M porsaev, B. Sh. Safarov, D. Q. Usmanova raqamliiqtisodiyot asoslari

1.2.3-rasm. Misollar bilan raqamli platformalar turi ierarxiyasi



Instrumental raqamli platformalar ma’lumotlarni yakuniy ra­qamli qayta ishlash texnologiyalariga asoslangan dasturiy-texnik va dasturiy echimlarni ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish hiso- biga raqamli iqtisodiyotga va uning samaradorligiga hissa qo‘shadi.
Platforma ishtirokchilari va platformaga ulangan ma’lumotlar manbalari o‘rtasida o‘zaro ta’sir o‘tkazish uchun yagona axborot muhiti bo‘lgan infratuzilma va amaliy raqamli platformalar tran- zaktsion xarajatlarni kamaytirish orqali raqamli iqtisodiyot­ga o‘z hissalarini qo‘shadilar .
Instrumental raqamli platforma
Instrumental raqamli platformalar ushbu texnologiyalar­ni texnik amalga oshirish uchun vositalarni o‘z ichiga olganligi va shu kabi vositalarga hujjatlashtirilgan kirish interfeysi mavjudligi sababli ma’lumotlar bilan ishlash uchun raqamli texnologiyalarga dasturiy ta’minot yoki apparat-dasturiy ta’minotni ishlab chiquv- chilarining keng doirasiga ma’lumotlar bilan ishlash uchun kirish imkoniyatini beradi.
Shunday qilib, raqamli platformalar vositalarini ishlatish or­qali dasturiy yoki apparat rivojlantirish vaqtni qisqartiradi - appa- rat resurslari va ularning umumiy xarajatlarini kamaytiradi: qayta- orqali bir marta ishlab chiqilgan va doimiy saqlab vositalari ma’lumotlar bilan ishlash.
Instrumental raqamli platformalar ikkala dasturiy kutubx- onani va ularga asoslangan yoki ulardan foydalangan holda yana­da murakkab amaliy tizimlarni yaratishda foydalaniladigan das­turiy va apparat vositalarini o‘z ichiga oladi .
Bozor munosabatlariga instrumental raqamli platformalarni kiritish platforma egasiga litsenziyani tarqatish yoki xizmat ko‘rsatish modeliga muvofiq platformaga kirishni platforma orqali unga asoslangan yechimlar ishlab chiquvchilariga foydalanish huquqini berish orqali amalga oshiriladi .
Instrumental raqamli platformaga asoslangan platformaning maqsadi - ma’lumotlarni qayta ishlashning bir yoki bir nechta texnologiyalari asosida dasturiy yoki dasturiy-apparetli ta’ minotni ishlab chiqish va tuzatish ishlaridan iborat.
Instrumental raqamli platforma bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarning asosiy ishtirokchilari quyidagilar: platforma asosida dasturiy ta’minot yoki dasturiy-apparatli ta’minotni ishlab chiquvchisi/egasi; ushbu kompleks asosida dasturiy ta’minot yoki dasturiy-texnik yechimlarni ishlab chiquvchilar hisoblanadi.
Raqamli platformaga asoslangan faoliyatning asosiy foyda oluvchisi (benefitsiar) amaliy dasturiy ta’minot yoki dasturiy- apparatli ta’minotni ishlab chiqaruvchisi hisoblanadi, chunki u platformaning imkoniyatlariga qo‘yiladigan texnik talablarni aniq- laydi va undan qo‘shimcha qiymat yaratishning keyingi bos- qichlarda talab qilinadigan vositalarni ishlab chiqarishda qo‘l- laydi. Benefitsiarning instrumental raqamli platformaga qo‘yadi- gan talablaring turi texnik talablardir.Instrumental raqamli platfor­malarning mashhur namunalari: Java, Android, iOS hisoblanadi.
Raqamli platforma infratuzilmasi
Raqamli infratuzilma platformaning ekotizim texnologik ele- mentlariga quyidagila kiradi: axborot manbalari, axborotni yet­kazib berish vositalari, ma’lumotlarni saqlash, yig‘ish va boyitish vositalari, instrumental raqamli platforma(yoki bunday platforma- lar majmuasi) va uni ochish infratuzilmasi, IT - xizmatlar (instru­mental raqamli platforma asosida dasturiy echimlarni), platformali IT-xizmatlarni ishlab chiqish va integratsiya qilish vositalari.
Raqamli platformaning infratuzilmasini aniqlash nuqtai nazaridan, IT-servis (sohaviy IT-xizmati) deganda infratuzilman- ing raqamli platformasi zahirasida saqlanadigan raqamli ma’lumotlarga asoslanib, tadbirkorlik subyektining o‘ziga xos bo‘lgan vazifalarini hal qiladigan, infratuzilma raqamli platfor­masi ekotizimi doirasida yaratilgan va ishlaydigan ixtisoslashtiril- gan dasturiy yechim tushuniladi.
IT - xizmati ma’lumotni qayta ishlash uchun funksiya va interfeyslardan foydalanadi, shu jumladan, raqamli platformada infratuzilmaning texnologik asosining tarkibiy qismi bo‘lgan instrumental raqamli platformada amalga oshiriladigan raqamli ma’lumotlarni qayta ishlash texnologiyalaridan foydalanadi.
Infratuzilmaliraqamli platformasi bilan bog‘liq aloqalarning asosiy ishtirokchilari: platforma operatori, axborot ta’minot- chilari, platforma xizmatlari va axborot manbalariga asoslangan amaliy IT xizmatlarini ishlab chiquvchilar, turli xil iqtisodiyot tarmoqlarida yechimlar iste’molchilari.
Platforma operatori quyidagi vazifalarni bajaradi: axborot manbalari egalari bilan munosabatlarni boshqarish, platforma ma’lumotlar zahira va tegishli ma’lumotlar modelini ishlatish, IT- xizmatlarni ishlab chiquvchilar uchun platforma biznes jarayon- larini qo‘llab-quvvatlash (maslahat berish, tuzatish, tarqatish va h.k.), instrumental raqamli platformani ishlab chiquvchi bilan aloqalarni boshqarish.
Raqamli platformaning infratuzilmasi asosida amalga oshiri- ladigan faoliyatning asosiy turi sohaviy iste’molchilariga ma’lum turdagi ma’lumotlarga kirish va amaliy yechimlarning bir qismi sifatida ularni qayta ishlash natijalariga asoslangan holda o‘z faoliyatlarini avtomatlashtirish bo‘yicha amaliy yechimlarni (IT- xizmatlari) taqdim etishdir.
Faoliyatning asosiy foyda oluvchisi (benefislar) IT xizmatlarining buyurtmachisi bo‘lib, u xizmatga tegishli vazifali talablarni aniqlaydi, bu esa o‘z navbatida platforma va unga ulangan axborot manbalari asosida ishlab chiquvchilar tomonidan amalga oshiriladi.
Ayrim hollarda infratuzilmali raqamli platformasi raqamli ilovalar platformalarini yaratish uchunasos bo‘lib xizmat qilishi mumkin, ularning asosiy faoliyati iste’molchilarga ekotizim doi- rasida ishlab chiqilgan AT xizmatlaridan foydalanishni ta’min- lashdir. Bunday amaliy raqamli platformalar "ilovalar do‘koni" (appstore) hisoblanib, bir joyda infratuzilmali raqamliplatforma yordamida ma’lumotni qayta ishlashga ixtisoslashgan raqamli xizmatlarning talab va takliflarini birlashtirishga imkon beradi.
Amaliy raqamli platformasi
Ushbu turdagi platforma doirasida qiymatlar almashuvi iqti­sodiyotning ushbu sektorida ma’lum ishlab chiqarish resurslari yoki tovarlar / xizmatlarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida amalga oshiriladi. Amaliy platformasining ahamiyati algoritmlash va oshkoraligini oshirish hisobiga almashish imkoni- yatini ta’minlash va uni amalga oshirish tartibini osonlashtirishdan iborat.
Ilova platformalaridan foydalanishiqtisodiyotdagi tranzakt- sion xarajatlarni kamaytiradi, chunki iste’molchilargaishlab chiqa­rish manbalari yoki tovarlar/xizmatlar haqida ma’lumot olishim- koniyatini beradi, shuningdek, yetkazib beruvchilar va iste’mol­chilar uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratadi . Bundan tashqari, amaliy platforma - bu «bog‘lovchi bo‘g‘in» bo‘lib, ularsiz iste’molchilar va yetkazib beruvchilarbir-birlarini topolmaydilar (yoki nisbatan yuqori vaqt va moliyaviy xarajatlarni hisobga olgan holda), shuningdek, yetkazib beruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi hisob-kitoblarni soddalashtirish mexanizmi .
Platformali biznes modelining tamoyillari ko‘plab o‘sib borayotgan kompaniyalarning asosidir. Raqamli platformalarning eng yorqin namunalari:
Googlening internet - reklama platformasi (bir nechta reklama beruvchilarning Google qidiruv xizmatining ko‘plab foydalanuvchilari biulan aloqada bo‘lishi), Uber taksi xizmati platformasi (ko‘plab yo‘lovchilarga ko‘plab tashuvchilarni bilan aloqada bo‘lish), Apple kompaniyaning iOS operatsion tizimi uchun "ilova do‘koni" (yetkazib beruvchilarning Apple mobil qurilmalari foydalanuvchilari bilan aloqada bo‘lishi).
Platformali biznes modelini shakllanishi to⁴g‘ridan-to⁴g‘ri iqtisodiyotning turli sohalariga axborot-kommunikatsiya texno- logiyalarini (AKT) faol kirib borishi bilan bog‘liq.
Aynan AKT tufayli ko‘p sonli iste’molchilar uchun turli xil ishlab chiqarish manbalari yoki tovarlar / xizmatlarning "ko‘rini- shini" ta’minlash, shuningdek, real vaqt rejimida yetkazib beruv­chilar va iste’molchilar o‘rtasida hisob-kitoblarni amalga oshirish uchun texnik imkoniyat paydo bo‘ldi .
Amaliy raqamliplatformasi bilan bog‘liq munosabatlarn- ing asosiy ishtirokchilari - bu ma’lum bir tarmoq bozor- ida yetkazib beruvchilari va iste’molchilari, shuningdek, platforma operatori hisoblanadi.
Amaliy raqamli platforma asosida amalga oshiriladigan aso­siy faoliyat deganda yetkazib beruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida qiymatlarni almashuvi tushuniladi.
Faoliyatning asosiy foyda oluvchisi - mahsulotning/ xiz- matning yoki iqtisodiyotning ma’lum bir sektorida Ishlab chiqa­rish manbasiga kirish, undan past narxlardagi va raqobatbar- dosh narxda xarid qilinadigan iste’molchi.
Raqamli platformalar tasnifi
[16] ga binoan raqamli platformalarni funksional jihatdan (1.2.4-rasm) va ko‘lami bo‘yicha (1.2.5-rasm) ikkiga bo‘lish mum- kin: