M. N. Musayev sanoat chiqindilarini tozalash texnologiyasi
Download 3.87 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Qattiq maishiy chiqindilami axlatxona (poligon)larga chiqarib tashlash
- Qattiq maishiy chiqindilarni kompostirlash
|
§
ь с 3 s S ■X О
< 1 cd -я l - i
1 1 w 5 3 3 1 ^ - 3 / -3 1 "Э!'о я ► 1 Ё 1 O' £ о I с Ж ь I
£ I J с со 243 21.7-rasm . Q M C h n i «S or ay n C h ek k in i» (I ta li ya ) fi rm as i te x n o lo g ly a si b o ‘y ic ha qa yt a is h la sh p ri n si p ia l sx em as i. www.ziyouz.com kutubxonasi Q a lliq nm isliiy du q m riU ar M ngnilli asosiy a jra tis h I
nazu rn t n jralisli N 'rrtikal h av onqiiniria aero ajrn tish у O g 'ir fraksjy.i II \ 1 л jo 1 1 11 1 n a z o ra t n jrntish ---------------------------------- -s Ycnjtil у fruksiyu \ i r tik a l h av o o q im id a a c ro a jra tis h QK‘lr fmk-jN-Q Yen*tl frok.-a\* III M a jo iitli n t / i r a l a j r a l b h т 1 М н ки Ы и га InrkiMi niahsiilol III Majmil Io7n a jra tish .V**s*y •.-U-klrodinauuk Hjrntisii G ru x tlash I '
I ▼ I I Me'yoru wlkn/lsh I —
! - I * Q alayli m eU lM o m blfklMMlinamik n u /u ru l Mjriilbh
H u ig li milaJI-liHU Qukiiq Q u m m d a ll- I m h 21.8-rasm. «Polimer» MIB da metallar va yengil fraksiyani ajratuvchi qattiq maishiy chiqindilarni hoyitish prinsipial texnologik sxemasi. 1983-yili «Polimer» MIB da QMChdan yengil (makulatura tarkibli) fraksiyaiami, qora va rangli metali-Iomni mexanizatsiyaiashtirilgan ajratib olish texnologiyasi tatbiq etildi (21.8-rasm). Axlat mashinalardagi dastlabki QMCh tubi plastinali to ‘ldiruvchi bo‘Igan qabul hunkeriga ag‘dariladi, keyin konveyerli estakada bilan mexanizatsiyaiashtirilgan saralash liniyasiga uzatiladi. Tasmali konveyerning yuqorisidan osma elektromagnit separator (birinchi asosiy separatsiyalash) o'rnatilgan; konveyerni harakatlantiruvchi baraban sifatida magnit shkiv (birinchi nazorat separatsiyalash) dan foydalaniladi. Asosiy separatsiyalash QMCh qatlami ustidan, nazorat separatsiya esa qatlam ostidagi qora m etall-lo m n i separatsiyalab olishni ta ’minlaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi Keyin QM Ch oqimi vertikal aeroseparatorga tushadi, u yerda material ikki fraksiyaga bo‘linadi — yengili havo oqimi bilan siklonga chiqariladi, oxiri ikkinchi tasmali konveyerga uzatiladi. Bu konveyer ta sm a si u s tid a o sina m ag n it s e p a ra to r (ik k in c h i asosiy separatsiyalash) o ‘rnatilgan bo‘lib, uning harakatlantiruvchi barabani sifatida magnit shkifdan foydalanadi (ikkinchi nazorat separatsiyalash). Ko‘p bosqichii magnitli separatsiyalash amalda QM Ch oqimidan qora metall-lomni to ‘Hq (95-100%) ajratib olishni ta ’minlaydiki, bu nafaqat xomashyodan kompleks foydalanish balki elektrodinamik separatsiyalash tarmog‘iga qulay ish sharoitini ta ’minlash uchun ham zarur. Asosiy bosqich elektrodinamik separatorlari magnitli boyituvchi apparatlaridan keyin uchinchi konveyer tasmasi ostida, nazorat bosqichiniki esa — to ‘rtinchi konveyer tasmasi ostida o ‘matilgan. Elektrodinamik separatorlari avtomatik rejimda metallqidiigich signal! bo‘yicha ishlaydi va rangli metall induktor zonasiga tushishi bilanoq ishga tushadi. Elektrodinamik separatsiyalash metallqidirgich induktor ishi uchun eng tejamkor qulay sharoit yaratadi (rangli metall uzluksiz oqim bo‘lib kelmaydi) va saralovchi qurilma sifatida eng samarali ishlashini ta ’minlaydi (impulsli rejim). Rangli metall-lomni ajratish 80% darajasiga yetadi. Aeroseparatoming yengil fraksiyasi siklondan gorizontal havo separatoriga kelib tushadi, u yerda o‘z navbatida ikki fraksiyaga bo‘linadi: polim er plyonka bilan to ‘yingan, yengil va tasmali konveyerdan pressga yuboriluvchi, og‘ir fraksiya. Boshlanishida gorizontal separatordagi yengil fraksiyadan polim er plyonkani ajratish uchun elektroseparatordan foydalanish taklif qilingan edi. Biroq, amaliyotda shu narsa ma’lum bo‘ldiki, QMCh ni boyitilganda gorizontal separatordagi yengil fraksiya tarkibida chang miqdori ko‘pligi sababli uni elektroseparatorda qo'shimcha tozalash (qog‘oz va plyonkani ajratish) qiyinlashadi. Shuning uchun havoning gorizontal oqimida aeroseparatsiya changsizlantirish operatsiyasi sifatida foydalanish maqsadga muvofiq va undan keyin elektrboyitishga yengil emas, balki og‘ir fraksiya jo ‘natiladi. Tajriba — sanoat
www.ziyouz.com kutubxonasi sh a ro itla rid a tex n o lo g ik ja ra y o n n in g asosiy p a ra m e trla ri amqlashtirilgan, jihozlar ishiga zarur o ‘zgartirishlar kiritilgan va materialni boyitishga optimal tayyorlash texnik masalasi (materialni yumshatish, QMCh oqimini taxminan bir qovat qilib taqsimlash) amalda hal qilingan. Texnologiyani o ‘zlashtirishda birlamchi aeroseparatsiya eng murakkab bo‘hb chiqdi. Dastavval vertikal aeroseparatordagi havo oqimi ham so'ruvchi, ham bosim beruvchi ventilatorlar yordamida u y u s h tirild i. B iro q v e rtik a l a e ro s e p a r a to r n in g p a rra k li ta ’minlovchilarining ishga yaroqsiz ekanliklari sababli demontaj qilinishi apparatni rekonstruksiya qilib, havo oqimini faqat so'ruvchi ventilator hisobiga uyushtirishiga olib keldi. Rekonstruksiya natijasida m ohiyatan yangi aeroseparator modeli yaratildi va apparat ta ’minlovchilarsiz ishlaganda QM Ch dan yengil fraksiyalarni ajratishning samarali rejimi topildi. QMCh dan ajratib olingan yengil fraksiyalarni utillashtirish yo‘llarini qidirish ishlari o ‘tkazildi. Maishiy chiqindilami boyitish texnologiyasining tatbiq etishning birinchi bosqichida «Polimer» MIB da yig‘ma magnitli konsentrat olinib metall-lom sifatida foydalaniladi. Ikkinchi bosqichda magnitli konsentratni qo‘shimcha tozalab qora metall-lom va qalayli metall-lom kabi ikkita mahsulotga ajratish ko‘zda tutilgan. QMCh qoldiqlari «Polimer» MIBda yoqib yuborilar edi. Ulami qayta ishlashni ikki variantda davom ettirish mumkin: keyinchalik kompostirlash uchun ozuqa qismini ajratish maqsadida dag‘al boyitish yoki chorva uchun ozuqa tayyorlashda ishlatiladigan ozuqa qismini qo‘shimchalardan tozalash uchun boyitish. Birinchi variantni yo‘lga qo‘yish uchun maxsus tajriba-eksperimental sexi qurish talab etilmaydi, ikkinchi variantni yo‘lga qo‘yish uchun bunday qurilish zarur (biroq yuqorida ta’kidlanganidek, bu maqsadga muvofiq emas). QMChning og‘ir fraksiyalarini boyitish uchun ozuqa qismidan shisha, tosh, suyak, metall qoldig‘i va shu kabilami ajratib olish imkonini beruvchi maxsus groxotdan yoki gravitatsion separatordan foydalanish mum kin. Gravitatsiya bosqichida hosil qilingan konsentratni qayta ishlab kompostga aylantirish zarur. Gravitatsion separatomi yirik masshtabda sinash yaxshi natijalar ko‘rsatdi, biroq 246 www.ziyouz.com kutubxonasi kompost ishlab chiqarish sexi qurilishidan oldin uning sanoat namunasi tayyorlanib smovdan o ‘tkazilishi kerak. QMCh dan metallar va yengil fraksiyani ajratib saralash hamda boyitilgan og‘ir fraksiyani qayta ishlab kompostga yoki mol uchun ozuqaga aylantirish natijasida dastlabki QMCh ning 50% ga yaqirri utillashtiriladi. Yiliga 200 ming t. QMCh ni qayta ishlash quwatiga ega bo'lgan zavoddan foydalanilganda (bu 700—800 ming aholiga to ‘g‘ri keladi) har yili 45 t. yengil fraksiya (shu jumladan, 1,5 ming t. ga yaqin polimer plyonka), 2—4 ming t. qora metall-lom, 1,5—2 ming t. qalayli metall-lom, 1 ming t. gacha aluminiy, 35—45 ming t. kompost yoki 5 ming t. ga yaqin chorva uchun quruq ozuqa olish mumkin. Boyitish qoldiqlari piroliz qilinishi yoki yoqib yuborilishi kerak. QMCh ni boyitish zavodlari axlat yoqish zavodlaridan farqli o'laroq foyda keltiradilar, atrof-muhitni ifloslantirmaydilar hamda tabiat resurslaridan oqilona va tejamli foydalanishga qaratilgandir. Z avodlar iqtiso d iy o ti Q M Ch ni qayta ishlash va boyitish mahsulotlarining realizatsiya qilinishi sharoitlariga ko‘p jihatdan bog‘liq. Ko‘p mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatdiki, kelajakda QMCh ni aholi tom onidan ajratib yig‘lladi (samaradorlikda unga teng keladigani yo‘q), ammo ijtimoiy ong, aholi madaniyati uni qabul qilgan vaqt va joydagina amalga oshirish mumkin. QMCh ni ajratib yig‘ishda konteyner yoki qismlar soni uch- to‘rttadan ortmasligi kerak, beshta bo‘lishi hatto yuqori rivojlangan mamlakat va madaniyat markazlari uchun ham ko‘plik qiladi. Amaliy rejalarda hozir QMCh ni turli ulushlarda, shu jum ladan aholi tomonidan ham ajratib qayta ishlashining turli kombinatsiyalari ko‘rib chiqilmoqda. Yaqin kelajakda QMCh ni yig‘ish va qayta ishlash tizimi ehtimol, quyidagi ko‘rmishga ega bo‘ladi: - chiqindini qabul qilish va birlamchi ko‘rik uchun maydoncha; - birlamchi saralash platformasi (mebel, maishiy texnika) kabi yirik o ‘lchamli chiqindilarni ajratib olish; - qayta ishlash (masalan, kompostirlash) uchun paketlam i bo‘laklash va chiqindilarning organik qismlarini ajratish qurilmasi; 247 www.ziyouz.com kutubxonasi — keyinchalik presslanadigan qayta ishlanuvchi qimmatbaho komponentlar (qog‘oz, karton, turli xil plastmassalar, shisha va boshqalar)ni qo‘ida chiqarib olinadigan ikkilamchi saralash platformasi; — temirli materiallarni magnit yordamida ajratish va presslash seksiyasi; — rangli metallardan qilingan buyumlami (birinchi navbatda aluminiy bankalari) hosil qilingan elektr maydoni hisobiga ajratib olish seksiyasi; — QMCh ning ishlatilmaydigan komponentlarini poligonga chiqarish uchun yuqori zichlab presslaydigan jihoz. Biroq hozirgi vaqtda mamlakatimizda va aksariyat boshqa mamlakatlarda qattiq maishiy chiqindilami zararsizlantirishning asosiy usuli sanitar axlatxonalarga (bizning axlatxonalami shunday deyish mumkin bo‘lsa) tashlash, yoqish va (hech bo‘lmaganda ularning organik qismini) kompostirlash. Nazorat uchun savollar: 1.QMCh ni kompostirlashning asosiy maqsadi nimadan iborat? 2. Kompost nima maqsadda ishlatiladi? 3. QMCh ni kompostga aylantirishning afzalliklari va kamchiliklari nimadan iborat? 4. Kompostning tarkibi va xususiyatlari qanday? Qattiq maishiy chiqindilami axlatxona (poligon)larga chiqarib tashlash Rivojlangan mamlakatlarda QMCh ning 50—85%, bizning mamlakatda - 96%ga yaqini (nazorat qilinmaydigan) axlatxonalarga chiqarib tashlanadi. Bu usulning boshqa usullaiga qaraganda afzalliklari: soddaligi va arzonligi, kamchiligi esa katta maydonlar sarfi, atrof-muhitning ikkilamchi ifloslanishi va QMCh dagi qimmatbaho komponentlarining yo‘qolishi. Qattiq maishiy chiqmdilarga nisbatan munosabatda ulami tashish barcha xarajatlaming 70—75%ni tashkil qiladi. Tashish tizimini 248 www.ziyouz.com kutubxonasi Rasm 21.9. Toshkent shahridagi axlat yig‘uvchi QMCh transportlari: a) aholi xonadonlaridan axlat yig‘uvchi transport mashinasi; b) 20 tonnali axlat yuklash konteynerlari; d) konteynerlaming mashinaga ortilgan payti. 249 www.ziyouz.com kutubxonasi tanlash va tashkil qilishga q o ‘y i l a d i g a n asosiy talablarga minimal xarajatlar bilan ekologik xavfsizlikni ta ’minlash kiradi. To‘g‘ridan to‘g‘ri (bir bosqichli) tashish tizimi odatda chiqindi hosil bo‘ladigan joy, ularni qayta ishlash va zararsizlantirish obyektlaridan uncha uzoq bo'lmagan hollarda qo'llaniladi. Ikki bosqichh — axlatni qayta yuklash stansiya (AQYS)li tizimi QMCh ni o ‘rta va uzoq masofaga tashilganda samara beradi va odatda yirik shaharlarda qo‘llaniladi. Bunda aholi punktlari joylashgan hududlardan kichik hajmli avtomashina transportidan foydalaniladi (21.9. a-rasm). Keyin esa ushbu m ashinalar o ‘z yuklarini AQYS da 20 tonnali katta hajmli konteynerlarga bo'shatadi. Shundan so‘ng bu mashinalar zichlangan axlatlami shahar tashqarisida joylashgan poligonlarga bo'shatib keladi. AQYS tarmog‘ini yaratish, yig‘uvchi va ko‘p yuk ko‘taruvchi axlat tashuvchi transportlardan yanada samaraliroq foydalanish, tashiladigan chiqindilar hajmi va shahar transport tarmog'ini band etish darajasini kamaytirish, poligonda chiqindilarni joylashtirish sharoitlarini yaxshilash hisobiga QMCh ni tashishning iqtisodiy samaradorligi va ekologik xavfsizligini oshirish imkonini beradi. AQYS m ahsuldorligiga k o ‘ra farq lan ad i: kich ik (qayta ishlanadigan chiqindilar miqdori 50 t/sutdan ko‘p emas), o ‘rta (50-100 t/sut) va yirik (100 t/su t dan ko‘p) qator AQYS larida chiqindilarni zichlash operatsiyasi ko ‘zda tutilgan. Bunday operatsiya bo'lmasligi faqat kam mahsuldor AQYS da samara beradi. Chet el amaliyotida QMCh ni axlat tashuvchi transport kuzovida (almashuvchi kuzovda) zichlash statsionar presslari keng tarqalgan-ki, bu foydali yuk k o ‘tarish d an m aksim al foydalanish imkonini beradi. Bu lm 3 chiqindini chiqarib tashlash tannarxini taxminan 25 % ga, kapital mablag'larni 30 % ga pasaytirish, xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar va axlat tashuvchi haydovchilar sonini kamaytirish, yonilg'i moylash materiallarini 35 % gacha tejash imkonini beradi. AQYS dan foydalanish samaradorligini ularda QMCh ni toy ko'rinishda zichlash tizimidan foydalanganda sezilarli oshirish mumkin. QMCh toylari zichligini 1000—1200 kg/m3 gacha oshirish quyidagi imkoniyatlami beradi:
www.ziyouz.com kutubxonasi — tashiladigan QMCh hajmini 5 marta kamaytirish; — poligondan foydalanish muddatini 3—5 marta ko‘paytirish; — poligon texnologik ehtiyojlari uchun iste’mol qilinadigan yer- grunt miqdorini 10 marta kamaytirish; — toylardagi namlik miqdorini 60—70 % ga kamaytirish, bu esa hosil bo‘ladigan filtrlash oqovalari miqdorini sezilarli kamaytirish va ajratilgan filtratni shahar tozalash inshootlariga j o ‘natish imkoniyatini beradi; — hosil b o ‘ladigan biogaz va noxush hidli gaz m iqdorini minimumga keltirish; — axlatni yonib ketish darajasini pasaytirish; — infeksiya tashuvchi hisoblangan kemiruvchi va qushlarni ko‘payish imkonini amalda yo‘qotish; — rekultivatsiya qilingan poligon territoriyalarini turli madaniy- sport inshootlarini joylashtirish uchun foydalanish; — poligonga yaqin aholi punktlarida yashovchi xizmatchi xodimlarga m a’lum ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan estetik sanoat korxonalari ko‘rinishini berish. Ikki bosqichli tashishda yillik ekspluatatsion xarajatlar 3,5 marta, yonilg‘i sarfi 2,8 marta, shahar chegarasidagi yonilg‘i sarfi 1,5, transport soni 4,4 marta kamayadi.
1. Qattiq maishiy chiqindilami necha foizi axlatxonalarga chiqarib tashlanadi? 2. Toshkent shahrida qattiq maishiy chiqindilami tashish tizimi qanday yo‘lga qo‘yilgan? 3. Qattiq maishiy chiqindilami qanday ko‘rinishda tashish maqsadga muvofiq? 4. Qattiq maishiy chiqindi toylarining zichligini oshirish qanday imkoniyatlami beradi?
Kompostirlashning asosiy maqsadi QMCh ni zararsizlashtirish ( o ‘z - o ‘zid an 6 0 —70 °C gach a qizish n a tija sid a kasallik 251 www.ziyouz.com kutubxonasi qo ‘zg‘atuvchilar yo‘q qilinadi) va QM Ch organik qismlarini biokimyoviy parchalanishi hisobiga olinadigan o‘g‘it-kompost hosil qilish uchun qayta ishlashdir. Kompostning qishloq xo‘jaligida o‘g‘it sifatida qo‘llanilishi madaniy o‘simhklar hosildorllgini oshirish, tuproq tuzilishini yaxshilash va undagi gumus miqdorini oshirish imkonini beradi. Juda ahamiyatli tomoni shundaki, kompostirlashda atmosferadagi «issiqxona« gazlari (eng aw alo uglerod dioksidi) yoqish yoki axlatxonaga tashlashga qaraganda kamroq chiqariladi. Kompostning asosiy kamchiligi — undagi og'ir rangli metallar miqdorinmg yuqoriligidir. Kompostirlashning maqbul sharoitlari quyidagicha: pH-6-8 gacha, namlik 40—60%, kompostirlash vaqti 25—50 soat. Hozirgi vaqtda kompostirlash maxsus yopiq basseyniarda yoki tonnellarda bir oy davomida amalga oshiriladi. QMCh ni kompostga qayta ishlash uncha katta bo‘lmagan masshtablarda (chiqindilar umumiy massasining 1—3%) qator mamlakatlarda (Gollandiya, Shvetsiya, Germaniya, Fransiyada, Italiya, Ispaniya va boshqalar) olib borilmoqda. Ko‘pincha hamma chiqindilardan ajratib olingan og‘ir m etallar bilan unchalik ifloslanm agan organik qism i k o m p o stirlan ad i. Q M C h ni kompostirlash Fransiyada keng tarqalgan bo‘lib, 1980-yilda 50 ta kompostirlash qurilm asi, bundan tashqari 400 ta yoqish va kompostirlash kombmatsiyalashgan qurilmalari ishlagan. AQSHda kompostirlash amalda keng tarqalmadi. Yaponiyada bu usul bilan l,5%ga yaqm QMCh qayta ishlanadi. QMCh ni kompostirlash zavodlari Moskva, Leningrad, Minsk, T oshkent, O lm a-ota shaharlarida qurilgan. Bulardan ko‘plari allaqachon ishlamay qo‘ygan. Asosiy sabab — chiqindilarda og‘ir metallammg mavjudllgidir. Texnologik sxemada axlat tashuvchilami qabul bunkerlariga to‘kish, ulardan chiqindilar plastinali to ‘ldiruvchi yoki greyfer kranlar yordamida tasmali konveyerlarga, so'ngra aylanuvchi hiotermik barabanlarga uzatish ko‘zda tutilgan. Biobarabanlarda bir maromda havo berilishi mikroorganizm- larning yashashini rag'batlantirilganligi natijasida faol biotermik jarayon sodir bo‘ladi. Bu jarayon davomida chiqindilar harorati 60°C gacha ko'tarilib, kasal qo‘zg‘atuvchi bakteriyalaming halok bo‘lishiga olib keladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi Kompost hidsiz g‘ovak mahsulotdir, quruq modda hisobidan kompost tarkibida 0,5—1 % azot, 0,3% kaliy va fosfor hamda 75% organik gumus modda mavjud. Elangan kompost magnit separatlashdan o ‘tib, mineral tarkibni maydalash uchun drobilkaga uzatiladi, keyin tayyor mahsulotlar omboriga yuboriladi. Ajratilgan metall presslanadi. Elangan QMCh ning kompostirlanmaydigan qismi — charm, rezina, yog‘och, plastmassa, mato va boshqalar — piroliz qurilmasiga jo ‘natiladi. Bu qurilmaning texnologik sxemasida kompostirlanmaydigan chiqindi qismini bunker-yig‘gichga uzatish ko‘zda tutilgan bo‘lib, undan ular quritish barabanining yuklash voronkasiga yuboriladi. Chiqindilar quritilgandan so‘ng piroliz pechiga kelib tushadi, unda havo berilmasdan ulaming termik parchalanishi yuz beradi. Natijada bug‘-gaz aralashmasi va qattiq uglerodli qoldiq-pirokarbon hosil qilinadi. Bug‘-gaz aralashmasi qurilmaning issiq-mexanik qismiga sovitish va ajratishga, pirokarbon qismi esa — sovitish va qayta ishlashni davom ettirishga yuboriladi. Pirokarbon — smola va gaz pirolizining oxirgi mahsulotidir. Pirokarbon sanoatning metallurgiya va boshqa ayrim tarmoqlarida, gaz va smola — yonilg'i sifatida foydalaniladi. Nazorat uchun savollar: 1. QMChlami to ‘g‘ridan to ‘g‘ri bir bosqichll va ikki bosqichli tashish tizimlari qaysi hollarda qo‘llaniladi? 2. Toshkent shahridagi axlat yig‘ish tizimi qanday tashkillashti- rilgan?
3. QMCh toylari zichligmi 1000-1200 kg/m3 gacha oshirish qanday imkoniyatlami beradi? 4. Ikki bosqichli tashishda yillik ekspluatatsion xarajatlar, yonilg‘i sarfi necha marta kamayadi? 5. QMChni kompostirlashning asosiy maqsadi nimadan iborat? 6. Kompost nima maqsadda ishlatiladi? 7. QMCh ni kompostga aylantirishning afzalliklari va kamchiliklari nimadan iborat? 8. Kompostning tarkibi va xususiyatlari qanday?
Download 3.87 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|