M. N. Mahsumov, X. Aliyev, M. A. Odilov, N. A. Musayeva farmakologiya

tabletka holida ishlab chiqariladi. Og‘iz shilliq pardasiga yoki til
ostiga qo‘yiladi.
P i t u i t r i n   (Pituitrinum). Giðofizning gormonal preparati. 1
ml (5 ÒB) dan ampulada ishlab chiqariladi. 0,25 ml teri ostiga

199
yoki mushak orasiga 15—30 min (4—6 marta) 5%li glukozaning
500 ml ga 1 ml qo‘shib venaga tomchilatib yuboriladi.
G i f o t o t s i n   (Hyphotocinum) giðofizning vazopressindan
tozalangan gormoni. Pituitringa o‘xshab ishlab chiqariladi va
qo‘llaniladi.
P r o s t e n o n   (Prostenonum).  P r o s t a g l a n d i n  E2.  0,1%li
spirtli eritmasi 1 ml dan ampulada ishlab chiqariladi. Natriy
xloridning 500 ml izotonik eritmasiga 1 ml qo‘shib venaga
tomchilatib yuboriladi.
M e t i l e r g o m e t r i n  (Methylergometrinum). 0,02% li eritmasi
1 ml dan ampulada ishlab chiqariladi. 40%li glukoza eritmasining
20 ml ga 0,—2%li eritmadan 0,25—1 ml qo‘shib, mushak orasiga
yoki venaga yuboriladi.
E r g o m e t r i n   m a l e a t   (Ergometrini maleas), 0,0002 g dan
tabletka shaklida, 0,02%li eritmasi 1 ml dan ampulada ishlab
chiqariladi. 1—2 tabletkadan ichish uchun beriladi, 0,02%li erit-
masi 0,5—1 ml dan teri ostiga va mushak orasiga yuboriladi.
E r g o t a m i n   g i d r o t a r t r a t   (Ergotamini hydrotartras).
0,001 g dan drajeda, 10 ml dan flakonda ishlab chiqariladi. 1
drajedan yoki eritmasi 10—20 tomchidan kuniga 2—3 marta ichish
uchun, 0,5 yoki 1 ampula teri ostiga va mushak orasiga yuboriladi.
K o t a r n i n   x l o r i d   (Cotarnini chloridum). 0,05 g dan
tabletka shaklida ishlab chiqariladi. 1 tabletkadan kuniga 3 marta
ichish uchun beriladi. Yuqori dozasi 0,1 g, bir kecha-kunduz-
ligi — 0,3 g.
Q o r a q a n d   b a r g i n i n g   n a s t o y k a s i  (Tinctura Berberis).
1:5 nisbatda 40% li spirtli ajratma. 50 ml dan flakonda ishlab
chiqariladi. 30—40 tomchidan kuniga 2—3 marta ichiladi.
J a g ‘ - j a g ‘   o ‘ t i   (Capselia bursa pastoris). Òarkibida K
vitamini, atsetilxolin, xolin, kaliy tuzlari, organik kislotalar
saqlaydi. Suyuq ekstrakti 25 ml dan flakonda ishlab chiqariladi.
20—25 tomchidan kuniga 2—3 marta ichiladi. Damlamasi (10,0—
200 ml) 1 osh qoshiqda kuniga 2—3 marta ichiladi.
P a r t u s i s t e n   (Partusisten). Fenoterol gidrobromid. 0,005 g
dan tabletka shaklida, 0,0005 g dan ampulada ishlab chiqariladi.
1 tabletkadan har 2—3 soatda, bir kecha-kunduzda 40 mg gacha
ichish uchun beriladi, 5%li glukozaning 250—500 ml da 0,5 mg
preparatni eritib, venaga tomchilab yuboriladi.
Rp.: Oxytocini 1 ml
D.t.d N. 5  in amp.
S. 1 ampulani 5%li glukozaning 500 ml da eritib, venaga
tomchilab yuboriladi.

200
#
Rp.: Sol. Ergotali 0,005%—1 ml
D.t.d. N.5 in amp.
S. 1 ml dan teri ostiga yuboriladi
MODDALAR ALMASHINUVIGA ÒA’SIR
EÒUVCHI DORI VOSIÒALARI
Gormonal va antigormonal preparatlar
Endokrin tizimi organizmda muhim vazifani bajaradi. Unga
kiruvchi ichki sekretsiya bezlari o‘z faoliyati davomida biologik
faol moddalar—gormonlar ishlab chiqaradi. Ular organizmning
hayot  uchun zarur bo‘lgan turli fiziologik jarayonlarida qatnashadi
va ularni boshqaradi. Aniqrog‘i, markaziy nerv tizimi ushbu ichki
sekretsiya bezlarining gormonlari yordamida organizmdagi har xil
fiziologik jarayonlarning bir me’yorda kechishini ta’minlab turadi.
Gormonlarga xos bo‘lgan xususiyatlardan biri ular murakkab
kimyoviy tuzilishga ega bo‘lib, kichik miqdorda yuqori samarali
biologik faol moddalar hisoblanadi. Gormonlar kimyoviy tuzilishiga
ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
— oqsil va peptid tuzilishidagi gormonlar (giðotalamus, giðo-
fiz, qalqonsimon bezoldi bezi, me’daosti bezining Langergans
orolchalari gormoni).
— steroid birikmalari (buyrakusti bezining po‘stloq va jinsiy
bezlar gormoni).
— aminokislota unumlari (qalqonsimon bez gormoni).
Ichki sekretsiya bezlari jumlasiga  giðofiz, qalqonsimon bez,
qalqonsimon yon bezi, me’daosti bezining Langergans orol-
chalari, buyrakusti bezi va jinsiy bezlar kiradi. Ular faoliyatining
buzilishi gormonlarning kamayishi yoki ko‘payishiga va har xil
kasalliklarga olib keladi. Ko‘pincha gormonlar yetishmovchiligi
(giðofunksiya) kuzatiladi. Bunday holatlarda gormonal yoki ular
o‘rnini bosadigan boshqa preparatlar qo‘llaniladi. Ular ko‘pincha
hayvonlarning ichki sekretsiya bezidan, peshobidan olinadi (masa-
lan, insulin, AKÒG va hokazo). Ayrim gormonlar esa sintez
qilingan.
Endokrin bezlar faoliyati oshib ketganida—giðerfunksiyada esa
antigormonlar preparatlari (ko‘pincha, sintetik preparatlar)
buyuriladi. Ayrim gormonal va antigormonal preparatlar faqat
o‘ziga xos ta’sirga ega bo‘lib qolmasdan, boshqa farmokologik
xossalarga ega bo‘lishlari ham mumkin. Shu sababli ular amalda

201
ko‘p kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi (masalan, AKÒG, pred-
nizolon va boshqalar allergiya va yallig‘lanishga qarshi qo‘llaniladi).
Hayvon a’zolaridan olingan gormonal preparatlar faolligi
biologik standartlash yo‘li bilan aniqlanadi va ta’sir birligi (ÒB)da
dozalanadi.
Giðofizning gormonal va anigormonal preparatlari
Giðofiz bosh miyaning pastki qismida — asosida joylashgan
bo‘lib, kattaligi noxatdek keladi, u bosh miya giðotalamusining
ortig‘i hisoblanadi va, asosan, 3 qismdan iborat:  old, orqa va
o‘rta bo‘laklar. Old va o‘rta bo‘laklari bez hujayralaridan iborat
va adenogiðofiz nomi bilan umumlashtiriladi. Old bo‘lagida
adrenokortikotrop, somatotrop, tireotrop, follikulostimullovchi,
lyuteinlovchi va laktotrop gormonlar hosil bo‘ladi. Ular
giðotalamusning maxsus kuchaytiruvchi (rilizing) va susaytiruvchi
(statin) gormonlari tomonidan boshqarib turiladi.
Giðotalamus va giðofizning faoliyati o‘zaro bir-biriga bog‘liq
bo‘lib, teskari aloqa prinsiði bo‘yicha bajariladi. Chunonchi,
ularning faoliyati qondagi gormonlar miqdoriga qarab o‘zgarib
turadi. Gormonlar miqdori qonda kamayishi bilan rilizing omillar
ajralib, giðofiz faoliyati kuchayadi, yoki aksincha, qonda gormon-
lar miqdorining oshishi ularga susaytiruvchi ta’sir ko‘rsatadi.
Ikkinchi tomondan, giðofizning old qismidan ishlab chiqarila-
digan gormonlar boshqa endokrin bezlarga stimullovchi ta’sir
ko‘rsatadi. Shuning uchun ham giðofiz boshqa endokrin bezlar
faoliyatini boshqaradigan bez deb ta’riflanadi.
Giðofizning old bo‘lagidan ishlab
chiqariladigan gormonlar
Adrenokortikotrop gormon (AKÒG) — giðofiz old qismidagi
bazofil hujayralarda ishlab chiqariladi. Hozirgi vaqtda sintez yo‘li
bilan olingan AKÒG maxsus retseptorlar bilan ta’sirlanadi.
AKÒG buyrakusti bezida glukokortikoidlar hosil bo‘lishini
kuchaytiradi. AKÒGni ishlatilganda buyrakusti bezi faoliyati
susaymaydi, lekin uzoq vaqt ta’sir etganda bu bez faoliyati
zo‘riqishi mumkin. AKÒGning preparati kortikotropin hayvon-
larning giðofizidan olinadi va ta’sir birligi bilan belgilanadi. Hazm
yo‘llarida parchalangani uchun mushak orasi va venaga yuboriladi.
Preparatning ta’sir muddati 6 soat. U asosan glukokortikoidlarni
uzoq vaqt ishlatilgandan so‘ng beriladi. Bundan maqsad buyrak-

202
usti bezi po‘stloq hujayralarini faollashtirish va glukokortikoidlar
susaytirgan endogen kortikosteroidlar ishlab chiqarilishini
tiklashdir. Preparatni uzoq vaqt davomida qo‘llash tavsiya etilmaydi.
Chunki bir tomondan AKÒGning ishlab chiqarilishi susayib
qolishi mumkin, ikkinchi tomondan esa buyrakusti bezining
faoliyati zaiflashib qoladi. Ko‘pincha kortikotropin  kortikoste-
roidlar bilan almashtirib ishlatiladi.
Nojo‘ya ta’sirlari: shish, arterial bosimning ko‘tarilishi,
uyqusizlik, regeneratsiya jarayonlarining susayishi kuzatiladi.
Kortikotropinni giðertoniyaning og‘ir shakllari, qandli diabet,
me’da va o‘n ikki barmoq ichak rak kasalligi, yurak faoliyati
yetishmovchiligida qo‘llash tavsiya etilmaydi.
Somatotropin gormoni giðofiz old qismida atsidofil hujayralar
tomonidan ishlab chiqariladi. Somatotropin ta’sirida skelet va butun
tananing o‘sishi ta’minlanadi. Bu gormon yetishmovchiligida o‘sish
sekinlashib, to‘xtab qoladi (pakanalik), ko‘p ishlab chiqarilganda
esa haddan tashqari o‘sib ketish (gigantizm), agar o‘sish davri
tugagan bo‘lsa akromegaliya kasalligi rivoj topadi.
Somatotropin anabolik ta’sirga ham ega, peshob bilan azot
qoldiqlari chiqarilishining kamayishi bundan darak beradi. Soma-
totropin qonda qand miqdorini oshiradi (giðerglikemiya), liðolizni
faollashtiradi, qonda erkin yog‘ kislotalari miqdorini oshiradi. Bu
gormon hozirda toza holda ajratib olingan. Asosan somatotropin
gormoni ishlab chiqarilishi yetishmaganda tavsiya etiladi. Hazm
yo‘llarida parchalangani sababli parenteral mushaklar orasiga
yuboriladi.
Somatostatin gormoni giðotalamusdan ajratib olingan va sintez
yo‘li bilan olingan, lekin u akromegaliyani davolashda kam sama-
rali. Chunki u qisqa muddat ta’sir etadi va tanlab ta’sir etmaydi,
enteral yuborilganda samara bermaydi. Hozirda akromegaliyani
davolashda dofaminomimetiklar (bromkriðtin) keng qo‘llaniladi,
chunki ular o‘sish gormoni ishlanishini tanlab kamaytiradi.
Òireotrop gormoni qalqonsimon bez gormonlari ishlab
chiqarilishini kuchaytiradi. Bu gormon qalqonsimon bez tomo-
nidan yodning yutilishi, tirozinning yodlanishi va gormon
sekretsiyasi, tireoglobulin proteoliziga ta’sir qiladi.
Òibbiyot amaliyotida qoramol giðofizining old bo‘lagidan
tozalangan ekstraktirotropin ishlatiladi. Uning faolligi ÒBda
ifodalanib, qalqonsimon bezning faoliyati yetishmovchiligi—giðo-
funksiyada, miksedema kasalligida tireoidin bilan birga qo‘llanadi.
Follikulostimullovchi gormon ayollarning tuxumdonlarida
follikulalarning rivojlanishi va estrogenlar sintezini, erkaklarda esa

203
urug‘ kanalchalari rivojlanishi va spermatogenez jarayonini jon-
lantiradi. Menopauza gonadotropini (pergonal) follikulostimullov-
chi faollikka ega preparatdir. Bu preparat menopauzadagi
peshobdan ajratib olinadi va follikulalar va estrogenlarning
yetishmasligi hamda erkaklarning giðogonadizmida qo‘llaniladi.
Luteinlovchi gormon tuxumdonlarda ovulatsiyaga va folliku-
lalarning sariq tanaga aylanishiga, shuningdek, progesteron va
estrogenlarning hosil bo‘lishida qatnashadi. Urug‘donlarda esa
Leydig interstitsial hujayralarini qitiqlab, testosteron gormoni
ishlanishini oshiradi.
Laktotrop gormon sut bezlari rivojlanishi va laktatsiyani
kuchaytiradi. 198 ta aminokislotadan tashkil topgan oqsil. Laktin
preparati qoramollar giðofizidan olinib, tug‘ruqdan keyingi
emiziklik davrida sut ajralishini oshirish maqsadida beriladi.
Melanostimullovchi gormon giðofiz o‘rta bo‘lagida ishlab
chiqariladi. U ko‘rishni, qorong‘ulikka moslashishni yaxshilaydi.
Mollar giðofizidan olingan giðofizning orqa bo‘lagidan ishlab
chiqariladigan gormon preparat intermedin oftalmologiya ama-
liyotida qo‘llaniladi.
Giðofizning neyrosekretor hujayralaridan oksitotsin va
vazopressin gormonlari ishlab chiqariladi. Oksitotsinning ta’siri
asosan bachadon mushaklariga qaratilgan bo‘lib, ritmik qisqartiradi.
Bu gormon homiladorlik davrining oxirida o‘z ta’sirini ko‘rsatib,
tug‘ish jarayonining tezlashuvini ta’minlaydi. Vazopressin gormoni
ikki xil ta’sirga ega bo‘lib, qon tomir devoridagi silliq mushaklar
tonusini oshiradi va buyrak kanalchalarida birlamchi suvning qayta
shimilishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham bu gormon
antidiuretik gormon (ADG) deb ataladi. Ushbu gormon quruq
pituitrin shaklida hidlash yo‘li bilan qandsiz diabet kassalligida
qo‘llaniladi. Kortikotropinning asosan qoramol giðofizidan tayyor-
langan preparati inyeksiya uchun, kortiðotropin kukun holida
flakonlarda 10, 20, 30, 40 ÒB ishlab chiqariladi. Yuborishdan
oldin osh tuzining izotonik suyuqligida eritiladi, muskullar orasiga
bir kecha-kunduzda 3—4 marta yuboriladi.
Preparatlar.
Hayvonlar giðofizining old bo‘lagidan olingan e k s t r a k t . 10
ÒB dan flakonlarda ishlab chiqariladi. 10 ÒB dan kuniga teri ostiga
yoki mushak orasiga yuboriladi.
X o r i o n  g o n a d o t r o p i n i   (Gonadotropinum chorionicum).
Homilador ayollar peshobidan olinadigan gormonal preparat. 500,
1000, 1500 ÒB dan flakonda ishlab chiqariladi. 500, 3000 ÒB dan
kuniga yoki haftada 1—2 marta mushaklar orasiga yuboriladi.

204
L a k t i n   (Lactinum). Hayvonlar giðofizining old bo‘lagidan
olingan gormon. 100 va 200 ÒBdan flakonda ishlab chiqariladi.
70—100 ÒBdan bir kecha-kunduzda 1—2 marta mushaklar orasiga
yuboriladi.
O d a m  s o m a t o t r o p i n i  (inyeksiya uchun) (Somatostatinum
humonum pro injectionibus). Odam giðofizining old bo‘lagi
gormoni. 4 ÒB dan flakonda ishlab chiqariladi. 0,25% (2 ml)
novokain eritmasi bilan birga haftada 3 marta 2—4 ÒB dan
mushaklar orasiga yuboriladi.
O k s i t o t s i n   (Oxytocinum). Giðofiz orqa bo‘lagidan olingan
poliðeptid gormoni. 1 ml (5 ÒB) dan ampulada ishlab chiqariladi.
1 ml ni 5% glukoza eitmasining 500 ml ga qo‘shib, venaga
tomchilatib yuboriladi. Ayrim hollarda mushak orasiga yoki
bachadon bo‘yniga 0,5—1 ml dan yuboriladi.
D e z a m i n o o k s i t o t s i n   (Dezaminooxytocinum). 50 ÒB dan
tabletka shaklida ishlab chiqariladi. 1 tabletkani lunjga qo‘yib erib
ketgunicha og‘izda ushlab turiladi, har yarim soatda qaytadan
qo‘yish mumkin.
P i t u i t r i n   (Pituitrinum). Giðofizning gormonal preparati.
Òarkibida oksitotsin va vazopressin saqlaydi. 1 ml (5 ÒB)dan
ampulada ishlab chiqariladi. 0,2—1 ml dan teri ostiga va mushak
orasiga yuboriladi. Zaruriyat tug‘ilsa 1 ml ni 5% li glukoza eritmasiga
qo‘shib venaga yuboriladi.
A n d i u r e k r i n   (Adiurecrinum). Hayvonlar giðofizining orqa
bo‘lagidan olingan quruq preparat. Kukun. 0,02—0,05 g kuniga
2—3 marta hidlanadi.
D e s m o p r e s s i n   (Desmopressinum). Sintetik preparat. 5 ml
li flakonda tomizg‘i probkali. Burunga 1—4 tomchidan tomiziladi.
Rp.: Adiurecrinum 0,05
D.t.d. N. 10
S. 1 kukundan kuniga 2—3 marta hidlash uchun
#
Rp.: Oxytocini 5 ÒB
D.t.d. N. 5 in ampullis
S. 5 ampula ichidagisi 5% li 500 ml glukoza eritmasiga qo‘shib,
tomchilatib venaga yuboriladi.
#
Rp.: Pituitrini 5 ÒB
D.T.d. N. 5 in ampullis
S. 0,5 ml teri ostiga yuboriladi.

205
Qalqonsimon, qalqonsimon yon bezi gormonal va
antigormonal dori vositalari
Qalqonsimon bez gormonlari moddalar almashinuvini
kuchaytiradi, bunda to‘qimalar tomonidan kislorodning sarflanishi
ortadi, tana harorati ko‘tariladi. Oqsillar, karbonsuvlar va yog‘lar-
ning parchalanishi tezlashadi, qondagi xolesterin miqdori
kamayadi. Òireoid gormonlar adrenalin ta’siri kuchaygani uchun
taxikardiya (yurak urishini tezlashishi) kuzatiladi.
Ushbu gormonlar tananing o‘sish va rivojlanishini boshqa-
rishda ham ishtirok etadi. Ular miya, suyak to‘qimasi va ayrim
a’zolarning shakllanishida qatnashadi. Agar bu gormonlar
yetishmasa, bolalarda kretinizm rivojlanadi. Bunda bola aqliy va
jismoniy rivojlanishi bo‘yicha orqada qoladi. Kattalarda esa
almashinuv jarayonlari susayishi, ish qobiliyatining pasayishi,
apatiya, xafsalasizlik, shish, yurak faoliyatining buzilishi kuzatiladi.
Bu potologiya «miksedema» kasalligi deyiladi. Òibbiyot amaliyotida
qalqonsimon bez gormonlarining quyidagi preparatlari qo‘llaniladi:
tiroksin, triyodtironin gidroxlorid, tireoidin.
L Òiroksin dinatriyli tuzi odatda ichga, ayrim hollarda esa
venaga yuboriladi. Òiroksin ta’siri sekin rivojlanib, 8—10 kundan
so‘ng yuqori darajaga yetadi va bir necha hafta davom etadi.
Òiroksin bir marta yuborilganda 2—4 haftagacha asosiy almashinuv-
ning ortishi kuzatiladi.
Òriyodtironin gidroxlorid ta’siri tez rivojlanadi, 24—48 soatdan
so‘ng yuqori darajaga yetadi va bir necha kun saqlanib qoladi.
Asosiy almashinuvga tiroksinga qaraganda 3—5 marta kuchliroq
ta’sir etadi. Preparat ichish uchun beriladi.
Òireoidin qoramolning quritilgan qalqonsimon bezidan iborat.
Òireoid gormonlar aralashmasini o‘zida saqlaydi.
Òireoid gormonlar asosan giðotireoidizm, kretinizm va
miksedemada beriladi. Bu preparatlarning dozasi ortib ketganda
ortiqcha qo‘zg‘aluvchanlik, terlash, taxikardiya, tremon, tana
vaznining kamayashi kuzatiladi.
Giðotireoidizm  ovqat  bilan  yodning kam tushishi  tufayli
kelib chiqqan bo‘lsa, davolash oziq-ovqatga  yodidlar qo‘shish
bilan olib boriladi.
Antitireoid vositalar. Hozirgi vaqtda qalqonsimon bez
giðerfunksiyasini davolashda quyidagi yo‘nalishdagi preparatlar
qo‘llaniladi:
1) giðofiz old bo‘lagidan gormon ishlab chiqarilishini
kamaytiradigan vositalar — yod,  diyodtirozin;

206
2) qalqonsimon bezda tireoid gormonlar sintezini susaytiruv-
chi vosita — merkazolil;
3) qalqonsimon bezda yodning yutilishini buzuvchi vosita —
kaliy perxlorat;
4) qalqonsimon bez follikulalarini buzuvchi vosita — radiak-
tiv yod.
Yod — yodidlar holida ishlatiladi. Me’da-ichak yo‘lidan yaxshi
so‘riladi. Giðofiz tireotrop gormoni ishlab chiqarilishini susaytiradi.
Natijada tireoid gormonlar sintezi susayadi. Samarasi 2—3 hafta
mobaynida saqlanadi.
Merkazolil — qalqonsimon bezda triyodtironin va tiroksin
sintezini buzadi. Merkazolil ichish uchun beriladi. Nojo‘ya ta’sirlari
leykopeniya va agronulotsitoz. Ba’zan dispeptik o‘zgarishlar
kuzatiladi, buqoq keltirib chiqarishi mumkin, buning oldini olish
uchun yod va diyodtirozin birga beriladi.
Kaliy perxlorat — qalqonsimon bezda yodning yutilishini
kamaytiradi, tireotoksikozning yengil va o‘rta darajalarida tavsiya
etiladi.
Giðertireozning ba’zi shakllarida radiaktiv yod I
131
 yoki I
132
dan foydalaniladi. Preparat qalqonsimon bezning hujayralarini
destruksiyaga uchratadi. Samarasi sekin rivojlanadi. Dozasi oshirib
yuborilganda miksedema rivojlanishi mumkin. Preparat natriyli tuz
holida ichga beriladi, millikyurida (mKi) dozalanadi.
Qalqonsimon yon bezi paratgormon ishlab chiqaradi. Uning
ishlab chiqarilishi qondagi kalsiy miqdoriga bog‘liq.
Paratgormonning asosiy ta’siri fosfor va kalsiy almashinuvini
boshqarishdir. U suyaklardan kalsiyning qonga o‘tishini, hazm
yo‘llarida kalsiyning so‘rilishini ta’minlaydi. Paratgormon kalsiy
almashinuviga kalsitriol (vitamin D ning faol shakli) miqdorini
oshirish yo‘li bilan ta’sir qiladi. Paratgormon kalsiy ionlarini
buyrak kanalchalarida qayta so‘rilishini oshiradi. U fosfor
ionlarining miqdorini pasaytiradi.
Qoramollar qalqonsimonoldi bezidan paratireoidin preparati
olinib, tibbiyotda qo‘llanadi.
Paratireoidin ta’siri 4 soatdan so‘ng boshlanib, 24 soatgacha
davom etadi. Preparat bez faoliyatining yetishmasligida ishlatiladi.
Òeri ostiga va mushak orasiga yuboriladi. ÒBda dozalanadi.
Preparatlar.
Ò i r e o i d i n   (Thyreoidinum). Kukun; 0,05 va 0,1 g dan tab-
letka shaklida ishlab chiqariladi. Bir kecha-kunduzda 0,05—0,2 g
dan ichish uchun beriladi. Yuqori bir martalik dozasi 0,3 g;
kecha-kunduzligi — 1 g.

207
Ò r i y o d t i r o n i n   g i d r o x l o r i d   (Triyodthyronin hydroch-
loridum). 20 mkg dan tabletka shaklida ishlab chiqariladi. Bir
kecha-kunduzda 5—20 mkg gacha, zaruriyat bo‘lganda 60—100
mkg gacha ichish uchun tavsiya etiladi.
L e v o t i r o k s i n  (Levothyroxinum). Òabletka shaklida 25 mkg,
50 mkg, 75 mkg, 100 mkg, 150 mkg, 175 mkg, 200 mkg
dan ishlab chiqariladi. Giðotireozda kasallikning kechishiga qarab
1 kunda 1 tabletkadan ovqatdan oldin qabul qilinadi.
A n t i s t r u m i n  (Antistruminum). Òarkibida kaliy yodid ( 0,001 g;
qand upasi 0,0083 g bor). Òabletka shaklida ishlab chiqariladi.
Endemik buqoqning oldini olish uchun 1 tabletkadan haftada 1
marta, rivoj topgan buqoq kasalligida kuniga 1—2 tabletkadan
2—4 hafta davomida beriladi.
M e r k a z o l i l   (Mercasolilum) 0,005 g dan tabletka shakllida
ishlab chiqariladi. 1—2 tabletkadan kuniga 3—4 marta ovqatdan
keyin ichiladi.
P r o p i l t i o u r a t s i l   (Propylthyouracilum). Òabletka shaklida
0,05 g dan ishlab chiqariladi. Kuniga 3—6 marta giðerteriozda
ichiladi.
P a r a t i r e o i d i n   (Parathyreoidinum). 1 ml dan (20ÒB)
ampulada ishlab chiqariladi. 1—2 ml dan har kuni yoki kunora
teri ostiga yoki mushak orasiga yuboriladi.
Rp.: Tab. Thyreoidini 0,1 N. 20
D.S. 1 tabletkadan kuniga 2 marta ovqatdan so‘ng ichiladi
#
Rp.: Tab. Mercasolili 0,05 N. 10
D.S. 1—2 tabletkadan kuniga 3—4 marta ovqatdan so‘ng ichiladi
#
Rp.: Parathyreoidini 1 ml (20 ÒB)
D.t.d. N. 10 in ampullis
S. 1 ml mushak orasiga yuboriladi
Me’daosti bezi gormoni va diabetga qarshi
sintetik preparatlar
Ma’lumki, me’daosti bezi enskritor va inkritor faoliyatga ega.
Ekskritor funksiyasi ovqatning hazm bo‘lishida qatnashadigan
fermentlar ishlab chiqarish bilan ta’riflansa, inkritor funksiyasi
esa bezda joylashgan Langergans orolchalari
 α
 va 
β
 hujayralarining
gormonlar ishlab chiqarishi bilan bog‘liq. Insulin gormoni 
β

208
hujayradan, glukogan esa 
α
 hujayralardan ishlab chiqariladi.
Bulardan ahamiyatlisi insulin gormoni hisoblanadi. Uni ishlab
chiqarilishi birinchi galda uglevod va yog‘ almashinuvini izdan
chiqaradi va qandli diabet kasalligi rivoj topadi.
Insulinning asosiy ta’siri uglevod almashinuviga qaratilgan
bo‘lib, uni boshqaradi. Bundan tashqari u boshqa modda
almashinuviga ham bilvosita ta’sir etadi.
Insulinning farmokologik ta’siri natijasida:
— to‘qimalarda (asosan, jigarda) glikogen shaklida yig‘ilishi
hisobiga qondagi qand (glukoza) miqdori kamayadi. Yog‘ va
oqsillardan glukoza hosil bo‘lishi tormozlanadi;
— qondagi glukozaning to‘qima hujayralariga kirishi va uning
sarflanishi ta’minlanadi;
— modda almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan chala
oksidlangan moddalar (keton tanalar) hosil bo‘lishi kamayadi va
oksidlanishi tezlashadi;
— oqsil va yog‘ sintezi ortadi.
Insulinning ta’sir mexanizmida uning to‘qima hujayralari
pardasidan glukozaning o‘tishini ta’minlashi va sarflanishi katta
ahamiyatga ega deb qaraladi.
 Òurli sabablarga ko‘ra (irsiy faktor, alimentar — ovqat
faktori, giðodinamiya — kamharakatlik, asab faktori va boshqalar)
insulinni yetarli miqdorda ishlab chiqarilmasligi natijasida modda
almashinuvlari, ayniqsa uglevod almashinuvi buziladi. Glukozaning