M. Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti Maxmud Qashǵarıydıń «Devanu-luǵat-it-túrk»

Dawıslı sesler
M.Qashǵariydıń sózliginde 9 dawıslı fonema ushırasadı. Orxon-Enisey esteliklerinde 8 dawıslı fonema qollanılǵan edi. Demek túrkiy tilleriniń rawajlanıwınıń tórtinshi dáwiri Orta túrk dáwirine kelgende jańa dawıslı fonema «á» dawıslı foneması payda bolǵanın kóremiz.
A-foneması M. Qashǵariydıń sózliginde bul fonema qaraqalpaq tilindegi «á» fonemasına sáykes keledi hám sózdiń barlıq pozitsiyasında jumsalǵan: aba-apa, (I,II), ata-ata (1,146), azǵır-ayǵır (1,121): yarmaq-teńge (1,160), saǵ-oń (1,102),
Á-foneması. M.Qashǵariydıń bul miynetinde «á» foneması tek eki sózde qollanǵanın kóremiz. Sózliktiń I tom 114-betinde «áche»-»ájapa, qız apa» sózinde hám «áchi-áje, qartayǵan hayal» mánisindegi sózlerde jumsalǵan. Bul fonema Orxon-Enisey esteliklerinde ushıraspaǵan edi. «Á» foneması túrkiy tillerine, sonıń ishinde qaraqalpaq tiline, arab-parsı tillerinen sózlerdiń kirip keliwi nátiyjesinde arab-parsı sózleriniń qurılısında kelip sońǵılıǵında qaraqalpaq tiliniń túpkilikli fonemalarınıń birine aylanǵanın kóriw múmkin.
E-foneması. Sózdiń barlıq pozitsiyasında jumsalǵan: ekin-egin (1,107), er-er, (111,270), keche-keshe (111,238), eshak-eshek (1,134), bek-bek (11,183), yer-jer (1,115).
O-foneması. M.Qashǵariydıń sózliginde bul fonema sóz basında hám sóz ortasında jumsalǵan: oraǵ-oraq (1,141), oǵl-ul (111,159), ot-ot (1,78), toquz-toǵız (111,140), qonuq-qonaq (1,80), ton-ton (11,28).
Bul fonemada anlaut pozitsiyada diftong túrinde jumsaladı. Prof. N.A.Baskakov qaraqalpaq tilindegi sózdiń anlaut pozitsiyasında bul fonemanıń diftonglasıw qubılısın qaraqalpaq tilin eski bulgar (házirgi chuvash), gagauz, hám yakut tilleri menen jaqınlastıratuǵın qubılıs dep kórsetedi¹.
Ó-foneması. M.Qashǵariydıń «DLT» miynetinde bul fonema anlaut hám inlaut pozitsiyasında jumsalǵan: ótinch-qarız (111,450), ókúnch-ókinish, (1,152), óńlik-reńli, (1,76), kóz-kóz, (111,228), kózúldúrúk-kóz awırǵanda tutılatuǵın shashaq (1,482), kómúldúrúk-attıń moyın tárepinen alınıp erge baylanǵan baw (1,482).
U-foneması. «DLT» miynetinde bul fonema sózdiń barlıq pozitsiyasında jumsalǵan: uzun-uzın (1,106), uluǵ-ullı (11,101), qulan-qulan (111,134), quduq-qudıq (111,134) sorǵu-sorǵı, soratuǵın ásbap (1,401) xumaru-miyras (1,146)
Házirgi qaraqalpaq tilinde bul fonema tek anlaut hám inlaut pozitsiyasında jumsaladı, auslaut pozitsiyada ushıraspaydı.
Ú-foneması. «DLT» miynetinde sózdiń barlıq pozitsiyasında ushırasadı: úlúsh-úles (1,13), úkú-úki, bayıwlı, 1,175), bergú-beresi qarız (1,403)
Házirgi qaraqalpaq tilinde bul fonema tek anlaut hám inlaut pozitsiyada jumsaladı.
I-foneması. sózlikte sózdiń barlıq pozitsiyasında jumsalǵan: aǵırdı-awırdı (1,271), ıńraydı-ınraydı (1,285), yıǵach-aǵash (11,149), qız-qız (11,101), oqıdı-oqıdı (111,270), ozdı-ozdı (1,271),
I-foneması. M.Qashǵariydıń sózliginde bul fonema sózdiń barlıq pozitsiyasında jumsalǵan: in-in (1,84), ińir-ińir, (1,120), ekin-egin (1,107), yip-jip (111,81), pichak-pıshaq (111,271), eki-eki (1,83), yigirma-jigirma (111,55).
«DLT» miynetindegi dawıslı sesler únlesligi eki baǵdarda ushırasadı.
1. Eziw únlesligi yaǵnıy sózdiń birinshi buwınında juwan dawıslı sesler jumsalsa sońǵı buwında juwan dawıslı seslerdiń qollanıwı; birinshi buwında jińishke dawıslı sesler jumsalsa sońǵı buwınlarda jińishke dawıslı seslerdiń qollanıwı: Mısalı, sút saǵıldı-sút sawıldı, (11,142), yayladı-jayladı (111,325), sayradı-sayradı (111,325), ol barshin qarıshladı- ol parsha, jipekti qarısladı. (111,345), ol otuǵ kórúkledi - ol ottı úpledi ( 3,359), yelimledi - jelimledi (3,355),
2. Erin únlesligi. Erin únlesligi M.Qashǵariydıń sózliginde belgili dárejede saqlanǵan, kópshilik jaǵdayda tuyıq buwınlı sózlerde kórinedi: otunluq-otın xana (1.175), boyınduruq-moyıntırıq (111.184), quduq-qudıq, (111.135), kózúldúrúk-kóz awırǵanda taǵatuǵın shashaq, (1.482), kómúldúrúk-attıń moyın tárepinen erge baylanǵan baw (1.482), achuqluq-ashıqlıq (1.160).