M. N. Mahsumov, X. Aliyev, M. A. Odilov, N. A. Musayeva farmakologiya

yopishib qoladi. Mikrokristallar yog‘da yaxshi erigani uchun nerv
tolasining pardasi ularni o‘ziga tortib oladi. Ayniqsa, miyelinsiz
va yupqa miyelin  qavatiga ega bo‘lgan nervlarda (sezuvchi va
vegetativ nervlar) shunday jarayon yuz beradi va natijada
mahalliy og‘riq qoldiruvchi preparatlarning asoslari nerv
tolasining pardasida va oxirida yig‘ilib qoladi. Natijada pardaning
ionlarni o‘tkazish faoliyati o‘zgaradi. Anestetiklarning mahalliy
ta’siri ular ionlangan kation shaklida bo‘lganda kuzatiladi va

122
shundagina retseptorlar bilan bog‘lanadi va parda depolyarizatsi-
yalanmaydi. Natijada impulslarning hosil bo‘lishi va nerv tolasidan
o‘tishi buziladi hamda og‘riq sezish kamayadi.
Mahalliy anestetiklarning samarasi va qo‘llanish usuliga ko‘ra
anesteziyaning quyidagi turlari tafovut etiladi (26-rasm):
1. Yuzaki yoki terminal anesteziya. Anestetik to‘qima yuzasiga
(asosan, shilliq pardaga) so‘rilganda yoki tomizilganda, shu yer-
ning o‘zida og‘riq sezish hissi yo‘qoladi. Chunki anestetik shilliq
pardadagi sezuvchi nerv retseptorlari to‘sadi. Ko‘z kasalliklari
amaliyotida, masalan ko‘z shox pardasidan yot jismlarni olib
tashlash, ko‘z kasalliklarini jarrohlik bilan davolashdan oldin
qo‘llaniladi. Bundan tashqari intubatsiya, ezofagoskopiya,
bronxoskopiyadan oldin qayt qilish refleksini yo‘qotish maqsa-
dida, tomoq va halqum shilliq pardasiga anestetik surtiladi. Bundan
asosiy maqsad qayt qilish refleksining oldini olishdir.
Anestetiklarni ishlatganda shilliq parda orqali qisman qonga
so‘rilib umumiy (rezorbtiv) zaharli ta’sir etishi mumkin. Ularning
so‘rilishini kamaytirish va ta’sirini uzaytirish maqsadida qon
tomirlarni toraytiruvchi (adrenalin) preparatlar qo‘shiladi.
2. Infiltratsion yoki qavatma-qavat anesteziya. Mahalliy
og‘riqni bartaraf etishda va oldini olishda anestetik to‘qimaga (teri
26-rasm.  Mahalliy anestetiklarning sezuvchi nervga ta’sir
etish joylari.
Anesteziya
xillari
Terminal
(yuzaki)
Infiltratsion
Nerv
poyasi
Orqa miya
Nervlarning tuzilishi
Shilliq parda
Preparatlar
nomi
dozasi
Kokain
Dikain
Kesikain
Anestezin
0,5–2%
0,3
0,25–
0,5%
2%
5%
0,5–1%
Novokain
Sovkain
Novokain
Ksikain
Trimekain
Novokain
Ksikain
Trimekain
Sezuvchi
nerv
Harakat
nervi
Mushak

123
orasiga va ostiga, mushaklarga, ichki organlar va boshqalarga)
qavatma-qavat yuboriladi. Bunda preparatning past konsentratsiyasi
(0,25%—0,5%) katta hajmda (250—500 ml) inyeksiya qilinadi.
Natijada to‘qimalar anestetik eritmasi bilan shimdiriladi (infilt-
ratsiya). Ularda joylashgan sezuvchi nerv retseptorlari va tolalari
to‘siladi va og‘riq sezish yo‘qoladi.
Ko‘pgina jarrohlik operatsiyalarida, jumladan, qorin bo‘shli-
g‘ida joylashgan organlarni (masalan, chuvalchangsimon o‘simta
yallig‘lanishida—appenditsitda va boshqalar) operatsiyasida ham
infiltratsion anesteziyadan keng foydalaniladi.
Odatda anestetiklarni, osh tuzining giðotonik (0,6%) yoki
izotonik (0,9%) eritmasida va ayrim holatlarda adrenalin bilan birga
tayyorlanadi. Bundan asosiy maqsad, yuqorida aytilganidek,
moddaning so‘rilishini kamaytirish va ta’sirini uzaytirishdir.
3.  Regional (o‘tkazuvchi) anesteziya. Anestetik preparat
sezuvchi nerv poyasi yoki tolasi oldi to‘qimaga yuboriladi.
Sezuvchi nervdan shu yerida og‘riq impulslari to‘siladi, ushbu
nerv bilan ta’minlangan soha to‘qimada og‘riq sezish yo‘qoladi.
Anesteziyaning bu turi ko‘pincha jarrohlik stomatologiyasida (asosan
tishni olib tashlashda) va jarrohlikda, ayniqsa, barmoqning
yiringli kasalliklarini (panaritsiy) operatsiya qilishda keng ishlatiladi.
Bu yerda ham zaharli anestetiklar (koksin, dikin) ishlatilmaydi,
chunki qonga tez so‘riladi.
4. Orqa miya anesteziyasi. Bunda anestetik eritma orqa miyaning
bel qismidan subaroxnoidal bo‘shlig‘iga yuboriladi. Natijada orqa
miyaga  kelayotgan sezuvchi nerv tolalari to‘siladi va shu nervlarga
taalluqli pastki to‘qimalarda sezish hissi yo‘qoladi. Orqa miya
anesteziyasi ko‘proq oyoqni va chanoqda joylashgan (urologik,
ginekologik) a’zolarni operatsiya qilishda ishlatiladi. Ushbu
anesteziyaning peridural va subdural turlari bor.
5. Suyak anesteziyasi. Ushbu xil anesteziyani bajarish uchun
og‘riq qoldiruvchi modda eritmasi suyakning ko‘mik qismiga
yuboriladi. Yuborilgan joydan yuqorida oyoq yoki qo‘lga tasma
bog‘lanadi. Anesteziyaning bu turi travmatologiya va ortopediyada
ko‘proq qo‘llaniladi.
Har bir mahalliy og‘riq qoldiradigan preparatni ishlatishda
uni o‘ziga xos bo‘lgan farmakodinamik va farmakokinetik
xususiyatlari hisobga olinadi. Masalan, yuzaki anesteziya uchun
shilliq pardadan yaxshi shimiladigan, mahalliy qitiqlovchi ta’siri
kam bo‘lgan yoki bo‘lmagan preparatlar ishlatiladi. Bularga dikain,
promekain, lidokainlar kiradi.

124
10- jadval
Anestetiklarning farmakologik ta’siri bo‘yicha taqqoslanishi
-
a
p
e
r
P
r
a
lt
a
r
-
e
g
l
a
n
A
a
y
i
z
i
h
c
u
k
-
o
r
e
t
n
I
r
-
r
o
t
p
e
s
t
e
i
n
r
a
l
i
h
s
i
s
‘
o
t
v
it
a
t
e
g
e
V
-
r
a
l
y
il
g
n
a
g
i
h
s
i
s
‘
o
t
i
n
-
ti
r
a
it
n
A
k
i
m
i
r
i
s
’
a
t
i
d
a
r
it
y
a
s
u
S
s
a
f
a
n
-
a
k
r
a
m
i
n
i
z
r
i
m
o
t
it
a
k
a
r
a
h
i
n
i
z
a
k
r
a
m
n
i
a
k
o
v
o
N
n
i
a
k
e
m
i
r
T
n
i
a
k
i
s
K
n
i
a
k
i
D
n
i
a
k
v
o
S
+
+
+
+
+
+
+
+
—
—
+
+
+
+
+
+
+
+
—
—
+
+
+
+
+
+
—
—
+
+
+
+
+
+
+
—
—
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
«+» belgisi ta’sir kuchini bildiradi.
Dikain va sovkainning rezorbtiv ta’siri amaliy ahamiyatga ega
emas.
Infiltratsion va suyak anesteziyasini hosil qilish uchun anestetik
modda eritmasidan ko‘p miqdorda yuboriladi. Shuning uchun bu
maqsadda kam zaharli, suvda yaxshi eriydigan anestetiklar
qo‘llaniladi. Bularga novokain, trimekain, ksikain (lidokain) kiradi.
Ushbu preparatlar kattaroq konsentratsiyada regional anesteziya
uchun ham ishlatiladi. Orqa miya anesteziyasini hosil qilish
maqsadida og‘riq qoldiruvchi ta’siri kuchliroq va uzoqroq davom
etadigan preparatlardan novokain, burivaksin qo‘llaniladi. Qon
tomirlari bilan yaxshi ta’minlangan to‘qimalarga (yuz, og‘iz,
tomok bo‘shlig‘i) anestetik yuborilsa, tezda qonga so‘rilib, ta’siri
qisqa muddatli bo‘ladi va tanaga zaharli ta’sir etishi mumkin.
Bunday hollarda anestetikning qonga sekinroq o‘tishini ta’minlash
uchun uning eritmasiga qon tomirlarini toraytiradigan preparatlar
(adrenalin, mezaton) qo‘shiladi (0,1% li adrenalin gidroxlorid
eritmasining 1 ml 200 ml anestetik eritmasiga qo‘shilishi mumkin).
Mahalliy anestetiklarning rezorbtiv ta’siri har xildir.
Novokainning periferik ta’sirlari natijasida tomir-to‘qima
interoretseptorlarining, vegetativ gangliylarning qisman to‘silishi,
shu sababli spazmolitik va giðotenziv ta’siri vujudga kelishini aytib
o‘tish kerak. Novokain ta’sirida yurakning o‘tkazuvchi tizimidan
impuls o‘tishi sekinlashadi va bradikardiya ro‘y beradi. Preparatni
aritmiyaga qarshi ta’siri shu bilan ta’riflanadi. Novokainamid kabi
dori vositasining aritmiyaga yaxshigina naf etishi bejiz emas (8-
jadval). Novokain tibbiyot amaliyotida, asosan, mahalliy anestetik
sifatida infiltratsion anesteziya (0,25%—0,5% li eritmalari), re-

125
gional anesteziya (1—2% li eritmalari) va orqa miya anesteziyasi
(5%li) uchun ishlatiladi.
Lidokain (ksikain). Kuchli mahalliy og‘riq qoldiruvchi ta’sirga
ega. Mahalliy og‘riq qoldirishning hamma turlarida (yuzaki,
infiltratsion, regionar, orqa miya  anesteziyasi) novokainga
nisbatan ta’siri tezroq, kuchliroq va uzoqroq davom etadi. Bundan
tashqari, lidokain aritmiyaga qarshi ta’sirga ega. U ektopik
impulslar hosil bo‘lishini kamaytiradi. Qorincha taxikardiyasida,
ekstrasistoliyada va boshqalarda ishlatiladi (batafsil ma’lumot uchun
«Aritmiyaga qarshi dorilar» bandiga qarang).
Kokain alkaloidi boshqa mahalliy anestetiklarga qarshi o‘laroq
markaziy nerv tizimiga qo‘zg‘atadigan ta’sir etgani uchun eyforiya
va gallutsinatsiya holatlari kuzatiladi. U qaytadan yuborib turilsa,
organizm o‘rganib (qaram) qolishi mumkin. Bu hol kokainizm
deyiladi. Kokainning markaziy nerv tizimiga (MNÒ) bunday ta’siri
adrenoretseptorlarning qo‘zg‘alishi va mediator noradrenalinning
sinaptik bo‘shliqda yig‘ilishi bilan bog‘liq, degan fikr bor. Shu
sababli kokain periferik qon tomirlarini toraytiradi, qon bosimini
qisman ko‘taradi.
Òibbiyot amaliyoti uchun kokainning rezorbtiv ta’siri
ahamiyatsiz. U kokainizm holatiga sabab bo‘lgani uchun qattiq
nazorat ostiga olingan.
Mahalliy anestetiklarni qo‘llash.
1. Yuzaki anesteziya uchun dikain, lidokain va piromekain
ishlatiladi. Dikainning kattalar uchun yuqori dozasi 3% li
eritmaning 3 ml (90 mg)ni tashkil etadi. Preparat ancha zaharli
bo‘lgani uchun uni kichik konsentratsiyada (0,25%—1%) ishlatish
tavsiya etiladi. 10 yoshgacha bo‘lgan bolalarga dikainni faqat ko‘z
tomchisi sifatida qo‘llash mumkin.
Piromekain oftalmologik (0,5%), otolaringologik (1—2%) va
stomatologiya (1—2%) amaliyotida eritma holida yuzaki
anesteziyada qo‘llaniladi. Shu maqsadda ushbu preparatlar ko‘zga
tomiziladi, shilliq pardaga surtiladi yoki sepiladi.
Lidokain yuzaki anesteziya uchun oftalmologiyada, endosko-
piyadan oldin shilliq pardalarga surtish uchun 2—4% li
eritmasidan foydalaniladi. Anestezin suvda erimaydi. Kukun,
shamchalar, surtmalar aerozol shaklida turli kasalliklarda
(allergiya, gemmoroy, pulpit) davo qilinadi.
2. Infiltratsion anesteziya uchun novokainning va trimekain-
ning 0,25% li va 0,5% li, ksikainning 0,125—0,5% li eritmalari
ishlatiladi. Novokainning og‘riqni qoldiruvchi ta’siri 20—30 min,
trimekain va ksikainniki esa bir soatcha davom etadi.

126
Novokainning boshlang‘ich bir martalik dozasi (operatsiya
boshlanishida) 0,25% li eritmasiniki 500 ml; 0,5% li eritmasiniki
150 ml gacha. Keyinchalik operatsiyaning har bir soatida 0,25%
li eritmasidan 1000 ml; 0,5% li eritmasidan esa 400 ml gacha
yuborish mumkin. Lidokain esa uning 0,5% eritmasidan 600 ml
yuboriladi.
0,25% li trimekain eritmasidan 800 ml gacha; 0,5% li
eritmasidan esa 400 ml gacha ishlatiladi.
3.  Regional anesteziya uchun novokain, lidokain va
trimekainning 1% li eritmasidan 100 ml gacha, 2% li eritmasidan
esa 50 ml gacha yuborish mumkin. Keyingi vaqtlarda mahalliy
anestetiklar ta’sirini uzaytirish maqsadida dyurant preparatlar
(masalan, novokainning yog‘dagi eritmasi, ampulada 5 ml dan)
ishlab chiqarila boshlandi. Bunda anesteziya bir necha kungacha
davom etadi. Ko‘pincha bunday preparatlar nevralgiya bilan bog‘liq
og‘riqda buyuriladi.
Lidokain regional anesteziya uchun 1% li eritmasidan 40 ml
gacha 2%li eritmasidan esa 20 ml gacha yuboriladi.
4. Orqa miya anesteziyasi uchun trimekain va novokainning
5% li eritmasidan 2—3 ml qo‘llash mumkin.
Mahalliy anestetiklardan tibbiyot amaliyotida me’da-o‘n ikki
barmoq ichak yara kasalligida, gastritda, qusishda asosan novokain
(0,5% li eritmasidan osh qoshiqda 3—4 marta) yoki anestezin
(0,1—0,2 g kukun holida) ishlatiladi. Proktologiya (to‘g‘ri ichak
jarrohlik kasalliklarida) amaliyotida, ayniqsa, bavosil (gemmoroy),
to‘qimaning shikastlanishida anestezin shamcha shaklida to‘g‘ri
ichakka yuboriladi (0,05—0,2 g). Bundan tashqari, endoarteriit
(qorason), stenokardiya, migren kasalliklarida novokain (0,25% li
eritmasi 25 ml) venaga yuboriladi.
Preparatlar.
N o v o k a i n   (Novocainum). 0,5%, 1% va 2% li eritmalari
ampulada 2 ml dan; 0,5%—2% eritmalari 10 ml dan ampulada;
2% li eritmasi 1 ml dan ampulada; 0,25%—0,5% li eritmalari
400 ml dan; 0,1 g novokain saqlagan suppozitoriylar ishlab
chiqariladi va tayyorlanadi.
D i k a i n   (Dicainum).Kukun, parda holida ko‘z kasalliklarida
qo‘llash uchun ishlab chiqariladi.
0,3% li eritmasi 10—20 ml dan peridural anesteziya uchun
yuboriladi. Oftalmologiyada 0,25%—0,5%; 1%—2% li eritmasi ko‘z
tomchisi holida, otolaringologiyada 0,5% —1% li eritmalari
qo‘llaniladi.

127
Ò r i m e k a i n  (Trimecainum). Kukun, 2—5% li eritmasi 2 ml
dan ampulada, 2% li eritmasi 0,004% li noradrenalin eritmasi
bilan 2 ml dan ampulada chiqariladi. Ifiltratsion va regional
anesteziya hosil qilish uchun yuboriladi.
P i r o m e k a i n   (Pyromecainum). 0,5% li, 1% li va 2% li
eritmalari 10 ml dan ampulada, 30 g dan surtma holida ishlab
chiqariladi.
Yuzaki anesteziya uchun oftalmologiya va otolaringologiyada
qo‘llaniladi.
L i d o k a i n   g i d r o x l o r i d   (Lidocaini hydrochloridum) 1%
eritmasi 10 ml dan; 2% lisi 2 va 10 ml dan; 10% lisi —2
ml dan va 10% eritmasi faqat mushaklar ostiga yuboriladi. Ko‘z
tomchisi sifatida 2% va 4% li eritmasi 5 ml li flakonda 1,5 ml
dan tyubik—tomchi sifatida ishlab chiqariladi. Òerminal va
infiltratsion anesteziya uchun 0,5% eritmasi, regional va peridural
anesteziya uchun 1—2% li eritmasi ishlatiladi.
A n e s t e z i n   (Anaaestesinum) 0,05%—0,1 shamchalar
shaklida, 5%—20% li moyli eritmasi shilliq pardalarga so‘riladi.
Kukun, 0,3 g dan tabletkalar holida ishlab chiqariladi. 0,3 g dan
kuniga 3—4 marta ichiladi. 5%—10% li surtma sirtga qo‘llanadi;
0,05—0,1 g shamchilar shaklida, 5%—20% li moyli eritmasi
shilliq pardalarga so‘riladi.
Rp.: Sol.Novocaini 0,25%—500 ml
Sterilisetur!
D.S. Operatsiya xonasiga.
#
Rp.: Sol. Novocaini 0,5%—5 ml
D.t.d. ¹ 10 in ampullis
S. Operatsiya xonasiga.
#
Rp.: Sol. Lidocaini hydrochloridi 2%—5 ml
D.S. Ko‘z uchun tomchilar
#
Rp.: Ung. Anaesthesini — 5%—30,0
D.S. Teriga surtish uchun.
#
Rp.: Suppos. «Anesthesini»  ¹ 5
D.S. To‘g‘ri ichakka yuborish uchun.

128
NAZORAÒ SAVOLLARI
1. Nerv tizimi (sistemasi)ga tanlab ta’sir etuvchi dori vosita-
lari qanday nom bilan yuritiladi?
2. Narkoz moddalarining ta’siri natijasida organizmda qanday
holat yuzaga chiqadi?
3. Etil spirti bilan surunkali zaharlanish qanday ibora bilan
yuritiladi?
4. Uxlatuvchi dori vositalarining ta’siri qanday sistemaga
qaratilgan?
5. «Analgetik» iborasi nimani anglatadi?
6. Nonarkotik analgetiklarning asosiy preparatlarini ayting.
7. Nonarkotik analgetiklarga misol keltiring.
8. Morfinizm nima?
9. Psixotrop dori vositalari deb qanday dorilarga aytiladi?
10. «Psixostimulatorlar» iborasi nimani anglatadi?
11. Choy bargi va kofe urug‘ida asosan qanday alkoloid bor?
12. Umumiy tonusni oshiruvchi dori vositalarining preparat-
larini ko‘rsating.
13. «Sedativ dorilar» qanday dorilar?
14. Periferik, vegetativ nervlarga qanday nervlar kiradi?
15. Parasimpatik va simpatik nervlar orqali markazdan kela-
yotgan impulslarning ichki organlarga o‘tishida qanday
kimyoviy moddalar (mediatorlar) qatnashadi?
16. Xolinoretseptorlar qaysi nervlarga tegishli?
17. Xolinomimetik va xolinobloktorlar nima?
18. Atropinning ko‘z qorachig‘iga ta’siri qanday?
19. Pilokarpinning ko‘z qorachig‘iga ta’siri qanday?
20. Adrenoretseptorlar qaysi nervga taalluqli?
21. Adrenomimetik so‘zi nimani anglatadi?
22. Adrenoblokator so‘zi nimani anglatadi?
23. Adrenalinning yurak faoliyatiga ta’siri qanday?
24. Efedrin preparati nima uchun bronxial astma kasalligida
qo‘llaniladi?
25. Mahalliy anestetiklarning sezuvchi nervlarga ta’siri
qanday?
26. Novokain eritmasi (0,5%, 1% va 2% li) nima maqsadda
ishlatiladi?
27. Lidokain preparati yuzaki anesteziya uchun qachon
qo‘llanadi?

129
BAJARUVCHI A’ZOLAR FAOLIYAÒIGA ÒA’SIR
EÒUVCHI DORI VOSIÒALARI
NAFAS A’ZOLARIGA TA’SIR KO‘RSATADIGAN
VOSITALAR
Bu guruhga quyidagi vositalar kiradi:
•
nafas stimulatorlari;
•
yo‘talga qarshi vositalar;
•
balg‘am ko‘chiruvchi vositalar;
•
bronxial astmada qo‘llaniladigan vositalar.
Nafas stimulatorlari
Nafas stimulatorlari deb, uzunchoq miyada joylashgan va
nafas jarayonini idora qiladigan nafas markaziga ta’sir ko‘rsatib,
uning faoliyatini jonlantiradigan preparatlarga aytiladi. Ular ta’sir
mexanizmiga ko‘ra quyidagi guruhlarga ajratiladi:
— nafas markazini bevosita faollashtiruvchi dori vositalari;
— bilvosita ravishda nafasni qo‘zg‘atuvchi dori vositalari;
— aralash ta’sirga ega bo‘lgan dori vositalari.
Nafas markazini bevosita faollashtiradigan dori vositalariga
psixostimulator va analeptik ta’sirga ega kofein, bemegrid, etimizol
preparatlari kiradi. (Analeptiklarga qarang!)
Etimizol — bosh miyaning po‘stloq osti tizimlari va uzunchoq
miya markazlarini faollashtiradi. Analeptiklardan farqli o‘laroq,
etimizol miya po‘stlog‘iga susaytiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Shu
sababli faqat nafas faoliyatini jonlantirish uchun emas, tinchlan-
tiruvchi vosita sifatida ruhiy kasalliklar amaliyotida ham qo‘llaniladi.
Ichga va parenteral beriladi.
Reflektor ravishda bilvosita ta’sir etuvchi dori vositalariga
sititon va lobelin gidroxloridi kiradi. Ular sinokarotid zona N-
xolinoretseptorlarini qo‘zg‘atadi, natijada hosil bo‘lgan afferent
impulslar uzunchoq miyaga boradi va nafas markazini qitiqlaydi
(nafas analeptiklariga qarang!)
Aralash ta’sirga ega vositalarga kordiamin va uglerod (IV) oksid
misol bo‘la oladi. Ularning ta’siri markazga va karotid koptokcha
xemoretseptorlarini qo‘zg‘atish bilan birga namoyon bo‘ladi.
Nafas stimulatorlari narkotik analgetiklar bilan, is gazi bilan
yengil zaharlanganda, chaqaloqlar asfiksiyasida, narkozdan so‘ng
o‘pka ventilatsiyasini tiklash maqsadida ishlatiladi. Og‘ir hollarda
esa sun’iy nafas oldirishga o‘tiladi. Bilvosita analgetiklar,
uxlatuvchi, narkoz moddalari bilan zaharlanganda qo‘llanilmaydi.

130
Yo‘talga qarshi vositalar
Bu guruhga kiruvchi vositalar ta’sir mexanizmiga ko‘ra ikkiga
bo‘linadi: markaziy va periferik ta’sirga ega preparatlar. Markaziy
ta’sirga ega vositalar — kodein, etilmorfin uzunchoq miyada
joylashgan yo‘tal markazini susaytiradi. (Narkotik analgetiklarga
qarang!) Periferik ta’sirga ega vositalarga libeksin va boshqalar misol
bo‘la oladi.
Libeksin. Uning ta’sir mexanizmi yuqori nafas yo‘llari shilliq
pardasining sezuvchanligini pasaytirishi, shuningdek bronxolitik
xususiyatlari bilan bog‘liq. MNÒga ta’sir etmaydi, shu sababli
qaramlik chaqirmaydi. Yo‘talga qarshi faolligi bo‘yicha kodeinga
yaqinlashadi. Nafas yo‘llari yallig‘lanishi (o‘tkir va surunkali
bronxit)da qo‘llaniladi.
Glautsin gidroxlorid. Alkaloid. Yo‘talga qarshi ta’sir ko‘rsatadi.
Kodeindan o‘laroq, nafasga ta’sir qilmaydi, qaramlik keltirib
chiqarmaydi. Qisman adrenolitik ta’siri bo‘yicha qon bosimini
tushirishi mumkin.
Òusupreks (okseladin sitrat). Yo‘tal refleksining markaziy
qismiga ta’sir etib, yo‘talni qoldiradi. Nafas markaziga ta’sir
etmaydi. Qaramlik bermaydi. O‘pka va nafas yo‘llari kasalliklarida
ishlatiladi.
Preparatlar.
L i b e k s i n   (Libexin). Òabletkalarda 0,1 g dan ishlab
chiqariladi. 1 tabletkadan kuniga 3—4 marta, og‘ir hollarda 2
tabletkadan 3—4 marta ichiladi.
G l a u t sin gidroxlorid  (Glaucini hydrochloridum).
Òabletkalarda 0,05 g dan ishlab chiqariladi. 1 tabletkadan kuniga
2—3 marta ovqatdan keyin ichiladi.
O k s e l a d i n   s i t r a t   (Oxeladin citrate). Òusupreks. Parda
bilan qoplangan tabletka shaklida 10 yoki 20 mg dan ishlab
chiqariladi. 1 tabletkadan kuniga 3—4 marta ichiladi.
Rp.: Tab. Glaucini hydrochloridi 0,05 N.20
D.S. 1 tabletkadan kuniga 2—3 marta ovqatdan so‘ng ichilsin
Balg‘am ko‘chiruvchi vositalar
Òa’sir mexanizmiga ko‘ra ularning quyidagi guruhlari farq-
lanadi:
— balg‘am ko‘chiruvchi vositalar — termopsis o‘ti, gulxayri
ildizi, qizilmiya ildizi, mukaltin, glitsirram, andiz, botqoq
ledumi, katta tog‘jambil, pektussin, terpingidrat, natriy benzoat,
likorin gidroxlorid;

131
—  mukolitiklar — atsetilsistein, karbosistein, bromgeksin,
ambroksol, triðsin;
— surfaktantlar — kurosurf, ekzosurf.
Ma’lumki, balg‘amning chiqib ketishi bronxlardagi silliq
mushaklarning sekinlik bilan to‘lqinsimon qisqarib turishiga va
kiðriksimon epiteliyning tomoq tomoniga qarab harakatlanishiga
bog‘liq. Bundan tashqari, bronxlarning shilliq qavatidagi shilimshiq
ishlab chiqaruvchi bezlar faoliyati ham ahamiyatlidir.
Balg‘am ko‘chiradigan dorilarga me’da shilliq qavatining
retseptorlarini ta’sirlab, bronxial bezlar sekretsiyasini kuchaytira-
digan, harakatlanuvchi epiteliy faolligini zo‘raytiradigan va buning
natijasida balg‘amni suyiltirib, chiqib ketishini osonlashtiradigan
preparatlar kiradi. Bunday ta’sir, asosan, qustiruvchi vositalarning
kichik dozasiga xosdir. Ular ko‘pincha bilvosita ta’sir etadigan
preparatlar deb ham yuritiladi. Nafas yo‘llarining yallig‘lanishida
va boshqa xastaliklarda ushbu dori vositalari balg‘am ko‘chishini
yengillashtirib, yo‘talni yumshatadi. Yallig‘lanishni kamaytiradi.