamanagóy Uzbek kórkem mádeniyatı kelbetleriniń janlı obrazları muxrlanib kola-digan kem ushraytuǵın arxiv jaratıw imkaniyatın beredi, dep úmit etiw múmkin.
Watanımız mádeniyatı kelbetleri tugrisida kursatuv tay-yorlashda kelip chikkan bul menshikli mashqala boshka kórkem óner tur-lari — teatr hám kinematografiyaǵa kamrok dárejede tiyisli bolıp tabıladı. Rejissyorlarga salıstırǵanda alǵanda mashqalanıń aktuallıǵı kay bir dárejede olar tárepinen jaratılǵan spektakllar hám ki-nofil'mlar arqalı koplanadi. Aktyorlar bul úzindilerde «jon-li» túrde xozir boladılar.
Dáwir hám shaxs mashqalasınıń uzi bolsa kinematografiya hám teatr kórkem óneri xakidagi kursatuvlarda Uziga tán hám túrlishe kórinetuǵın buldi.
Kórkem ónerdiń bul tamasha túrlerin aqıl etiw ulgileri adamlar sanasında jetkiliklishe bekkem urnashib kolgan. Teatr os-tonasini xatlab utgan kisiniń xis-tuygulari kinoteatrǵa ka-' dem kúygen adamdıń xis-tuygularidan fark etedi. Teatrdagi ortalıq anaǵurlım bayramvor, kinoteatr daǵı ortalıq bolsa anaǵurlım erkinrok, hám ádetiy. Texnologiyalıq kinematograf dóretiwshilik tábiyaatı -
103
dıń uzi teatrning belgi-langan hám umum tárepinen kabul kilingan koidalarlan fark kilgan túrde xam súwret-ga alıw processinde, xam nati-jalariga kura kuprok badi-xali-aldınan bilip bul-maydigan sózlerde bolıp tabıladı.
Aqıl etiwdiń bul ózgesheligi telekursatuvlar mazmunı hám formasında túrlishe hákis etdi. Kinokursatuvlar-
telespektaklidan kurinish. dagi erkin badixaguylik xam kinematografiya tábiyaatına,
hám xam eń tiykarǵısı, 90 -jıllar birinshi yarımı daǵı Uzbek kinosı realliklariga xamoxang buldi. Jańa filmler jetkiliklishe kup jaratılǵanlıǵına kapustaay, usha jıllar kinotankidchilari olarǵa baha beriwde aktivlik kursatdilar. Atap aytqanda, teńikli kino -shunos D. Shotboev «Zamanagóy kino rejissyorligining rawaj -lanish yUullari»? dep nomalangan tolıq makolasida uzbek kinematografiyasınıń sosiy tendentsiyaların analiz etedi. Ol jańa social -iktisodiyva siyasiy shárt-shárayatlarda uzbek kinosı odida payda bulgan bir kancha máselelerge itibardı jalb etedi. Avtor kon'yunkturali kinodıń «kupol sxe-mativligi» mashqalasın ayrıqsha ajıratıp kursatadi, oǵan pro-fessional hám kórkem kriteryalardı qarsı kuyadi. Ol Y. Turaqlıov, S. Babaev, Názermuxamedov, 3. Musokov sıyaqlı rejissyorlarning jumıs-larini unamlı baxolagan túrde dawam etedi «... birok, bul filmlerdi hámme vakt xam joqarı professional dárejede atqarılaverilmaganjinoiy hám fosh kiluvchi kartinalar okimi sikib kuymokla... Biziń botkoklikka botib kolgan kine-matografiya aravamizni ilgeri qózǵaw zárúr».
Usha reallıqlar, birok spetsifik televiziyalıq variantda kinoshunos X. Ullıov júrgizetuǵın kinokursatuvlarda te-leekranga chikdi. Bul kursatuvlar pafosini yukorida aytıp


3 Shotbaev D. Puti razvitiya sovremennoy kinorejissuri. // Uzbekiston kórkem óner-shunosligi máseleleri. T. 1997, s. 83—96.


104

utilgan kórkem ónershunoslik makolasi pafosi menen biymálel kiyos-lash múmkin. Extimolki, bunnan uzgacha bulishi múmkin emes — ol yamasa bul filmge baha beriw barasila kupincha xar xilliklar ks-lib chikkan bir vaktda kinematografiyada túpkilikli Uzgarishlar zárúr -ligi keyipi jáne onı túsiniw ulıwma edi.
Kino xakidagi kursatuvlar badixaguylikka tiykarlanǵanlıǵı, sorawlar hám olarǵa berilgen juwaplar aldınan tayarlanmagan-ligi menen fark kilar edi. Analiziy kórkem ónershunoslik jumısı bir mantikli, mazmunan yunaltirilgan, bul Urında qánigelerge karatilgan. Kursatuv — dialoglı. Kino professionallarınıń studiya daǵı dialogı ozaldan ol jaǵdayda keń auditoriyanıń qosı -lishini takozo etedi. Geyde bul dialoglar aldınan tayın -erliksiz efirga uzatılǵan sıyaqlı, dál adamlar nege tak-lif etilgenliklaridanbexabar túrde házirgina studiyada uchrash-gandek oyda sawlelendiriw payda boladı. Birok demde bul oyda sawlelendiriwdiń urnini kizikish iyeleydi — professionallarningxamma vakt Uz jumısları xakida aytatuǵın gápleri tabıladı.
Kursatuvni alıp baratuǵın kizikib ketken ekspertni tuxtatib kuyadigan, ekspert bolsa alıp baratuǵındıń gápin dúzetadigan 6 ki onıń suzlari menen keliwbeytuǵın zamanagóy televiziyalıq mulokotning bunday TIPI «kat'iy» redaktor kilingan stsenariy buyicha kursatuvlar ádetiy qal bulgan birinshi kanal ushın xali tán emes edi. Ekinshi tárepden, X. Ullıovning kinokur-satuvlari zamanagóy evolyuciyalıq usib baratuǵın xodisa retinde kino kórkem óneriniń ádetde tamashagóylar tárepinen ilrok kili-nishi menengine emes, bálki dáwir realliklari menen xam baxs júrgizer edi. Kinojarayonida xali nuktai názerler anik belgilep alınbaǵan, social fosh kiluvchi temalar tawsılǵanlıǵı anik kuzatilar, anik YUnalishlar joq edi.
Tamashagóylarning kinoǵa bulgan kizikishi keskin tómenlep ketken jaǵdayda informaciya beriw hám ǵalabalıqlastırıw parametr-larini janlı kushib júrgizetuǵın telekursatuvlar «Uzgarish-larni kútiw» dáwirine xamoxang edi.
90 -jıllardıń birinshi yarımında televidenie teatr kórkem ónerin aqıl etiw ulgilerine ońlaw kirgizdi. Bul anlozalar «Teatr hám davr» kursatuvlar gruppaila uzok, vakt xukmronlik kildi. Bul kursatuvni 80-jıllar ekinshi yarımında hám 90 -jıllar bası -de E. Musaev alıp barar edi. Dáwir ilgeri súrgen Uzgarishlar teatr


105
kórkem ónerinde ruwxıy miyraslardı Uzlashtirish, dramaturgiya, rejis-súre, stsenografiya máseleleri menen boglik jańa estetik mu-ammolarni uz ishine alar edi. Birok usha jılları teatrda derlik xar kúni júz beretuǵın vokealar okimidan «Geatr hám davr» kursatuvining avtorı hám baslawshısı usha vaktlarda júdá kemnen-kem ushraytuǵın abaylılıq menen júz berip atırǵan jańa -liklarga kizikmasdan eń ádetiylarini tańlap alıwdı ma'kul kurar edi.
Usha dáwirde ámeliyatshılardı xam, teoriyachilarni xam xaya-janlandırǵan aktual mashqalalardi, utkir máselelerdi ókpe keselilik-lashtirishni kisman birinshi kanaldıń suzsiz rásmiy salawatı menen izoxlash múmkin. Shunki «Teatr hám davr»menen bir katorda Usha jılları áyne birinshi kanalda boshka baslawshı alıp
baratuǵın teatr gruppaları efirga uzatılar edi. O. Tojiboeva tárepinen tayarlanǵan hám alıp barılǵan, katnashchilar sanı un-cha kup bulmagan, xronometraji xam kamrok bulgan «Mulokot» (1989—1991), «Aktyorlar hám rol» (1992—1994) gruppaları Uz-bek teatrining aktual máselelerine karatilgan umtılıwı bi-lan itibardı jalb kilar edi.
Jas baslawshı O. Tojiboeva xam Uz kursatuvlariga teatr san'-atidagi ataqlı insanlardi usınıs kilardi. Onıń mexmonlari arasında dramaturg M. Babaev, Ol. Azimov, Sh. Boshbekov, aktyorlar A. Rafikov, M. Erejepov, X. Nurmatov, E. Nosirov hám boshkalarni kurish múmkin edi. Usınıs etiletuǵın avtorlardıń ataqlı -ligi hám teńikliligi bul xolatda ochik suxbat alıp barılıwı ushın tek ragbat berer edi tek. Baslawshı usınıs etilgen shaxslar jetkilikli ekenligi menen sheklenip kolmas edi. Ol uzınıń tiykarǵı waziypasın teletomoshabinlar ushın bul shaxstı hám teatrda júz berip atırǵan Uzgarishlar moxiyatini chukur túsiniw hám ashıp barıwda kurar edi. Nafakat teletomoshgabinlaruchun, bálki uzi ushın ashıp beriw — extimol baslawshınıń uziga tán pazıyleti edi. Baslawshınıń aktyorlar uynagan rolǵa, dramatik shıǵarmaǵa, zamanagóy teatr máselelerine shın júrekten, jalǵan bulmagan kizi-kisi onıń suxbatdoshlari tárepinen xam sonshalıq tikkeley hám kizikish menen kabul kilinar edi. Bul uzaro kizikishdan teatr professionalları hám barlıq teletomoshabinlar birdeyde túsinetuǵın mulokot júz berer edi. Teatr kórkem óneriniń, anikrogi «jonli teatr»dıń tábiyaatı barlıq zat «shu jerde hám sol on» júz


106

beriwi kerekligidan ibarat. Televiziyalıq stu-diyada xam «shu jerde hám sol on» baslawshı jáne onıń suxbatdoshlari bir-birin dikkat bi-lan tıńlaydı, sol sebepli qápelimdede shemirshek-do bulgan sorawlarǵa juwaplar xam ochik hám
shın júrekten edi. 27-súwret. Kórkem kursatuvni
efirga uzatıw procesi.
nidan teatr tuErisi-
dagi gruppa kursatuvlar 90 -jıllardıń birinshi yarımı kur-satuvlari arasında kórkem óner xakidagi televiziyalıq mulokotning eń yorkin mısalları bolıp xızmet etiwi múmkin. Kursatuvlardan birinde baslawshınıń zamanagóy uzbek teatrining xolati hám rawajlanıwı xakidagi sorawlarǵa mádeniyat ministri juwap berli. Ministr «Teatr hám davr» kursatuvi ruxida teatr saxnesidagi muvaf-fakiyatlar hám yutuklar xakidagi xotirjam suxbatga jiklanganligi kurinib turar edi. Ol finanslıq támiynlewlagi ámeldegi máseleler, wálayat teatrlarining jaǵdayı, mukobil teatr formaların mámleket tárepinen kullab-kuvvatlash tugrisidagi tugridan-tugri soraw -lar berilgende — ochigi xayron bolıp koldi. Kuyilgan soraw -larning dangalligi ministrdi áne sonday dangal juwaplardan bas tartmaslikka odadı hám kursatuv baslawshısı jáne onıń mexmoni Urtasidagi Uzaro xurmat oxangida tamamlandi.
Juwaplardı áyne studiyaǵa usınıs etilgen aktyor, dramaturg, rejissyordan esitiw ushın anik, «individual» sorawlardı tap-pish, bul sorawlardı suxbatdotsgiga Uz vaktida beriw ukuvi — teatr gruppaların alıp baratuǵındıń áhmiyetli professional fa-zilati bolıp tabıladı. Bul pazıyletler dramaturglar Sh. Boshbekov hám M. Babaev qatnasıwındaǵı kursatuvlarda baslawshına járdem berdi. Xar eki dramaturg házirgi zamannıń aktual ruwxıy máseleleri kutarib chikilgan uz p'esalari menen ataqlı. Dramaturglarning aldınǵı jıllardaǵı dóretiwshilik takdiri túrlishe keshti. Sh. Boshbekov ushın bul jıllar rásmiy hám rásmiy bolmaǵan takiklarni jeńip utish jılları buldi. Uzibu takiklar onıń fakat kayta kurish jıllarında


107
mámleket teatrlari saxnelerinde kuyilgan derlik barlıq aldınǵı n'esalariga tiyisli edi.
Dramaturg M. Babaevning saxnelik takdiri talay iygilikli kesh-di — onıń p'esalari kup jıllar Uzbekistonning kuplab teatr-larila muvaffakiyat menen kórsetiw kilindi.
Tuwrısıda, eki teńikli dramaturg menen suxbatlarda gáp dra-maturgiya máseleleri xakida bardı. 80-jıllar ádebiyatda eń ataqlı bulgan dóretpeler — M. Babaevning «Gúrriń», Sh. Boshgbekov-dıń «Temir hayal» p'esalari baslawshı ushın fakat tayansh nuk-tasi, «ozuka» bolıp xızmet kildi. Kursatuvning dáslepki dakikalari-den baslap baslawshı dramaturglarni ómirde hám teatrda júz berip atırǵan Uzgarishlar tugrisidagi keń muloxazalarga «tortdi». «Mulokot» kursatuvi avtorların individuallıqlar, ijo-diy usıllar túrli-tumanlıǵına kapustaay, tugrilik tugrisidagi Úy-pikir birlestirdi. Sh. Boshbekov «bugungi kúnde uzingga hám uz kásipingga tugri munasábette bulish talap kilinali» degen pikirdi ilgeri surdi. M. Babaevning suzlari xam oǵan xamoxang edi: «Búgin dóretiwshilik etiwge xesh zat xalakit bermeydi. Biz ulgilarlan, eski basqarıw princpı shınjırlarilan tek bulmokdamiz. Eger sende iste'-dod bar eken — Ugir hám tariyx boladıma &ki zamanagóy ómir bul-ladimi, usılar xakida jaz».
Bul suzlar 90 -jıllar birinshi yarımılagi kórkem óner tugrisidagi eń jaqsı kursatuvlarning motivı bulishi múmkin. Kórkem óner tuE-risidagi kursatuvlar kolemi sheklengenligine, úzliksiz berip barilmasligiga kapustaay, televidenie olardıń onsha úlken bul-magan xronometrajida jámiyette, kórkem mádeniyatda júz berayot-gan quramalı processlerdi mukobil sáwlelendiriwge intildi. Uz-bekistonning teńikli kórkem óner ǵayratkerleriniń televiziyalıq mono-loglari hám dialoglarila dóretiwshi shaxslar Uz takdirini, jasap Ugilgan dáwirdi ańlap yeti hám kayta ańlap jetiwge umtılıp atırǵan social ongdagi túpkilikli Uzgarishlar menen boglik jaǵday hákis etdi. Televiziyalıq mulokot forması saldamlı túrde jańalandi — al-dindan tayarlanǵan hám puqta redaktor kilingan stsenariy barǵan sayın kuprok baslawshı hám ekspertning joybarlastırılmaǵan sorawları hám qápelimde juwaplarǵa, badixaguyligiga urın bushatib bere basladı. Fakat maxorat máseleleri menen sheklenip kolmagan, dóretiwshi shaxstıń social mazmun-moxiyati, bul shaxs Uz dóretpelerinde sáwlelendiriwi kerek bulgan lavr tugrisidagi mulo-


108

xazalar bildirilgen studiya daǵı suxbatlar ayrıqsha kizikish UYROTDI.
Kórkem óner tugrisidagi eń jaqsı kursatuvlarla telekursatuvlar baslawshısınıń roli hám axamiyatini kutarish tendentsiyası barǵan sayın jetekshilik kila basladı. Bunı nafakat eń jaqsı programmalar, ball-ki tankidiyrok baha beriw múmkin bulgan lasturlar mısalında xam kurish múmkin. Baslawshınıń uz kásipin chukur biliwi, temadan boxabarligi, kórkem óner máselelerin biliwi hám eń tiykarǵısı — bul máselelerge tiyislilik tuygusi mulokotga usınıs etilgen dóretiwshi adamlardıń intellektuallıq hám dóretiwshilik saloxiyati ashıp beriliwi múmkinshiliklerine, muxokama kilinayotgan temanıń tamashagóy tárepinen aqıl kilinishiga saldamlı túrde tásir kursatdi.
Televidenie ixtiyorida kórkem óner menen uzaro xamkorlik etiw-dıń kuplab múmkinshilikleri bar. Kinofil'm, teatr spektaklı, rangtasvir polotnosini xesh bir kommentariyasız kórsetiw etiw múmkin. Olardı efirga chikish aldından &ki prem'eradan 6 ki suwretleytuǵın kórkem óner kurgazmasidan alıp kursatilgan reportajda túsindirme beriw múmkin. Miynettiń jaratıwshısın (&ki jaratıwshıları -ni) studiya pavil'oniga usınıs kilib yamasa súwretke alıw gruppası menen birgelikte oǵan «mexmonga» barıp ol menen tolıq suxbatlashish, bul suxbatga tamashagóylarni xam usınıs etiw, qánige-ekspertlernijalb etiw múmkin. Eger teletomoshabinlarning xissiy munasábeti kórkem ónerdi tikkeley aqıl etiwde eń yorkin kórinetuǵın bulsa xam televidenie ushın quramalılıq kursatuvning aqırında kúsheyip baradı. Baslawshı, ekspertler hám auditoriya qatnasıwında kursatuvni tayarlaw hám aparıwlan kura kinofil'm jazılǵan qayıstı &ki spektakl' jazıwın aylandırıw ańsatrok.
Ol xolla ne ushın televidenie «tomoshabinlarning tınıshı -ni» kuzlab uz wazıypaların ápiwayılashtirmaydi, kórkem óner dóretpe-larini translyatsiya etiw menen sheklenip kolmasdan, bálki kerisinshe kórkem óner ǵayratkerleri, keń auditoriya hám qánigeler jumıs-tirokidagi janlı kursatuvlar úlesin kupaytiradi? Shunki televideniening tábiyaatı uzi sonday bulsa kerek. Tayın zattı translyatsiya etiw kuprok texnikalıq processga tiyisli, televi-deniening tábiyaatı bolsa dóretiwshilik etiwge mútájlik sezedi. Tamasha -binlar xam sonı xoxlaydi.


109
Teletomoshabinga sap túrde tamasha etiwgine kizikarli emes. Oǵan uz pikirlerin uziga uxshash «oddiy tamashagóy» bul-gan boshka adamlardıń pikiri menen takkoslash, ol &ki bul spektaklǵa, kinofil'mga 6 ki teńikli dóretiwshiniń ijodiga so-xa qánigeleri kanlay baha beriwi kizikarli bolıp tabıladı.
Kupchilik teletomoshabinlar ushın kórkem dóretiwshilik tarawi uz sırlarına, Uzınıń arnawlı adamlarına iye bulgan kanday bolıp tabıladı ayrıqsha álem. Bul olamga názer taslaw, bul adamlardı kurish, olardıń ómiri xakida kuprok zat biliw, rejissyor, kompozitor, aktyor xunarining mazmun-moxiyatini ańlap jetiwge umtılıw hámme vakt kizikarli bolıp tabıladı. Televidenie bul adamlar menen uchra-isik múmkinshiligin beriwge, teletomoshabinlarni ijodning názik jixatlari menen tanıstırıwǵa, olardıń estetik dúnya -karapshgini keńeytiwge kodir.
Tamashagóyni shıǵarma jaratıw procesine kiziktirish, onıń itibarın kinokartinaga, teatr spektaklına, suwretleytuǵın kórkem óner kurgazmasiga jalb etiw — kórkem óner tugrisidagi kursa-tuvlarning áhmiyetli wazıypası. Ápiwayı bulmagan utish dáwirinde jámiettiiń usib baratırǵan qarıydarlıq mútájlikleri ma'na-viy mútájlikler usishiga kumaklashmaydi. Usınıń sebepinen bunda te-levideniening roli júdá áhmiyetli bolıp tabıladı — ol teletomoshabinlarning ruwxıy bayıwǵa kizikishgini, ol &ki bul kitaptı ukish yamasa kaytadan ukib chikish, spektakl' yamasa filmdi kurish, rangtas-vir polotnosini uz kuzi menen kurish qálewin ragbatlantiradi.
Zamanagóy televideniening paradokslaridan biri mine sonda sáwlelengen. Televidenie uz finanslıq múmkinshiliklerinen kelip chi-kib kursatuvlarning texnologiyalıq dárejesi hám professional sapasın asırıp, barlıq zárúr qurallar menen teletomoshabin ushın «kurashib», kórkem ónerdiń boshka túrlerinen tamashagóylarni qalıs «tortib alıp kuyadi». Bul process Uzbekistonda xali alpısinchi jıllardayok, baslanǵan edi. Búgingi kúnde ol tele-videniening múmkinshiliklerin jáne onıń tamashagóylarningamalda xar kanday talap hám mútájliklerin kondirish múmkinshiliklerin bexad keńeytirip atırǵan kabel' hám yuldosh televidenie jayılıwı munasábeti menen jáne de áhmiyetli axamiyat kásip etmokda.
Áyne vaktda televidenie Uzınıń kórkem óner tugrisidagi kur-satuvlari menen zamanagóy kórkem ónerdi ǵalabalastırıw sıyaqlı áhmiyetli rolni Uynashga intilmokla. Tamashagóylarning janlı, bevosi-


110



ta aqıl etiwta bulgan kizikishini ragbatlantirmokla. Yaǵnıy tamashagóylarni teatr hám kontsert zallariga. suwretleytuǵın san'ii vernisajlariga, kitapxanalar hám kitap dukonlarigi usınıs kil-mokda. Boshkacha suzlar menen aytqanda televidenie san'igniii boshka túrleri aldındaǵı Uz karzini tulik «uzishga» intilmoklya.
90 -jıllar ekinshi yarımılan baslap televideniemizningkur. satuvlar setkası tupten islox kilinishi munasábeti menen talay kengaydi. Bul Uzgarishlarning nátiyjeleri demde kurindi.
Jańa «Rakurs» programmasınıń dáslepki kursatuvlari qápelimde tásirler koldirli. Kursatuvlar daslep, ekinshi kanalla efirga chikdi, sungra turtinchi kanaldan berila baslandı, 1998 jıl sentyabr' oyila bolsa «Jaslar» kanalında kórsetiw kilina basladı. Bul kursatuv xam formasına kura, xam boshka barlıq parametrlerine kura avtor hám baslawshı Oybek Veysal ugli, rejissyor M. Xujaev, operator O. Kimning kásip maxorati joqarı dárejede ekenliginen dárek berdi. Xar kanday kursatuvni tamashagóylar «kiyimiga karab kútip aladı, akliga karab gúzetip kuyadi». «Rakurs» tashki kurinishiga kura, zastavkadan tartıp final titrlargacha, kursatuvning barlıq boskichlari chukur Úylengenligine kura, «akliga kura», yaǵnıy mazmunı buyicha zamanagóy hám utkir kursatuvdek tásirler koldirdi. Kursatuv @shlarga muljallangan, «Jaslar» telekanalining wazıypalarına juwap beripgine kolmay, bálki kaysi bolıp tabıladı dárejede kanal iskerlik kursatgan dáslepki jıllarda onıń ramziga aylandı. Kursatuvning barlıq tillerde birdeyde túsinikli bulgan atı uUzida stilistik sheshimdi hám kursatuv intonaciyasın ańlatpalar edi. Zastavkada sarlavxani jazınt xar qıylı shriftlerde, túrli shovkinlar (gox nolon nama, goxida jazıw mashinkasining chikillashi) almastırıp turılǵan túrde berildi. Mámile kilinadigan jaǵday xam uylab kurildi: bas-lovchi hám usınıs etilgen mexmonlar, jurnalistlar hám intervyu beretuǵınǵa karaganda kuprok suxbatdoshlarga uxshab ketar edi. Operator hám rejissyor ulıwma rakurslan derlik tulik waz keshiwdi. Ekranda baslawshı hám kursatuv mexmoni urtasida erkin mulokot barar edi. Studiyanıń inter'eri — zamanagóy, ıqsham, xesh bir de-tal' tamashagóylarning itibarın shetke tartmayli. Kursatuv stilistkasi derlik 8 jıllıq efirga chikish dawamında ámelde Uzgarmadi. Uzgarishlarga jaysha mútájlik júk edi. Formasına kura ol búgingi kúnde xam dáwir ruxiga mutlako muvofik bolıp tabıladı. Sonday eken,


111
kursatuv aldın basdanok saldamlı hám puqta joybarlastırılǵan. Kursatuv nafakat talǵam menen tayarlanıp kolmasdan, ol aldın basdanok tilge alınǵan máselelerdiń júdá áhmiyetliligi hám aktuallıǵı menen teletomoshabinlarni jalb kildi. 8 jılda Uzbekiston mádeniyatınıń kuplab teńikli ǵayratkerleri kursatuv mexmoni buldi. Olar arasında jazıwshı -shayırlar A. Oripov, E. Voxilov, Sh. Xolmirzaev, kino hám teatr rejissyorlari Sh. Abbo-sov, B. Iuldoshev, O. Salimov, N. Abduraxmonov, aktyorlar S. Eshonturaeva, 3. Muxammadjonov, Yamasa. Axmedov, ádebiyatshı qánige, kórkem ónershunos ilimpazlar O. Húrmetiddinov, N. Karimov, M. Kodı -rov, A. Kayumov, E. Rtveladze hám boshkalar bar. 8 jıl dawamında daslep háptede bir ret, sungra ayda eki ret efirga chik-kan kursatuvlarning barlıq mexmonlarini sanap utishning imko-ni júk. Birok yukorida keltirilgen atlardıń Uzidan kanday iri dóretiwshilik shaxslar hám yorkin insanlar «Rakurs»dıń mexmo-ni bulganligi, muxokama kilingan máseleler loirasi kanchalik keń hám túrme-túr ekenligi kurinib turıptı.
Álbette, «Rakurs»dıń barlıq kursatuvlari birdey kizikarli chikmagan. Bálki, muvaffakiyatli hám muvaffakiyatsiz kursa-tuvlarning alısıp turıwı normal, izoxlash múmkin bulgan xodisa bulsa kerek. Usınıs etilgenlerdiń barlıǵı xam uz kas-bining moxiyati tugrisida shın júrekten hám ochik suz júrgiziwge ruxan tayın dep bulmasdi, onıńsiz bolsa kursatuvning túp mazmunı xi-ralashar edi. Telekamera karshisida hámme xam uzını ruxan xotirjam tutavermayli. Xatto aktyorlardek ǵalabalıq kásip iyeleri xam telekamera karshisida «uz rolida» paylo bulganda kupin-cha «teatr asxanası» tilinde aytqanda tájiriybeli aktyor xam kutu-lib ketiwi kiyin bulgan «bosim» astına túsip kolish xolatini basınan keshirediler. «Rakurs» kursatuvning turaqlı baslawshı -si Oybek Veysal Ugli tez arada «Jaslar» telekanalining eń teńikli «naxslari»den birine aylanlı. Boz ústine ol uzınıń kursatuvni alıp beretuǵın makomini bólekshe ózimshillik penen talan-taraj yetiw kilmadi, panarokda turıwǵa háreket kildi, kadrǵa túskende xam qaptal tap-mondan, teleekranning eń shetsinde payda buldi. Bul xam kursa-tuv kontseptsiyasınıń bir kismi esaplanadi: bunda barlıq zat mexmonning dóretiwshilik shaxsına karatilgan, rejissyor, baslawshı hám teleoperator onıń ushın «ishlaydi». Tiykarǵı itibardı kax-ramonga karatish xatto panarokda turıwǵa intilsa xam tıńlaw


112



hám kerekli sorawlardı beriw ukuviga iye bulgan baslawshı shaxsın sayada koldirmas eken. ^
Sonday kilib, «Rakurs»de bunday tipdagi kursatuvlarni quraytuǵın áhmiyetli jixatlar Uz hákisin taptı — suxbag ki-linadigan jaǵday professional dúzildi hám suxbatnii Uzi maxorat menen alıp barıldı. Aktuallıq hám mulokot maz-munining aktuallıǵı xam kem axamiyatga iye bulmadi.
Zamanagóy televidenie ulıwma 60—80-jıllarǵa tán bulgan asıqmastán, asıqpay-albıramay xikoya etiwdi, geyde shumlı yorkinlik hám keskinlikti ma'kul kuradi. «Rakurs»dıń mexmon-lari — uzbek mádeniyatınıń obruli hám xurmatli, ijodda taj-ribali adamları, sol sebepten shum etiw olarǵa jarawmay-di. Studiya daǵı mulokotlar teńikli dóretiwshilerdiń Uz kásipi, kórkem ónerdiń házirgi xolati, utmish hám keleshek xakidagi mulo-xazalar tiykarına kurildi.
Bunday tipdagi kursatuvlarga kizikish olarda kupchilik qallarla zamanagóy kórkem processtiń ámeliyatshıları katnash-ganligi boisidan taǵı bir márte asadı. Rejissyorlar, súwretshiler, jazıwshılar, kompozitorler Uz ıshqıpazları menen tugridan-tuKúyewi mulokot etiw múmkinshiligine onsha xam kup iye bulavermaydilar. Usınıń sebepinen Uz kásipi xakida mudami Uylaydigan xakikiy pro-fessionallar hámme vakt neni bolıp tabıladı aytıwǵa mútájlik sezedi. «Rakurs» mexmonlari zamanagóy kórkem ónerdiń máseleleri xakida tuplanib kolgan pikirlerdi baxam kurdilar.
Bul muloxazalarning kupchiligi túrli qánigeliklerge iye bulgan kórkem ónershunoslarning saldamlı analizi teması bulishi múmkin edi. Teńikli rejissyor B. Yuldoshev teatr processindegi ogrikli máseleler xakida suz yuritdi. Tashkent 6 sh tamashagóylar teatri hám Jaslar teatrining kórkem basshıları O. Salimov hám N.
3 «Kugilmagan mexmon» kursatuvida baslawshınıń boshkacha, kapustaa-karshi ob-razini kurish múmkin. Bul kursatuvni alıp baratuǵın Yu. Oripova onıń bas kaxra-moni xam esaplanadi. Ol hámme vakt kadrda, bunıń ústine suxbatdoshidan kuprok gápiradi. Aslini alǵanda kursatuvning maksadi jaqsı — zamanagóy ǵalabalıq madani-yat, estrada, shou-biznes wákilleri bulgan jaslar menen erkin jaǵdayda ushırasıw. Bul kursatuvni ruxan erkin suxbat formasında kurishga umtılıw muvaffakiyatga alıp keliwi múmkin edi, birok formanıń jeńilligi mazmunning jeńilligi menen júkke chikkan. A. Vartanov kursatuvni bunday aparıw usılın júdá tawıp «shov-shuv, mısh-mısh gáp tarkatuvchi jurnalistika» dep ataydi. (Vartanov A. Aktual'nie problemi televiziyalıqnogo tvorchestva na televiziyalıqnix podmostkax. M., 2003 t. str. 75.).


113
Abduraxmonov balalar teatr-larining dóretiwshilik hám shólkemlestirilgen xolati xakida jumıstıń kuzini bilip pikir almaslılar. Sh. Abbosov zamanagóy Uzbek ki-nosi xakida uz jumısınıń usta -si retinde kat'iyat menen suz yuritdi... Bildirilgen pikir-larning barlıǵına kupgilib bulmaydi, álbette, kursatuv hám
28-súwret. Rejissyor Maxsud onıń baslawshısı tulik xamda Yunusov aktyorlar menen.jalpı ma'kullashni talap xam
etiwmeydi. Tiykarǵı gáp xar qıylı pikirlerdi ókpe keseliliklashtirishla emes, bálki jeke nuktai

denediń ayıpkerleri»menen bolatuǵın xar bir ushırasıw dóretiwshilik xakidagi muloxazalarga baxona boladı. Programmanıń jaratıwshıları jańa formatqa utib uz ómirlerin hesh jeńillestirmalilar. Bálki kerisinshe — keleside segizta syujetni tayarlaw, súwretke oli hám efirga uzatıw zárúr. Unbu kiska metrajli materiallar xam Uziga xosligi menen ajralıp turadı. Syujetlarning kiskaligidan pushayman chekiw múmkin, tek. Atap aytqanda, áyne bir kursatuvning Uzida teńikli qosıqshılar N. Abdullaeva hám M. Yulchievaning tugilgan kúnleri «nishonlandi». Ózine tartatuǵınlı, aklli áyeller fakat Uzlari xakida suzlab kolmay, Uz kásipi xakida muloxaza bildiriwdi. Olardan biri estrada kushikchisi, ekinshisi makomlar atqarıwshı -si. Kútilmegen jaǵday eger xar qıylı syujetlarda bulsa-de, olardı bir kur-satuvda bir-birine dus keltirdi. Fakat syujetning kiskaligi ushınǵana pushayman chekishke tugri kelmadi. Olardıń xar ekewi

názerlerge barıp takaladi. kizikarli suxbatdosh chikib koldi. Ókiniw bul tosınarlılıq

Mádeniyat tugrisidagi kursatuvlar arasında «Rakurs» uzok vakt «efir ómirin» jasaǵanlıǵı menen ajralıp turdi. 2005 jıldan baslap usha nomdagi kursatuv boshka formatda efirga chika basladı. Keleside ol telesuxbatlar emes, bálki Uziga tán ajo-yib sáneler takvimi edi. Jańalanǵan kursatuv eki háptede bir ret Watan hám jaxon mádeniyatınıń yubilyarlari, sol ayda tuwılıw kúnlerin bayramlaydiganlar xakida yadǵa saladı. Kiska syujetlar, zamanlaslar menen kiska suxbatlar, marxum kórkem óner-kárler hám ǵayratkerler xakidagi kiska xikoyalar. Ustalıq hám talǵam bi-lan saylanǵan musikaviy jurlik hám illyustrativ material. Aldınǵı gruppaǵa múnásip kursatuv. Boz ústine birinshi «Rakurs» jıllar ugib az-azdan buEilib, «ajoyib adamlar» sheńberi barǵan sayın torayib baratırǵanlıgınan kiynalmokda edi. Óytkenin izoxlasa boladı — segiz jıl dawamında kursatuvda uzbek mada-niyetiniń avtorlar suxbatlashish ushın usınıs etiw zárúr dep xisoblagan ámelde barlıq teńikli adamları qatnasıw etip buldi.
Jańa «Rakurs»dıń xar bir kursatuvi endlikda 6—7 syujetdan ibarat. Olardıń úlken kismi zamanagóy kórkem óner dóretiwshileriniń tuwılıw kúnlerine, kolganlari Uzbekiston hám jaxon mádeniyatı iri ǵayratkerlerine, áhmiyetli sánelerge bagishlangan.
Eski nomdagi jańa programmada yubiley sánelerine yubileyga tán bulmagan jantasıwdıń bulishi itibardı jalb etedi. «Tán-


114



zamanagóy kushik kórkem óneri, milliy atqarıw dástúrı hám zamanagóy oxanglarning uzaro xamkorligi xakila mulokot etiw ushın ájayıp baxona tugdirganligi menen boglik edi. Birok bul qandayda bir boshka kursatuvning teması bulishi múmkin. Takvim menen boglik, «Ra-kurs»dıń principi — keń mulokot emes, bálki kiska mono-loglar bolıp tabıladı.
Lunda lakonizm — vaktni kadrlaytuǵın kursatuvlarning ájayıp pazıyleti. Dáwir fakat televidenie dáwiri emes. Ol uz atı menen Dáwir. Dáwirde utgan ásir Uzbekiston kórkem óner ǵayratkerleri tugri-sida kuplab syujetlar bar. Bunday syujetlardan kinoxroni-ka, eski filmler hám spektakllardan úzindiler urın alǵan. Bul hámme vakt tamashagóylarningturli áwladları ushın kizikarli bolıp tabıladı. Ǵarrı áwlad Utgan kúnni xotirga aladı, &sh áwlad olar tugi-lishidan talay aldın júz bergen vokealar, shaxslar menen tanısadı.
Eski hám jańa gruppalardı televiziyalıq maxoratning ulıwma mektep birlestirib turadı. Olardıń baslawshısı áyne bir shaxs. Ayırmashılıq avtorlardıń eski «Rakurs» tiykarında teması, formatı, janri buyicha principial jixatdan boshka kursatuv jaratıw qálewi menen belgilenedi. Onsha úlken bulmagan syujetlarga Utmish hám házirgi zamannıń kórkem óneri xakidagi saldamlı mulo-xazalar jam boladı.
Kórkem óner xakidagi kursatuvlar arasında ajralıp turǵan «Siy-rat» programması kamrok úzliksizlilik menen, birok teletomo-


115
shabinlarning dikkat-itibarın jalb etiw ushın talay tez-tez efirga chikib turdi. Bul kursatuv aldın basdanok kórkem óner kisi-lariga bagishlangan kursatuv retinde úylengen hám kurilgan edi.
Bul kursatuvlar, ekenin aytıw kerek, avtorlar hám baslawshılardan ayrıqsha ádeplilikti hám temanı jaqsı biliwdi, materiallardı beriwdiń sınaqtan Uutgan hám jańa formaların talap etedi. Kórkem óner tugrisidagi barlıq kursatuvlar xam bul talaplarǵa ja-vob beravermaydi. Biraq «Ishki dúńya» xakida «javob berdi», deyiw múmkin. Kursatuvning kupchilik sanların qálegen bólekten baslap tamasha etiw hám xesh bir kiyinchiliksiz bul «Ishki dúńya» kursatuvining úzindi ekenligin aytıw múmkin. Xatto programma -dıń avtorı hám baslawshısı — kórkem ónershunos N. Okilova kadrda bulmaganda xam onı bilip alıw múmkin. Kursatuv element-larining qálegen birin bilip alıw suzsiz onıń yutugu bolıp tabıladı. Teletomoshabinningidrok etiw psixologiyasi kórkem ónerdiń bas-ka túrlerinde aqıl etiwge kup jixatdan uxshash. Tamashagóy-larning tiykarǵı kópshiligi daslep qandayda bir-bir ataqlı, ádetdegi, teńib alıw múmkin bulgan kursatuvlarga ústinlik beredi. Usınıń sebepinen zamanagóy televidenieda bir retlik programmalar emes, bálki gruppa kursatuvlar ataqlı bolıp tabıladı. Aslini alǵanda zamanagóy televidenieda saldamlı dóretiwshilik proektler xar qıylı formatlı mav-zuli gruppalar jaratılıwma yunaltirilgan.
Birok, niyet kilingan gruppa onıń kelesindegi yukori reyting kepilligin bermeydi — bul dóretiwshilik jámáátke berilgen uziga tán avans bolıp tabıladı tek. Kupincha joybarlastırılǵan gruppa ik-ki-úsh gezeklik kursatuvdan keyin tuxtab koladi. Keyingi 15 Jılda Uzbekiston televideniesida kupincha sonday qallar júz berdi. Efirga berilgen dáslepki kursatuvlarda tema, janr, usıl birliginiń yukligiga karab ol 6 ki bul gruppanıń uzok dawam etpewin aldınan shama etiw múmkin. Eger olarda mádeniyat xakida suz barsa xam kursatuvlar gruppaǵa tosınarlı birlesedi, olardıń uziga tán kiyofasi júk, qandayda bir-bir gruppa -ga tiyisliligi ayan kurinib turmaydı. Usınıń sebepinen bul qallarda tolıq dóretiwshilik buyırtpa retinde bunday proektler xakida suz júrgiziw kiyin. Mısalı, «Teń salmaqlılıq» gruppaında jazıwshı Ay-bek ijodi, Uzbekistonning ulkashunoslik hám tábiyaat muzeyleri, Tashkent Islam universiteti xakidagi kursatuvlar efirga uza-tildi. Gúmansız, olar uzbek mádeniyatına tiyisli. Birok, tema


116



bul tárzde shegaralanbaǵan túrde keńeytirip jiberilgen takdirda xar qıylı baslawshılar júrgizetuǵın, teması, forması, stilis-tikasi buyicha mutlako boshka-boshka kursatuvlarni qálegen at menen qálegen gruppaǵa gruppalastırıw múmkin. Bunday túrde televidenieda programmalastırıw, kursatuvlar setkası strukturasın forma -lantirish uz mánisin yukotadi. Bul bolsa televideniening áhmiyetli materiallıq strukturalıq kismi xisoblanali. Lekin kursatuvlar bir gruppala, birdey nomda efirga uzatılsa, birden-bir nuktai názerdi, ulıwma ortalıqtı, intonaciyanı, túrli tema daǵı kursatuvlarni birlestiretuǵın ulıwma elementlerdi tabıw júdá áhmiyetli bolıp tabıladı. Hákis túrde ayrıqsha kursatuvlar kanchalik kizikarli bulmasin, gruppa xesh kachon Uz dóretiwshilik kiyofasini tapmaydı, onı «tanib alıw» múmkin bulmayli jáne onı tamashagóylar kutmaydi. Aslini alǵanla sonday xam buldi. Bul «Teń salmaqlılıq» gruppası sheńberinde ayırım kizikarli kursatuvlar bulsa xam onıń efirda kurinmay kolishiga sebep buldi.
«Ishki dúńya» «umumiy ańlatpalı bulmagan shaxslar» kórkem óneri tug-risidagi kursatuvlar arasında ajralıp turar edi. Ol kórkem óner kisi-lariga, tiykarlanıp teatr adamlarına bakishlandi. Baslawshınıń ádeplilikli, ziblinoma odobi ol menen kursatuv kaxramonlari — aktyorlar, rejissyorlar urtasidagi mulokot stilistikasi hám into-natsion kurilishida Uz muxrini koldirli. Bul mulokotlar tele-vizion pavil'onlarda emes, bálki teatr inter'erlarida bolıp Utdi. Suxbatlar gey birewiz teatr foyelarida, bum-bush tamasha zal-larida, artistlarning grimxonalarida bolıp utdi. Yorkin hám bayramǵa say teatr ómiri bul jerde boshka jixati — ádetten tashkari tınıshlıq hám kórkem óner áleminiń jumıs ortalıqı menen kórinetuǵın bulldi.
Teatr kórkem óneri tugrisidagi kursatuvlar (dóretiwshilik portretlar, jańa spektakllar tugrisilagi informaciya, teleinterv'yu) arasında «Ishki dúńya» uz urniga iye. Kursatuvning kupchilik sanları A. Sorto-iy atındaǵı opera hám balet teatrining dóretiwshilik xabtiga — balet artistlariga, opera kushikchilariga, jańa rejissyorlik jumısları -ga bagishlandi. Ol jaǵdayda pedagoglar hám xoreografiya bilim jurtı hám konservatoriya, Kórkem óner institutınıń pitkeriwshileri katnashli. A. Navaiy atındaǵı teatr quramalı dóretiwshilik jaǵdayda bulgan, tele-videniening Uzi «milliy uziga tánlikni» izlew menen xaddan tashkari bánt bulgan hám tariyxıy temalarǵa mukkasidan ketken 90 -jıllar aqırı — 2000-jıllarla balet hám opera kórkem ónerin kópshilik-


117
viylashtirish nafakat estetik, bálki keń materiallıq axamiyatga xam iye edi.
Shet el telekanallarda keń keń tarqalǵan tok-nou formatı házishe biziń televideniemizda súwret bulmadi. Bul jerde tele-vizion mulokotning kamrok xissiyotli, dástúriyrok formalarına ústinlik beriledi. «Zinnat» programması áyne mine sol formada efirga chika basladı. Kat'iy kilib aytqanda, bul programma iskerligi fakat kórkem ónerge bagishlanmagan edi. Ol jaǵdayda xar qıylı gumanitar hám texnikalıq qánigeler, pedagoglar, ilimpazlar, medicina xızmetkerleri katnashdi. Birok bir kancha kursatuvlar kórkem óner adamlarına bakishlandi. Bunday kursatuvlar kanchalik kem bulmasin — olar baslawshı N. Zoxidova jáne onıń suxbatdoshlari urtasidagi ayrıqsha bir-birine isenim hám mámile mádeniyatı menen este koldi.
Programmanı súwretke alıw jayı xesh bir sheńber menen sheklenbedi. Suxbatlar studiya pavil'onlarida hám teatr ımaratlarında, kursatuv kaxramonlarinikila mexmonda bolıp utdi. Xar qıylı jaylardla súwretke alınǵan úzindiler erkin montaj kilindi hám bir au-
diovizual katorga kombinatsiya kilindi xamda suxbatdoshlarning mulokotlarida, avtor hám baslawshınıń lukmalari hám kommentariya -larida kaxramonning favkulodda dóretiwshilik shaxsı ashıp berildi. Programmanıń Uzbekiston xalk artisti Ya. Abdullaeva hám kórkem ónershu-nos alım M. Raxmonovga bagishlangan kursatuvlarlari mine sol jixatlari menen ajralıp turdi. Bul adamlardıń pútkil ómiri teatr kórkem óneri menen boglik. Olar jasları utib kolganligiga kapustaay, aktiv dóretiwshilik isten ketpegenler. Olardıń uz ómiri hám ijodi xakida aytatuǵın gápleri tulib-tamaqtasıb jatıptı. Ómiriy tájiriybe sebepli akl hám donolikni uzida jámlegen bul adamlar ushın bul ómir hám dáwirdi biletuǵın insan menen uz dáwiri hám kórkem óner tugrisidagi pikirler, muloxazalarni baxam kurish álbette kizi-karli eli. N. Zoxidova áne sonday uz jumisına moxir baslawshılar -den biri bolıp tabıladı. Onıń kórkem óner hám ilimiy ijoddagi ómiriy hám dóretiwshilik tájiriybesi oǵan geyde suxbatdoshlarga, sonday eken, tamashagóylarga muxokama kilinayotgan máselelerge boshkacha názer taslawdı usınıs etiw xukukini berer edi.
N. Zoxidova bunday uzicha kurishni, Uz nuktai názerin bo-
siklik, ádep menen hám Uz pikirin zurlamasdan, «kurpani uziga tartmasdan», fakat sorawlar berip kolmasdan, tıńlawdı xam Urniga kuyip ańlatadı. Bunıń menen fakat «yaxshi tıńlawshınıń


118



jaqsı suzlab beretuǵınsı boladı» degen suzlar xak ekenligin tastıyıq -laydi.
Boshka programmalarda bulgani sıyaqlı «Zin-nat» programmasında muvaf-fakiyatlar menen bir-galikda nuksonlar xam buldi. Geyde studiya -
dagi suxbatlar negizsiz 29 -súwret. Avtor Xatkerkalon Ismoiliy túrde chuzilib ketti, televiziyalıq dóretiwshiler sheńberinde.
usınıs etilgenler isenimdi xamisha xam oklayvermadilar. Gáp, tiykarınan, ayırım kursatuvlarning pazıyletleri hám nuksonlari xakida xam emes. Boshka bir zat ayan: xar qıylı kursatuvlar baslawshı -dıń mámile mádeniyatı, shaxsı, ayrıqsha isenim ortalıqı menen ajralıp túrli.
«Rakurs», «Ishki dúńya», «Zinnat» sıyaqlı uzok vakt efirga uzatılǵan kursatuvlar tuxtab kolishini kuplab sebeplerge kura oklash múmkin. Jańa programmalar, jańa texnologiyalıq múmkinshilikler paylo boladı, daslep proekt tiykar kilib alınǵan dóretiwshilik resurslar tawsıladı. «Tok-shou» janrining jaratıwshısı hám klassigi ataqlı Fil' Donax'yuning televideniedan ketiwi onıń yorkin mısalı bolıp tabıladı. Uz kásipiniń ustası reytinginiń tómenlep ketiwi televideniedagi ájayıp yutukning tómenlewine sebep boladı.


Bir kancha programmalardıń kursatuvlar programmalarınan chikib ketiwi sebepli payda bolatuǵın bushlik az-azdan tuldirib barıladı. Olar arasında jańalanǵan «Rakurs»den tashkari «Ki-notakdim», «KinoTeatr», «Diydar», «Kiyofa», «Ómir dawam etedi» sıyaqlı ájayıp, úzliksiz berip barılatuǵın gruppalar bar. «KinoTeatr»dıń atı uzi aytıp turıptı — kursatuv Uzbek
kinematografiyası hám teatr kórkem óneri jańalıqlarına bakishlangan. Kursatuv bir neshe jıllardan berli efirga chikadi. Bul orada ol salmok kásip etdi hám tamashagóylar urtasida ommalashdi. Daslep ol jaǵdayda xar qıylı montaj hám tekstlerdiń bir-birine uyqas emesligi-ni baqlaw múmkin edi. Vakt Ugib tájiriybe tuplandi, profes-sionalizm Usdi, kursatuv zamanagóy kiyofa hám dinamikaǵa iye buldi.


119
Onıń jańalıq tarkatuv -ne, informaciya beriw tusidagi ózgesheligi dizayner bezeginde, úzindilerdiń dinamikalıq mon-taj kilinishida, naturada súwretke alıw, baslawshınıń lunda túsindirme berrga keskin uti-shida kórinetuǵın boladı. Xatto, mısalı, «Rakurs»ga tán bul-
№ gan stilistik saplıqtıń YUK-30 -súwret. «Mexr kuzda» ligi xam bul urında tele-
kursatuvi dóretiwshileri.
hám yorkin esla kolish xoxishidan turılatuǵın kózaba kilingan niyet sıyaqlı tuyuladi. Videokliplar ushın tán bulgan «parchalangan montaj» usılı kursatuvning informaciya beripg vaziflari menen uzını oklaydi. Zamanagóy kino kórkem óneri jańalıqlarına bagishlangan «Ki-notakdim» kursatuvi ushın xam mine sonday qálew hám usıllar xos bolıp tabıladı.
Kinematografiya tugrisidagi syujetlarning uziga xosligi sonda, bul jerde urgu kupincha tayarlıq kurish, súwretke alıw hám repetitsiya etiw procesine beriledi. Televidenie dóretiwshilik processtiń barlıq sırları allakachonlar jarıyalaılǵanınday 6 u-lib tuyuladi — súwretke alıw maydanlarınan kadrlar, spektakl -lar repetitsiyalari úzindileri teleekaranlarda ádetdegi xolga aylandı. Birok teletomoshabinlarning larga kizikishi sakla-nib kolmokda. Televizor karshisida utirgan tamashagóylarning kizikishiga juwap beriw, olarǵa ijodning ishki ortalıqına ki-rish, kórkem ónerdiń «kora mexnati»ga nigox taslazi múmkinshiligin beriw — kursatuvning wazıypalarınan biri.
Kursatuv avtorları jáne onıń baslawshısı (Sh. Raufboeva hám M. Nıshanova) bul wazıypanı muvaffakiyat menen uqıp-lashmokda. Kursatuv úzliksiz berip barılıwı sebepli bolıp utgan hám bulajak prem'era tugrisidagi jańalıqlar tamashagóyga operativlik menen jetkezip berilmokda.
«KinoTeatr» kursatuvi avtorları informaciya beriw — kópshilik-lashtirish wazıypaları menen sheklenip kolmasligi kursatuvning ájayıp jixati bolıp tabıladı. Kursatuvning eń jaqsı sanları zamanagóy


120

kino hám teatrning muam-molarini tereń hám xar tárep-lama analiz kilinishiga da'-vogarlik etedi.
Teńikli kinorejissyor M. Abzalov zamanagóy uzbek ko-meliyasi tugrisida uz pikir-larini bildirdi. Jetekshi ki-norejissyorlar Yu. Rozikov hám 3. Musokov, jazıwshı hám stse-nariychi E. Eń úlken Uzbekiston
kinematografiyasındaǵı izla- kursatuvidan kartina. ósindiler xakida suz yuritdi. Te-
levizion dóretiwshiliktiń eski úlgilerine aynalǵan bir kancha teleseriallar jaratqan teńikli rejissyor M. Muxamelov Uz-bek teleseriali tugrisidagi Uz karashlari menen urtoklashdi. Derlik xar bir kursatuvda teńikli professionallar menen kis-ka intervyular kursatuv avtorları waz keshiwdi istamayotgan
principlerlen biri bolıp tabıladı.
Xar bir intervyu teması barlıqǵa — tamashagóylarning keń sheńberine hám kórkem óner adamlarına kizikarli. Bul «KinoTeatr» kursatuviga xam tiyisli ekenligi itibarlı. Birok kursatuvlar tamashagóylarda kórkem óner tugrisidagi kizikarli suxbatga kanday-bolıp tabıladı kirisiw suzi, usınıs sıyaqlı tásirler koldiradi.
Aytıp utilganlarni «KinoTeatr» avtorlarına tanbex dep kabul kilmaslik kerek. Ajıratılǵan un bes dakikalik formatda kursatuv Uz aldına kuyilgan wazıypanı oklaydi. Gáp bul urında anik bir kursatuv xakida emes, bálki zamanagóy kórkem ónerge ba-kishlangan temalı segmentti tuldirish principleri xakida barmokda.
Ideal jixatdan bul principler informaciya hám informacion-taxli-liy kursatuvlar Urtasidagi sáykeslikke ámel kilinishiga tıykarlanıwı kerek. Ámeliyatda informaciya ochik-oydin ústinlik etedi, bunı túsinse boladı, sebebi bul tendentsiya televi-deniening Uziga xosligiga juwap beredi, birok, ol kórkem óner degi házirgi xolatni saldamlırok ańlap alıwǵa urınıslardı efir-den shetke jıljıtıp chikarmokda. Ulıwma alǵanda televidenie utkir social máselelerden uzını shetke aladı dep bulmaydi. Xar


121
qıylı kanallarda tashki hám ishki sibyosatning jetkiliklishe aktual má-salalari, social -xojalıq máseleler kugarib chikiladi. Bul jixatdan kórkem óner tugrisidagi kursatuvlarga kuprok kaysi bolıp tabıladı mániste informaciya beriw, kungil ashıw roli ajratıladı.
Siyasiy, iktisodiy hám zamanagóy ómirdiń social ji-xatlarına bagishlangan boshka programmalardan fark kilgan túrde kórkem óner tugrisidagi kursatuvlarda kungilocharlik ańlatılıwı -ni talap kilinishiga shubxa júk. Birok bul olarda kórkem óner mu-ammolariga tereń kirip barıw kerek emes, degen mánisti anglatmaydi.
Extimol, tańı «Assalam, Uzbekiston» informacion-dam alıw das-túrinde hám kórkem óner kisisine — rejissyor, súwretshi, aktyorǵa bagish-langan arnawlı kursatuvlarla dóretiwshi shaxs tugrisidagi syujet Urtasida sezilerli fark bulitsgi kerek bolıp tabıladı. Jech bulmaganda erte tańdan kórkem óner tugrisidagi saldamlı suxbatga choglanganlar kem tabıladı. Praym-taymda efirga uzatılatuǵın arnawlı kursatuv bolsa kerisinshe.
Biz televidenie xakida ruwxıylıqtı qáliplestiriwdiń kudratli faktorı retinde sóylewge urǵanıp kolganmiz. Birok bul formula teletomoshabinlarning kórkem óner degi vokealar, dóretiwshi shaxslar menen tanısıwınigina názerde tutmaydi. Ol kórkem óner degi quramalı xodisalar hám processlerdi túsinip alıwǵa ıntılatuǵın teletomoshabinlar ommasining mútájlik hám kizi-kishlarini xam uz ishine aladı. Tamashagóylar kursatuvlarning kaxramonlarida bolsa guzallikni shıraysızlıqtan, xakikatni sox-talikdan farklashga járdem beretuǵın shın júrekten insanlardı kuradilar. Televideniening tamashagóy usınıslarına uz mu-nosabatini bildiriwge urınıwı kursatuvlar avtorları hám baslawshılarlan puqta tayarlıq kurish hám Uz jumısın jaqsı biliwdi talap etedi.
Bul jixatdan dóretiwshilik portret janridagi kursatuvlar eń muvaffakiyatli esaplanadi. Biziń televideniemiz ushın dástúriy bulgan — Sh. Axmarov Ye. Rulom, A. Kaxxor, N. Yeaniev, A. Toliq huqıqlı, O. Xujaev, M. Uygur hám boshka saxne, rangtasvir, suz ustalarınıń ijodiga bagishlangan, 90 -jıllarda jaratılǵan kursatuvlar xar qıylı telekanallarda kayta-kayta tákiraran namo-yish etilgenin aytıw kerek. Bul jaqsı dástúr búgingi kúnde xam dawam etmokda.


122

Dóretiwshilik televiziyalıq portretlarni ajıratıp turatuǵın belgisi olardıń ómiriy fakt-larga, vokealarga tiykar-langanligi bolıp tabıladı. Bul bar-cha zatda — stsena-riyda, ikonografik hám eslalik materiallar -dıń keń qosili-shida, úzindiler hám il-
lyustratsiyalar tańla - 32-súwret. «Xanalon» kursatuvi nishida, baslawshı hám mashk procesi usınıs etilgen Uzbek
mádeniyatınıń ataqlı kelbetleri — bulgan suxbatdoshlar-ekspertlerdiń Uz tarawin jaqsı biliwinde bilinib turadı. Iri súwretshi, jazıwshı, aktyordıń televiziyalıq portretga kirgen hám kirmagan dóretiwshilik hám ómir yuli xakidagi informaciya kolemi hám analiz etiw dárejesi geyde sonshalıq lunda boladıki, olardıń ijodi tugrisida bulajak televiziyalıq filmlerde bul televiziyalıq portretdan ayrıqsha úzindiler retinde paydalanıw múmkin.
Kórkem óner tugrisidagi kursatuvlarning boshka barlıq tipleri hám janrlari arasında televidenie dóretiwshilik portretga kup urın bergenligindege isenim payda etiw múmkin. Eger kórkem óner tugri-sidagi boshka qálegen kursatuvga ajıratılǵan vakt 15—20 dakika menen shegaralansa, televiziyalıq portret 45 dakikagacha dawam eta-di. Ayrıqsha qallarda (mısal ushın jazıwshı Oybek, aktyor Sh. Burxonovga bagishlangan kursatuvlarda) kursatuv bir neshe kismdan ibarat bulishi, katorasiga eki úsh kún efirga chikishi múmkin.
Kursatuvning bunday chuzilishi yul kuyip bulmaydigan ısrapshılıq bolıp tuyulishi múmkin. Boz ústine televidenie xar bir efir vaktini kadrlashi kerek degen gáp allakachon karor tapqan. Birok biziń televidenie vakti-vakti menen Uziga kerek tabatuǵın bunday «dabdaba» xam televideniening gumanitar, bilimparvarlikvazifalari nuktai názerinen xam, onıń uziga xosligi nuktai názerinen xam uzını mutlako
oklamaydi.


123
Mámlekettiń kórkem mádeniyatına úlken ules kushgan iri dóretiwshilik shaxs házirgi áwlad ushın professional hám axlokiy úlgi bolıp xızmet etedi. Mustakil mámleket kurishning utish dáwirinde, ideologiyalıq hám estetik yunalishlar almasıp atırǵan dáwirde, kórkem ónerdiń kommerciyalashuvi dáwirinde bunday kelbetlerge bulgan kizikish kúshayadi — kórkem ónerdiń uzi hám jámiyet joqarı kórkem kriteryalar xamda axlok normalarini jámlegen kelbetlerge mútájlik sezedi. Taǵı buǵan dóretiwshilik portretlar jaslar ushın olardı hám olar jasaǵan dáwirdi biliw menen boglik ayrıqsha axamiyatga iye ekenligin kushimcha kilamiz. Jetkinshek ushın televidenie kupincha utgan ásirler hám asirdegi watanımız kórkem óneri tugrisidagi bilimlerdiń tiykarǵı dáregi esaplanadi. Usınıń sebepinen kórkem óner tugrisidagi kursatuvlar arasında dóretiwshilik portret janrining ústinlik makomi mutlako konuniylir. Televidenie bunıń menen jaqsı dástúrlerge extirom bildirip, házirgi jámiettiiń talap hám mútájliklerine juwap beredi.
Iri dóretiwshilik shaxstıń teleekranda chikishi televidenie spetsifikasiga xam juwap beredi. Ekenin aytıw kerek, úlken aktyor tamasha zalila utirgan tamashagóylarning itibarın uziga jalb kili-shi ushın saxnede jaysha payda bulishining Uzi jetkilikli bolıp tabıladı. Televidenieda xam sonday. Ataqlı artist shaxs xakida fo-tosurat, eski kinoxronika kadrları, spektakllan úzindilerdi, shayırdıń Uz qosıqların ukiyotgan tábiyat kórinisilerdi kursatishning Uzi jetkilikli bolıp tabıladı.
Úlken Uzbek aktyorı Shukur Burxonovning televidenieda jaratılǵan dóretiwshilik portretini barlıq jixatlariga kura ájayıp dep aytıw múmkin. Avtorlar aldında onsha quramalı bulmagan wazıypa turǵan sıyaqlı tuyuladi. Aktyordı uzi Uynagan rolda, xar qıylı ómiriy jaǵdaylarda, ataqlı kórkem óner ǵayratkerleri, saxne degi xamkasblari menen birgelikte muxrlagan júdá kuplab foto -pát, Un jeti &shidan baslap aktyordıń ómir yulini kuza-tıs múmkin bulgan hújjetli kinoxronikaning kemde-kem ushraytuǵın kadrları saklanib kolgan. Onıń qatnasıwındaǵı kórkem filmler hám spektallarning @yozuvlari saklangan, aktyor tugrisidagi kuplab eskertkishler, onıń teatr, kino daǵı jumısı tugrisidagi júzlegen takrizlar, kitaplar bar.
Bir karashda tájiriybeli telerejissyor hám redaktor ushın bul materialdı montaj etiw ulıwma alǵanda úlken quramalılıq


124



tugdirmaydi. Boz ústine, Sh. Burxonov xakidagi kursa-tuvlar aldın xam tayın -langan, derlik barlıq ámeldegi kino hám fotomateriallar bir yarım saatqa yakin dawam etetuǵın úsh kismdan ibarat kursatuvga kirgen.
Kursatuv dawamında onıń avtorları ápiwayı tuyulgan
wazıypanı — keń hám málim
material tiykarında aktyor ijo- 33-súwret. «Jaslar» studiyası
di tugrisida xikoya etiwo ijoldkorlari. wazıypasınǵana atqarıp kolmaganliklari málim boladı. Olar Uz aldına taǵı bir wazıypanı — áyne aytqanda Shukur Burxonov fenomenini ashıp beriw wazıypasın kuyadilar. Tiykarınan xam aktyor ijodi urǵanilganligiga kapustaay, onıń júdá gózzal uqıpı siri ashılmaganligicha kolmokda. Mine sol sır-ájayıpǵa kizikint, aktyordıń sırın ańlap alıw qálewi, onı tamashagóylar, studiyada xozir bulganlar menen birgelikte ashıwǵa umtılıw — bul televiziyalıq portretning uziga tán jixatlarini quraydı.
Kursatuvning baslawshısı teatr tarawindegi teńikli muta-xassis X. Ikromov studiyada 6 lgiz uzi. Bul jerde auditoriya júk. Bi-rok ol fakat teletomoshabinlarga emes, bálki bulmanda, studiya pavil'onida xozir bulganlarga shaqırıq kilayotganidek taassu-rot payda boladı. Extimol, televideniening barlıq ámeliyatshı -larida tayarlaw processinde kursatuvda tilge alınǵan qandayda bir-bir másele yamasa mashqala «uz sheńberinde» extiroslarga berilip muxoka-má kilinayotgan laxzalar boladı. Rejissyor, redaktor, baslawshı, operatordıń xar biri barlıqtı kiziktirgan máselede uz pikiri-ni, Uz nuktai názerin, Uz muloxazalarini bildirali. Bular -dıń barlıǵı, álbette, efirga uzatılmayli.
Sh. Burxonov xakidagi kursatuvda baslawshınıń xızmeti kat-ta. X. Ikromov daslep, úlken aktyor tugrisida joqarı makomli suzlar menen onıń dóretiwshilik awdarması xolini jaysha aytıp beriwden waz keshedi, Uz túsindirme berriga shaxs hám kásip menen boglik temalardı kiritedi, Sh. Burxonov aktyorlıq maxoratining uziga


125
tán qásiyetlerin marok menen ashıp beredi. Mısalı, aktyor intonaciyasınıń kuyga xamoxangligi, baslawshınıń pikirine kura, uqıpınıń milliy tábiyaatına barıp takalali.
Aralasıp ketiw, xissiyot, materialdı professional biliw sap televiziyalıq «auditoriyaning xozir ekenligin xis etiw»menen birge kushilib baslawshınıń pazıyletine aylanadı. Sol sebepli aktyor obrazı teletomoshabinlar ushın jańa kirralari menen ashıladı, moxiyatiga kura yadnama kursatuv janlı dáwir-viy mazmun-moxiyat kásip etedi. Yukorida eskertip utilgan boshka kursatuvlar mısalında bulgani sıyaqlı bul mısalda baslawshı shaxsına itibar qosılıp atırǵanlıǵı biykarǵa emes. Eger uzbek televideniesiningdolzarb máseleleri aytılatuǵın bulsa, olar arasında teleboshlovchi mashqalası eń áhmiyetli mashqala bolıp chikadi. Kórkem óner tugrisidagi kursatuvlar munasábeti menen bolsa bul mashqalanı batırlıq menen birinshi urınǵa kúyiw múmkin.
Telekursatuvlar baslawshısınıń ideal portretini sızıw onsha kiyin emes. Ol kelisken, ádeplilikli, uzını erkin tuta-digan, tıńlay biletuǵın hám zárúr sorawlardı beretuǵın, yaǵnıy suxbat kura alatuǵın bulishi kerek. Ol bul suxbatni júz mıń-erin tamashagóylar kurib turǵanın yoddan chikarmay, birok áyne vaktda áne sol úlken auditoriya hám adamlardıń kishi gruppaına shaqırıq etiw ukuviga iye bulishi kerek. Maxoratli baslawshı temanı hám kursatuv máselelerin chukur biladi, birok Uziga dikkat-itibardı qosmaydı, lunda hám anik gápira hám xokazo.
Kórkem óner tugrisidagi kursatuvlar baslawshısınıń ideal yigma portretini dúziw ańsatrok bulsa kerek. Ámeliyatda barlıq ideal ayrıqshalıqlardı jıynash quramalırok. Bir neshe talabanlardan bitgasini tańlay alıw yanala kiyin — bunda pazıyletlerlen biri kuplab boshka pazıyletlerden ústinlik etiwi múmkin. Geyde teleekranda ózine tartatuǵınlı bolıp tuyulgan jas baslawshılardıń na-fosati tusatdan isenimsizlik keltirip chikaradi — bul jas jigit hám kizlar ne deyatganini Uzlari bilarmikan?.
Kurinadiki, xatto kórkem óner tugrisidagi kursatuv baslawshı -sining &shi xam áhmiyetli axamiyatga iye bulishi kerek. Jas menen biz xabtiy tájiriybeni hám professional bilimlerdi, jeke ob-ru-itibardı boglaymiz. Bul pazıyletler teletomoshabinlarning isenimin tugdiradi hám kursatuvga tereń mánis baxsh etedi.


126

Teatr aktyorları tugrisidagi kursatuv — televideniening se-vimli teması. Kórkem mádeniyat barlıq ǵayratkerlerin tap-sáykeshabinlarning kupchiligi áyne teatr hám kino aktyorların teatr hám telespektallar, kórkem filmler, televideniening boshka kursatuvlari, aqırında xar kúni efirga chikadligan reklama rolikleri buyicha jaqsı teńiydi. Usınıń sebepinen aktyorlar tugrisidagi dóretiwshilik portretlar avtorlarınıń wazıypaları onsha ki-yin emes sıyaqlı tuyuladi, bunıń ústine buǵan uxshash kursatuvlar ushın shablonlar hám ulgiler bar. Ol &ki bul ataqlı aktyor xa-kidagi kursatuv arnawlı bir dárejede olardıń ataqlılıǵı sebepli tamashagóylar urtasida muvaffakiyat kozonishga «giriftor etilgen». «Kiyofa» gruppası avtorlariningxizmati standart bolmaǵan jantasıwǵa umtılıwdan, ataqlı aktyorlardıń shaxsı hám ijodidagi tamashagóy ushın qápelimde, notanish kirralarni izlep, tap-pishdan ibarat.
Xamza Umarov hám Gózzal Ikromova xakila onsha úlken bulma-gan kursatuvlar standart bolmaǵan jantasıwlar menen ajralıp turadı. Xamza Umarov — Uzbek teatri hám kinosınıń iri kelbetleri-den biri, saxnede hám kórkem filmlerde unlab roldı Uyna-gan. Ol xakli túrde dublyajning moxir ustası bulgan. Eger ak-tyor ómirden gúzek jumǵan bulsa xam, kursatuv dóretiwshi ómirde xozir-dek tásirler koldiradi. Syujetda aktyordıń zamanagóy kórkem óner-dagi urni hám oǵan tásiri tugrisidagi pikir tiykarǵı pikirge aynalǵan. Kursatuvda ol menen teatrda saxnege birge chikkanlarga, kinoda birge islegenlerge, onı uz ustazı dep biletuǵınlarǵa tiykarǵı Urın berilgen. Onıń xamkasblari hám partnyorlari, Mu-kimiy atındaǵı teatr aktyorları hám rejissyorlari Uz yadları menen Urtoklashadi. Yadlarda bunday kursatuvlar ushın tán bulgan ulıwma urınlar ulıwma júk. Xamza Umarovning bay ijo-diy ómirinen alınǵan kiska xikoyalar, onıń ol yamasa bul munasábet menen bildirgen xajv hám yumordan erkin bulmagan ibratlı gápleri, xayron kolarli jilik, shın júrekten hám janlı eskertkishler bul úlken aktyorǵa salıstırǵanda mexr-muxabbat, tán alıw xissi menen yuEril-gan. Ulıwma gáplersiz, ulıwma biyik pafossiz kiska este-liklarda názik, sıpayıshıl, astarlı sóylewli hám aklli insan X.. Umarov-dıń janlı obrazı gewdelenedi.
Bul obraz favkulodda áhmiyetli detal' menen, detal' menen emes xatto anik tabılǵan usıl menen tuldiriladi. Pútkil kursatuv


127
dawamında X. Umarov- uning monologi — kásibi bulgan saldamlı munasábet bolıp tabıladı. Komediya

dıń dawısı yangrab tu-radi. Usıl júdá anik — intonaciyalardı hám bar-cha dawıs registrlarini xar tárepleme iyelep alıw — bul aktyordıń ańlatpa múmkinshilikleri baylıǵı daǵı tiykarǵı vo-sita. Kursatuvlda X. Uma-
rov bas rolga ájayıp
34-súwret. «Ziyreklik» tárzde dawıs bergen «Ivan Vasil'evich kas-
bini Uzgartiradi» komediyasidan kadrlar dál refren si-fatida bir neshe ret kórsetiw kilinishi itibarǵa iye-bolıp tabıladı. Kursatuv bul áhmiyetli hám kup mánisli detal' menen biziń itibarımızdı aktyordıń dóretiwshilik ómirbayanshiiyasida kup ushraydı -gan teatr, kino, dublyajdagi iri social rolǵa emes, bálki X. Umarovning maxorati yorkin kórinetuǵın bulgan grotesk-komediya ózgeshelikine iye bulgan dóretpeler dublyajiga karatiladi. Bunday nuktai názer kursatuv avtorları tárepinen aktyor kas-bining professional moxiyatini túsiniwden dárek beredi, onıń artistlik iste'lodi hám insaniy pazıyletleri chukkisi mu-kammal dárejede ashıp beriledi. Baslawshı Mukimiy atındaǵı



aktyorınan kásibi saldamlı munasábette bulish talabı social dramatik rol atqarıwshısına bulgan talaplardan kem bulgan emes. Bir detal', Uz vaktida hám juyali bir soraw hám oǵan juwap kursatuvning, ulıwma pútkil gruppanıń maksadi, mazmunı hám moxiyatini ashıp beriwi múmkinligi xayron kolarli bolıp tabıladı! Dil-bar Ikromova tugrisidagi kursatuvda mine sonday laxza, mine sonday detal' bar edi. Suxbat dawamında baslawshı Sh. Raufboeva júdá abaylılıq menen aktrisa saldamlı dramatik rol tuE-risila árman kilgan — kilmaganligini suraydi. Bul sorawǵa ádetde tasdiklovchi juwap beriledi — álbette Xamlet, Mariya Styuart tugrisida árman kilaman... ! D. Ikromova tugrisidagi syujetda ush-bul soraw aldınan názerde taza sıyaqlı tuyuladi. Soraw kursa-tuv dawamında, teletomoshabinlar sıyaqlı baslawshı xam kome-diya aktrisasida jidliy professionaldı kurgandan keyin yetilali. Aktrisa bul sorawǵa eger sal kulimsirab bulsa-de saldamlı juwap berali: «Júk, árman kilmayman. Men uz aktyorlıq múmkinshiliklerim-ni jaqsı bilemen hám anik baxolayman. Eger men tamashagóylarga kuvonch baxsh etsam, eger olar meniń spektakllarimda kulsalar — men tak bolıp tabıladımenen baxslashib utirmayman».
«Kiyofa» gruppası televiziyalıq proekt sapasıla áyne Uz vakti-de kórsetiw kilinmokda. Ol jaǵdayda kuyilgan wazıypa mutlako anik; aktyorlıq kásipiniń obru-itibarı hám kadrın kutarish. Bul
gruppanıń syujetlari kizikarli hám mazmunli formada bizge úlken

teatrning bush zalida eki kiska monologni aytadı hám kursa- xurmatga iye bulgan, ańsat bulmagan hám kuvonchli dóretiwshilik

tuvni aktyor kabridagi estelik kartinası janında tamamlaydı. Kuri-nib turıptı, olda, kontrast usılı dóretiwshilik portretda muvaffakiyat-li ámelge asırilmokda hám «kiyofa» gruppası muallliflari ushın ardaqlı usılǵa aylanmokda. Bul usıl Milliy teatrning jetekshi aktrisasi D. Ikromova ijodiga bagishlangan kursatuvda xam se-zilib turadı.
Aktrisa teatr hám kinoda komediyali quramalı xarakterli rol-lar atqarıwshısı retinde ataqlı bolıp tabıladı. Onıń saxnede yamasa kino ek-ranida payda bulishining uzi tamashagóylarning kulgusini uygotadi. Teleekran kuprok kattikkul mektep ukituvchisiga uUx-shagan, Uz kásipi hám ómiri tugrisida aklli hám názik muloxaza yuri-tadigan boshka bir aktrisani jańalıq ashadı. Onıń qatnasıwındaǵı spektallar hám kinofil'mlardan alınǵan úzindiler menen birge


128



mexnat bulgan aktyorlıq kásipi xakida suzlaydi. Aktyor hámme vakt Uzbek teatrining tiykarǵı kelbetsi bolıp kelgen. Usınıń sebepinen, sońı nátiyjede, «kiyofa gruppa» aktyorlıq kásipine joqarı ba-xo berip áhmiyetli hám ullı wazıypanı xal etedi. Jámiyetshilik sanasında teatr kórkem óneriniń orının kutaradi. Shunki búgingi kúnde Uzbek teatri aktyorlıq kásipiniń orını artıwına mútájlik sez-mokda.
Teatr hám kinodıń teńikli dargalari katnashadigan kún-gilochar, úyin kursatuvlari, reklama rolikleri kup bulgan bir dáwirde bul kursatuvning dolzabrligi gúmansız bolıp tabıladı. Za-monaviy televidenieda ókiniw menen aytamız reklama rolikleri bulmasligi múmkin emes. Birok teńikli aktyorlardıń xar qıylı telelo-tereyalar, reklamalar hám boshka kommerciya programmalarında xar kúni


129
kurinib turıwı aktyorlıq kásipiniń obrusini bekkemlay-di, deyiw kiyin.
Kórkem óner tugrisida yukorida tilge alınǵan bir kator kursatuv-lar jas rejissyorlar, avtorlar hám baslawshılar tárepinen ámelge asırialayotganligi aytıp utildi. Xakikatdan xam tele-videnie gúzek aldımızda jańalanmokda. Televidenieda kadrlardıń jasarishi tendentsiyasına fakat unamlı baha beriw múmkin. Ol ijodda «barcha ishdagilar buyin egadigan» rakobatni ragbat-lantirishi zárúr. Bul telekanalning yunalishidan kat'iy názer
«Uzbekiston», «Jaslar» yamasa «Goshkent» telekanallariga tiyiw-li bolıp tabıladı.
Álbette, jaslar mádeniyatı máselelerine, mısalı, dáwir-viy musikiy estrada máselelerine bagishlangan kursatuvlar, eger olardı &sh baslawshılar alıp barsa, janlı hám tábiyiy tamasha kilinadi. Bul olardıń álemi, olar bul tarawlardı jaqsırok tu-shunadilar, olardıń jas teletomoshabinlar menen ulıwma til tabıwı jeńilrok keshedi. Bunday programmalar «Un úshinshi» &ki mutlako jańa «TV-Oray» sıyaqlı telekanallarda kurinmokda.
Birok, aytaylik, «Jaslar» kanalında kórkem óner tugrisidagi saldamlı kursatuvni onı tayarlaw hám aparıwǵa tayın bulgan professional qánigeler bar bulgan bir vaktda jurnalisti-ka fakul'tetining keshegi pitkeriwshilerine ısenip tapsırıw shárt emes. Birinshiden, &sh tamashagóylarningsan'at tugrisidagi saldamlı gáplerdi aqıl etiw kobiliyatiga járdem ushın sonday etiw zárúr. Ekinshiden, «Jaslar» telekanalining auditoriyası fakat jaslardan ibarat emes — onı barlıq áwlad tamashagóylari kuradi. Kupincha, kórkem óner tugrisidagi kursatuvning baslawshısı onıń avtorı, anikrok aytqanda rejissyor hám redaktor menen birgelikte dóretiwshilik jámááttiń tulakonli xammuallifi xisob-lanadi. Tema tańlaw hám nuktai názer, kursatuvda ilgeri suri-ladigan sorawlardıń professional dárejesi kup jixatdan oǵan boglik bolıp tabıladı. Usınıń sebepinen zamanagóy kórkem óner tugrisida kursatuv tayarlawda televideniening qánige-kórkem ónershunoslar ilan bekkem alokalari zárúr. Bul alokalarning forması xar qıylı bulishi, qánigelerdi baslawshı, ekspert &xud maslaxatchi retinde usınıs etiw múmkin.
Kópshilik qallarda kórkem óner tarawinde júz berip atırǵan vokealarning kupchiligi televideniening názerinen shette koladi. Bul ayniksa


130



Uzbekistonning 'zamo-sortıy kórkem ónerindegi jańa tájiriybe iyusinidagi yunalishlarga tiyiw-li bolıp tabıladı. Gáplen, ne
nátiyjesinde bolıp tabıladı televi-denie Uzbekistonning kizikarli teatr jámáát-laridan biri — «Eski machit» studiyasın e'-
den shette kol bolıp tabıladı-
35-súwret. «Sport» kanalı de fakat «Rakurs» usı efirda.
teatrning balıiy basshısı menen kishi bir kartinanı kórsetiw killi, tek. Uzbekistonning zamanagóy suwretleytuǵın kórkem ónerine ba-kishlangan kursatuvlar tugrisidagi másele ayrıqsha urında turali. Bul tarawda júz berip atırǵan jańalıqlar programmalarla keń yoritilali. Vakti-vakti menen teńikli súwretshiler menen kiska intervyular -ni «Assalam, Uzbekiston» informaciya — dem alıw programmasında kurish múmkin. Kórkem óner tugrisidagi irirok formatlı kursatuvlarni tayarlawda televidenie ádebiyat, teatr, kinematografiyaǵa ústin-lik beredi. Suwretleytuǵın kórkem óner tarawinde bolsa ol dástúriy sırtqı kórinislerdi ábzal kuradi hám zamanagóy mashqalalardi derlik paykamayli. Boz ústine Uzbek súwretshileriniń polotnolari jaxonning túrli muzeylerinde kórsetiw kilinmokda hám ulıwma alǵanda suwretleytuǵın kórkem óner Uzbekistonning zamanagóy kórkem mádeniyatında yukori Urınlardı iyelep turıptı, iri kórkem ónerigunos qánigeler bar bulgan, suwretleytuǵın kórkem óner xatto xalıq-aralıq bienalda kórsetiw kili-nayotgan bir dáwirde fakat informaciya programmalarındaǵı syujetlar bi-lan sheklenilmokda.
Informaciya beriw funkciyası televideniening tiykarǵı funkciya -lari ekenligine shubxa júk, Birok, zamanagóy televideniening ústin turatuǵınlıqları arasıla analiziy wazıypalar xam aqırǵı urınlarda túrmesligi kerek. Bul wazıypalar, ekenin aytıw kerek, telejurnalist-dıń professional tayınlıǵı dárejesine yukori talaplar
kuyali.
Telekursatuvlarning informaciya beriw hám analiziy wazıypası kanchalik proporcional bulsa, kórkem óner tugrisidagi kursatuvlarda má-


131
Daniyat processlerin sáwlelendiriwdiń mukobilligi shguncha yukori boladı. GUyo sap informaciya kanalı bolıp tuyulgan «Evron'yus» xar kúni efir vaktining derlik úshten bir kismini jaxon hám Yevro-pa kórkem ónerinde júz berip atırǵan vokealarga ajıratıwı, informaciyanı lun-de hám tereń analiziy maǵlıwmatlar menen muvaffakiyatli kupgib aparıwı biykarǵa emes.
Evropa jańalıqlar kanalı biykarǵa eskertip utilmadi. Búgingi kúnde Uzbekiston televideniesi kursatuvlarini eń jaqsı xori-jiy telekanallar úlgileri menen modellestiriw zárúrligi tugrisidagi pikir barǵan sayın ayan bolıp barmokda. Aslini aytqanda, bul pikir televideniemizni modernizaciya etiw procesine tiykar kilib alınǵan. Bayqaǵısh teletomoshabinlar bunıń ele-mentlarini xozirdanok paykashlari múmkin. Bul urınla sol xolatni

timoiy keyiplerge, mútájliklerge, talǵamlarǵa muvofik, bulsa ne ushın modaga ergashmaslik kerek). Bunday kursatuvlar zamanagóy kórkem óner áleminde júz berip atırǵan vokealar tugrisidagi informaciya menen tájiriybe izertlewleri hám Uzbekiston kórkem mádeniyatındaǵı e'-tibor talap etetuǵın máseleler tugrisida saldamlırok pikir almaslaw urtasidagi zárúr uygunlikni proporcionallashtirishi múmkin. Usınıń sebepinen, zamanagóy kórkem óner ǵayratkerleri, ámeliyatshılar hám teoretikler birgelikte jam bolıp Uzbekiston mada-niyetiniń xolati hám bulgusi rawajlanıwı tugrisidagi uz pikir-larini ańlatatuǵın davra suxbati formatındaǵı úzliksiz tur-kumli televiziyalıq proekt jaratıw wazıypası eń aktual hám iyis-tikbolli wazıypalardlan biri esaplanadi.

esapqa alıw zárúrki, jaxonda júz berip atırǵan geosiyosiy uzga-rishlar, globallasıwdıń aktual máseleleri, sonday-aq materiallıq globallasıw, mádeniyatlar hám tsivilizatsiyalarninguzaro munasábetleri, quramalı konfessiyalararo hám dinleraro Uzaro xamkorlik jetekshi shet el televiziyalıq kanallardı mádeniyat hám kórkem ónerge kuprok itibar beriwge odaydı. Angliyanıń Bi-Bi-Si, Frantsiyanıń TU-1 sıyaqlı telekanallari hám bir kancha boshka telekanallar kursatuvlari setkasında gumanitar tendentsiyalar sezilerli dárejede kúshaygan. Obrazlı kilib aytqanda, eń jaqsı telekanallarda Dostoevskiyning «dunyoni guzallik kutkaradi» degen suzlari Uz hákisin tapmokda. Usınıń sebepinen, biz televidenie-mizni olardıń úlgileri buyicha modernizaciya etiwimiz kerek bulgan arnawlı bir bir televiziyalıq modeller xakida sóyle-ganimizda ataqlı jaxon televiziyalıq kanallarında barǵan sayın usib baratırǵan bul istikbolli tendentsiyanı xam názerde tutıwımız zárúr. Biziń televideniemiz kup jıllıq hám bekkem mada-niy-bilimlendiriw dástúrlerge iye, álbette, lekin bunday teleka-nallar tájiriybeleri onı islox etiw hám modernizaciya etiw processinde yunalishlar bolıp xızmet etiwi múmkin. Bul dástúrlerdi xesh bir xolatda biykarlap bulmaydi. Olardı fakat jańa analiziy programmalar menen jáne de bayıtıw hám tereńlashtirish zárúr. Mısalı, bul urında muxokama kilinayotgan temalı segmentte xozir davra suxbati yamasa tok-shou formatlaridagi mun-tazam kursatuvlar joq. Bunday kursatuvlarning zárúrli-gi tiykarınan nafakat televiziyalıq «moda» talabı emes (eger tawıq hám bódeneden basqa quslardıń mákiyeni ij-


132 133

ADABIYoTLAR
KarimovI., Uzbekiston: milliy istiklol, iktisod, sibsat, ideologiya, T., 1993.
Karimov I., Jańasha pikirlew hám islew — dáwir talabı, T., 1997.
Karimov I., Ruwxıy rawajlanıw yulida: tariyx, bilim, ruwxıylıq, T., 1998.
Karimov I., Joqarı ruwxıylıq — jeńilmes kúsh, T., 2008. Devis D., Azbuka televideniya, M., 1962.
Sappak Vl., Televidenie i mi, M., 1963. Shotbaev J. T., Uzbekskoe kino : traditsii i
novatorstvo, T., 1979.
Yurovskiy A., Televidenie — poiski i resheniya, M., 1983.
Ubaydullaev A., Aynası jaxon istikbollari, T., 1993. Umarov E., Pal I., Janr estetikasi, T., 1985. Yegorov V. V., Televidenie: teoriya i praktika, M., 1993. Tsvik V., Televidenie: sistemnie xarakteristiki,
M., 1999.
Abul - Kasimova,, Kino i xudojestvennaya kul'tura Uzbekistana, T., 1991.
Ullıov X,, Kino hám televidenie áleminde, T., 1999. Axmedov B., Rejissura televiziyalıqnogo filma, T., 2005. Tojiboev Sh. Televidenie, T., 2006.
M uxamedov M., Ustazlar ızınen, T., 2006.
M uxamedov M., Rejissura tiykarları (shıǵarma ústinde
islew), T., 2008.



Mazmun
SUZboshI... .... ... ii lishili nii 3
1-bulim,
1. XX ásir mu'jizasi... .... ..... inaya 5 2. Televideniening reproduktivlik funkciyaları
jáne onıń qásiyetleri... .... .... ..... i rishini ni yaniie teleninannn 18 3. Televidenie jáne onıń rejissyori... .... .... .. linailii iiiltinenanniya 26 4. Televidenie jáne onıń janrlari... .... ..... lilyain liinii tinishiniie 31 5. Televidenie programmalarında publitsistik kursatuvlarni
Tashkil etiw... .... linii nii 34 6. Rejissyor stsenariysi... .... .... ini inache yanennnelnni 39 7. Milliy teleserial jáne onıń dáslepki tájiriybeleri... .... .... .... ...ilniii'ininini49


2-bulim
1. Uzbekistonda televideniening qáliplesiwi hám tarakkiyot boskichlari... .... .... .... ii
2. Uzbekiston kórkem televideniesining evolyutsiyası
3. Kórkem televidenie: usıl hám izertlewler... .... ini... .... ..


3-bulim
1. Kórkem óner temasın yoritadigan televiziyalıq kursatuvlar:
izertlewler hám maxorat máseleleri... .... ..... lishili 85 2. Mustakillik jıllarında Uzbekiston televideniesida
materiallıq -kórkem kursatuvlar... .... .... .... ii iiititiiiiinnnni 89 3. Informaciya programmalarında mádeniyat hám kórkem óner
tugrisidagi temaLar... .... .... ...-- linii ini ni ie yeeiinini 94 4. 90 -jıllar birinshi yarımı kursatuvlarida shaxs hám dáwir... .... ... linii 98
Ádebiyatlar... .... .... nii liniiiilshinnelnni 134

134
M. Muxamedov, F. Fayzieva, V. Ablyaeva


TELEVIDENIE ASOSLARI


«Uzbekiston milliy entsiklopediyasi» Mámleket ilimiy baspası, 2008.
Toitkent — 129, Navaiy kúshasi, 30.
Pát suwretshi Bexzod Kodirovning arxivınan alındı.

Redaktoriyat basqarıwshıı Redaktor
' Kórkem redaktor Texnikalıq redaktor Saxifalovchi



S. Xolnazarov B. Azamova
A. Burxonov M. Alimov D. Xasanova

2008 jıl 23 iyulla basıwǵa ruxsat etildi. Kogoz pishimi 60 x841/ „. «Tayms» garniturasi. 7, 9 shártli baspa tabok. 8, 61 baspa -xisob tabogi. Adadi 200.
Bahası shártnama tiykarında. 08-751-buyırtpa.


Uzbekiston Baspasóz hám informaciya agentliginiń «Uzbekiston» baspa-koncern dóretiwshilik úyila bosildi. Tashkent — 129, Navaiy kúshasi, 30.</sub>