M. Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti Maxmud Qashǵarıydıń «Devanu-luǵat-it-túrk»

Dawıssız sesler
M.Qashǵariydıń «DLT» miynetinde tiykarınan 22 dawıssız fonema qollanǵan.
B-foneması. M. Qashǵariydıń sózliginde bul fonema barlıq pozitsiya jiyi ushırasadı:ben-men (1,67), buǵday-biyday, (111,258), baqa-baqa, qurbaqa, (111,245), qabuǵ-qapı (1,355), qobuz-qobuz (1,346), bezgek-bezgek (11,334), tam túbi-jaydıń tırnaǵı, (3,130),
G-foneması. Kópshilik jaǵdayda sózdiń basında, ortasında hám aqırında jumsalǵan: gúp-suw quyıp qoyatuǵın ıdıs, (3,264), gúń-shorı (111,370), chigit-shigit, (1,337), yigne-iyne, (111,42), tigirman-digirman (111,282), emgek-eńbek, ekki yúzlig- eki júzli (3,52), beg (3,167), iǵ-awırıw (3,36)
D-foneması. M. Qashǵariydıń sózliginde «d» foneması sóz basında hám ortasında jumsalǵan: daǵı-daq (11,368), dewa-túye (111,23), qarındash-qarındas (1,386).
J-foneması. Bul fonema Orxon-Enisey esteliklerinde jumsalmaǵan, biraq «DLT» miynetinde ushırasadı: jundım-juwındım, (11,364), jetti-jetti, (11,364), jalań yer-taqır jer, (111,382), ajun-dún ya (1,108), tajik-tájik, (1,168), aǵuj-uwız (1,88), M.Qashǵariy bul sesti oǵuz hám qıpshaq toparındaǵı qáwimlerdiń tillerine tán bolǵan ses dep kórsetedi.
Z-foneması. M. Qashǵariydıń «DLT» miynetinde «z» foneması sóz basında ushıraspaydı. Kópshilik jaǵdayda inlaut hám auslaut pozitsiyada jumsalǵan: azaq-ayaq, (11,249), azrıq-ajırıq (1,124), uzaq-uzaq (1,97), bilezúk-bilezik (111,222), kóz-kóz, (1,181), qız-qız (1,432), aǵız-awız, (1,78).
Y-foneması. M.Qashǵariydıń «DLT» miynetinde y-foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında ushırasadı: yer-jer, (1,105), yıǵash-aǵash, (1,250), yemish-jemis, (11,19), ayǵır-ayǵır, (11,134), qırǵuy-qırǵıy (11,101), qoy-qoy (11,21). Házirgi qaraqalpaq tilinde «y» foneması sóz ortasında hám aqırında qollanadı.
K-foneması. M. Qashǵariydıń sózliginde «k» foneması sózdiń barlıq pozitsiyasında jumsalǵan: kerpich-gerbish, (111,131), kiǵiz-kiyiz, (111,227), kókórchgun-kógershin (111,425), ekin-egin, (1,107), erúk-erik (1,228),
Q-foneması. Bul fonema da «DLT» miynetinde sózdiń barlıq pozitsiyalarında jumsalǵan:qaǵun-qawın (111,117), qılıch-qılısh, (111,85), qapuǵ-qapı, (21,65), arqaǵ-arqaw, (1,140), taquq-tawıq, (111,20), ayaq-ıdıs, (1,112), yastuq-dastıq, (111,50), oraq-oraq, (111,282),
L-foneması. M. Qashǵariydıń «DLT» miynetinde bul fonema tiykarınan inlaut hám anlaut pozitsiyalarında ushırasadı: yalu-jelle-kishi arqan, (111,32), yelim-jelim, (111,27), yelin-jelin, (111.30), til-til, (1.131), saqal-saqal (1.109).
M-foneması. M.Qashǵariydıń sózliginde «m» foneması sózdiń barlıq pozitsiyalarında ushırasadı: múńúz-múyiz (111,159), meniń-meniń, (11,95), mańa-maǵan, (11,94), ketmen-ketpen, (1,416), tigirmen-digirman, (111,282), emchi-táwip (1,74), úzúm-júzim, (1,115), yem-jem (111,158), yelim-jelim (111,27),
N-foneması. Sonor «n» foneması «DLT» miynetinde tiykarınan sóz ortasında hám aqırında jiyi ushırasadı. Anlaut pozitsiyada siyrek qollanǵan: neń-zat, buyım (111,369), ne-ne, (1,212), qanat-qanat (1,338), boynuń-moynıń (11,9), arslan-arslan (11,152), burın-murın (1,470), ketmen-ketpen, (1,416), xan-xan, (11,9), tizgin-dúzgin (1,400),
Ń-foneması, Bul fonema tiykarınan inlaut hám auslaut pozitsiyada jumsalǵan. Anlaut pozitsiyada ushıraspaydı: suńqar-suńqar, (111,392), súńgú-nayza, (111,379), múńúz-múyiz, (111,159), ań-ań, (1,76), qalıń berse qız alır -qalıń berse qız alar (111,384),
P-foneması, M.Qashǵariydıń sózliginde bul fonema sóz ortasında hám aqırında jiyi ushırasadı. Anlaut pozitsiyada siyrek ushırasadı: pichek-pıshaq, (111,271), qapuǵ-qapı, (1,160), tepe-tóbe, (111,336), kerpich kebi-gerbish qálibi (111,131), gúp-suw qoyıp qoyatuǵın ıdıs (111,159),
R-foneması. M,Qashǵariydıń sózliginde bul fonema sóz ortasında hám aqırında jumsalǵan: tarıǵ-egin, (111,268), charuq-sharıq, ayaq kiyim, (1,362), yarmaq-teńge (11,97), azǵır-ayǵır, (111,134), yer-jer (1,105), er-er, (erkek), (111,270), kúresh-jarıs (1,632),
S-foneması. M.Qashǵariydıń «DLT» miynetinde bul fonema sózdiń barlıq pozitsiyasında jumsalǵan: suw-suw (111,264), suńqar-suńqar, (111,392), saǵızxan-sawısqan, hákke, (1,473), arslan-arıslan (4,159), tas-tas (111,221).
T-foneması. Únsiz «t» dawıssız foneması sózlikte sózdiń basında, ortasında hám aqırında jumsalǵan: tarıǵ-egin, (111,268), tigirman-digirman, (111,282), buta-putaq, (1,49), ot-ot-shóp, (11,105), et-gósh, et, (111,32), iyt-iyt (1,123), at tuyaǵı -at tuyaǵı (111,180).
W-foneması. «W» foneması Orxon-Enisey esteliklerinde ushıraspaǵan edi. Al.M.Qashǵariydiń sózliginde bul fonema bar hám sóz ortasında hám aqırında jumsalǵanın kóremiz: ew-úy, (11,143), tewe-túye (111,153), suw-suw (11,148), awat-awa, maqullaw (1,84), awchı-awshı, ańshı, (1,94), tawar-tawar (11,97),
X-foneması. Bul fonema da Orxon-Enisey esteliklerinde joq edi. Prof. A.M.Sherbaktıń dálillewi boyınsha «x» foneması túrkiy tillerinde orta túrk dáwirine kelgende payda bolǵan, bul dáwirdegi jazba esteliklerde jiyi qollanadı dep kórsetedi.
Qashǵariydıń sózliginde xan-xan (11,9), xanda - qay jerde, (111,238), xizim-qızım, (111,218), usaǵan sózlerdiń qurılısında qollanǵan. M.Qashǵariydıń ózi III tom 238-betinde bul ses oǵuz hám qıpshaq toparındaǵı tiller ushın tán bolǵan ses dep kórsetip ótedi.
TCh-foneması. Affrikat «tch» foneması M.Qashǵariy sózliginde sózdiń barlıq pozitsiyasında qollanǵan: tchıbık-shıbıq, (11,9), tcharuq-ayaq kiyim, (1,362), qamtchı-qamshı, (111,3) etchkú-eshki, (11,136), qoruǵtchı-qarawıl, (111,260), yıǵatch-aǵash, (2,149), bartchin-parsha, jipák (3,25), kerpitch-gerbish, (3,131),
Sh-foneması. M.Qashǵariydıń «DLT» miynetinde bul fonema sózdiń barlıq pozitsiyasında ushırasadı: shadır, (2,198), eshek, (1,134), ash-as, awqat, (1,105), qush-qus, (2,231), ish-is, (1,76), bash-bas, (1,271).
H-foneması. Únsiz, faringal (kómekey) dawıssız «h» foneması M,Qashǵariydıń sózliginde siyrek bolsa da ushırasadı.Bul fonema Orxon-Enisey esteliklerinde ushıraspaǵan edi. M.Qashǵariy bul ses túrkiy tillerinde júdá az jumsalatuǵının kórsete kelip, «hana-ana», «hata-ata» sózlerinde qollanılatuǵının jazǵan hám bul ses tek kenjek, xotan qáwimleriniń tilinde bar, basqa qáwimlerde ushıraspaydı dep jazadı (I tom, 32-bet).