M. Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti Maxmud Qashǵarıydıń «Devanu-luǵat-it-túrk»

«Devonu-luǵat-it-túrk» miynetiniń sózlik quramı.
1. Adam múshelerin bildiretuǵın sózler.
«DLT» te adam múshelerin bildiretuǵın tómendegi sózler jumsalǵan: awız-aǵiz /1,89/, qol-qol /3,148/, -elik /1,76/, moyın-boyni /1,220/, qabaq-kóz qabaqı /1,363/, shash-sash /1,77/, kóz-kóz /1,81/, júz-juz /1,223/, ayaq-azaq /1,96/, ayaq /1,112/, dize-tiza /2,395/, til-til /1,26/, taban-túye tabanı /1,380/, qan-qan /1,270/, tis-tish /2,28/, baqay-baqanaq-ayrı tuyaqlılardıń eki tırnaǵınıń arası hám eki tırnaǵınıń biri /3,192/. 2. baqanuq-jılqı tırnaqlarınıń qaptal hám astındaǵı et /3,192/, júrek-jurak /2,167/, qulaq-qulaq /1,148/, bas-bash /1,126/, ókpe-opka /2,167/, murın-burni /1,473/, tırnaq-tirińaq /1,187/, tirińaq /3,393/, tamaq-tamǵaq /1,435/, qas-qash /3,166/, barmaq-ernak /1,129/, tobıq-tońuq /1,198/, bawır-baǵir /1,270/, qoynı-quyni /2,399/, turqı 1. turq-uzınlıqtı ańlatadı /1,333/. 2. turku-jipek kiyim /1,402/, teri-teri /1,177/, emshek-emik /1,300/, tumsıq-tumshuq /1,435/, jawırın-jaǵrin /3,355/, qarın-qarın /2,365/, bilek-bilak /1,366/, azıw-aziǵ / haywannıń azıw tisi /1,95/, tugi-tu /3,224/, kókirek-koksi /1,233/, erin-erin /1,106/, tamır-tamir /1,456/, bókse-boksak-1. kókirektiń joqarǵı tárepi, saqal-saqal /1,109/.
Hár bir tildiń sózlik quramındaǵı adam músheleriniń atamaları sol tildiń eń eski qatlamlarınıń biri bolıp tabıladı.
Adam músheleriniń atamalarınıń bazı birewleri kóp mánili, metaforizatsiyalıq hám metonimiyalıq qásiyetke iye bolıp keledi. Bul jerde tiykarınan anatomiyalıq atamalardıń tiykarǵı nominativ mánisi esapqa alındı.
M. Qashǵariydıń «Devonu luǵat-it turk» miynetinde hám házirgi qaraqalpaq tilinde ushırasatuǵın adam músheleriniń atamaları: buwın-boǵim /1,370/, kirpik-kirpuk /2,322/, tamaq-boǵoz /2,284/, ishek-shish /2,147/, put-but /3,131/, kórki-kórki /1,309/, tuyaq-tuyaǵ /3,193/, taz-taz /1,304/, talaq-talaq /1,390/, qoltıq-qoltiq /1,440/, súyek-sońuk /1,444/, jaq-jańaq-awızdıń eki tárepindegi tisler ornatılǵan kómik, jaq /3,386/, qazı-qazi -adam qarnınıń búklemi, may /3,243/, búkir-bukur /3,344/, sińir-sińir /tamır/, /3,374/.
2. Tuwısqanlıq qarım-qatnastı ańlatatuǵın sózler.
Qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında ushırasatuǵın tuwısqanlıq qarım-qatnastı ańlatatuǵın sózlerdi úsh toparǵa ajıratıp qarawǵa boladı:
a) Qanǵa baylanıslı tuwısqanlıq terminler. apa-aba /1,113/, eke-ata /1,114/, aǵa-eka, /1,302/, ini-ini /1,119/, ata-ata /1,201/, ul-oǵl /1,73/, qız-qiz /1,239/, sińli-sińil-erkeklerdiń ózinen kishi qız qarındası /3,377/, shar-sharmaq /3,162/, -ana /1,239/, jora-jurj hayaldıń inisi. Eriniń kishi inisine «ini» delinedi, jası úlken bolsa «ishi» delinedi. Erlerdiń ózinen kishi qarındasına «sińil» baldiz delinip, ózinen úlkenine «aka» delinedi /3,13/.
b) Nekege baylanıslı tuwısqanlıq terminler: kúyew-kuzag /3,18/, kelin-kelin /3,18/, jesir hayal-tul uraǵut /3,147/, er-er /1,70/, qatın-kisi /1,318/, qańsiq-ógey, qańsiq ata, qańsiq oǵul /3,393/, qáyin-qazin /2,123/, baldız -baldiz /1,426/, baja-namija /1,417/.
v) Adamnıń jasına baylanıslı terminler: jigit /50/-jigit-barlıq nárseniń jası /3,14/, ǵarrı-qari /2, 38/, kari er mundi-ǵarrı adam aljıdı, er-úlken jastaǵı adam, jaslıq-jashliǵ /3,49/, jas-jash-taza /3,175/, shal /427/, qız-qiz /1,315/, tul-tul-balaǵa qaratıla qollanadı. /3,147/.
M. Qashǵariydiń «DLT» miynetinde «Qańdash» sózine «atası bir aǵa-iniler» /3,392/ dep túsinik berilgen. Qaraqalpaq tilinde «qarındas» sózi «atası bir aǵa-qarındastı» ańlatadı. Sonday-aq, «kishi» sózi «eradam» degen mánini de, «qatın» degen mánini de ańlatadı. /3,244/. «DLT» te «qańsiq» sózi «ógey» degen mánini ańlatadı: Qańsiq ata, qańsiq oǵul /3,393/. Bul sóz házirgi qaraqalpaq tilinde ushıraspaydı.
3. Jámiyetlik -siyasiy leksika.
«DLT» te mámleketti basqarıw islerine, siyasiy turmısqa, adamnıń sotsiallıq jaǵdayına baylanıslı qollanılǵan sózler ushırasadı. Bul tematikalıq toparǵa kiretuǵın terminlerdiń basım kópshiligi qul iyelewshilik hám feodallıq jámiyetlik-ekonomikalıq dúzimge baylanıslı sózler bolıp tabıladı: Xan-xan-turklerdiń eń úlken baslıqları /3,172/, orda-ordu/sháhár, 1,291/, jaljńuq-adam hám basqa maqluqlar, /3,365/, tóre-toru, /insap, 2,25/, ǵáziyne-komshu /1,395/, tamǵa-tamǵa-shax hám t.b. tamǵası 1,400/, bek-bek, /bekkem, 1,321 /, bay-baj/3,173/, kuń /154/ 1. kuń-kániyzek /2,87/, 2. guń-shorı /3,433/, kisi-er adam /98/, kisi-qatın /1,318/, qul-qul /1,324/, wázir-juǵrush-xalıqtıń arasınan wázirlikke kóterilgen adam /3,47/, qala-kend /1,188/, alaman-buzun-adamlar toparı /3,88/, shatır-shatir /1,385/, borǵuj-úplep shertetuǵın sırnay /3,259/, el-el /1,79/, qorıqshı-qoruǵshi /3,260/, jarlıq-jarliǵ -qaǵannıń buwrıǵı, xatı 3,49/, urı-oǵri /2, 201/, bayraq-bajraq /3,199/, qarız-alim /3,201/, boj/xalıq, qáwim, áwlad 3,155/, jarlı-shiǵaj/3,257/, Ordu-Balasaǵun qalası janındaǵı bir sháhárdiń atı /1,145/.
4. Áskeriy leksika.
«DLT» te áskeriy islerge baylanıslı, qural-jaraq atamaları, áskeriy kiyim-kenshek atamaları, urıs taktikasına baylanıslı sózler ushırasadı: qorǵan-kend /1,239/, oq-oq /1,181/, sawıt-say jariq /3,173/, nayza-suńu /2,306/, qılısh-qilish /1,192/, qın-qin /1,192/, kisen-kishan /2,21/, saqpan-salńu /3,389/, sadaq-jasiǵ /3,57/, sarı jay-ja /3,81/, jaw-jaǵ /1,180/, jaraq-jaraǵ /1,294/, jariq-urıslarda kiyetuǵın temir kóylek /3,23/, qalqan-qalqan /1,413/, qońıraw-qońraǵu /3,397/, bende-bandi /2,35/ sadaq /97/-sherig /2,104/, geze-kez oq atatuǵın orın /3,332/, atıspaq-atish /1,92/, bashaq borisi-oq ushına ótkizilgen temir /3,239/, dabıl-tovil-ańǵa shıqqanda qarshıǵa qus ushın qaǵılatuǵın tavil-noǵora. Men bul sózdi arabshadan alınǵan dep esaplayman. Lekin men bul sózdi turklerdiń eń shetki úlkelerindegi haqıyqıy túrklerden esittim./M.K.3,180/, urıs-urush /1,192/, duzaq-tuzaq /1,213/, láshker-su-ásker /1,312/, tutǵun /1,202/, jizaq-áskerdiń aldında baratuǵın bólimi /3,26/, -shebiń-juwan temir nayza /3,380/, su-ásker /1,312/, boluń-tutqın /3,94/, quru-temirden islengen úsh putaqlı bir qıylı urıs áspabı /3,242/.
5. Diniy isenimge baylanıslı sózler.
«DLT» tiń sózlik quramında túrkiy xalıqlarınıń islam dinin qabıllaǵanǵa shekemgi diniy isenimine baylanıslı sózler az sanda qollanǵan: -táńir-tańir /2,9/, sińqa /3,72/ -gór mánisin ańlatadı, jin-jel /3,178/, shaytan-jek /2,274/, jánnet-ushmaq /3,384/, sálle-subluq /2,103/.
6. Mal sharwashılıǵına baylanıslı sózler.
«DLT»te mal sharwashılıǵına baylanıslı qollanılatuǵın sózler kóplep ushırasadı. Mal sharwashılıǵına baylanıslı leksika altay tilleri sem yasına kiretuǵın xalıqlardıń turmısındaǵı eń áhmiyetli-baslı tarawlardıń biri. «DLT»te tómendegidey sózler qollanǵan: at-at /1,70/, ingen-ińan-urǵashı túye, 1,142/, dońız-tońuz /1,296/, ań-ań-qustıń atı /1,76/, quyrıq-quzruq /2,344/, jem-jem /1,444/, qoy-qoj /1,127/, qon /arǵu tilinde 3,154/, bota-botu /2,393/, botuq /3,236/, túye-tewaj /1,147/, atan-atan-pishtirilgen túye /1,105/, buǵa-buqa /3,246/, buwra-buǵra-erkek túye /1,397/, ógiz-okuz /1,288/, teke-teka /3,113/, eshki-eshku /2,21/, qoshqar-qosh-qoshqar, tiykarı qoshińar /1,311/, qoshingar /3,113/, qoshńar /3,392/, qus-ushuq /3,82/, ań-aw /1,109/, qozı-qozi /1,215/, tay-tay /1,304/, tuyaq-tuiaq /2,102/, jılqı-jilqi-tórt ayaqlı haywanlardıń báriniń atı /3,41/, sawlıq-saǵliq /2,319/, biye-bi /3,223/, baytal-qisr, qulın-qulun /1,221/, ılaq-oǵlaq-eshki balası /1,141/, múyiz-muńuz /1,72/, jún-juń /1,465/, quyrıq-qudruq /1,438/, quzruq /2,344/, ayǵır-azgir /1,167/, eshki-oǵlaq /3,159/, sıyır-siǵir /1,344/, tusaw-tushaǵ /1,443/, jaylaw-jaylaǵ /2,410/, jal-jal hámme túrkiy qáwimleri tillerinde de «jal» aqırǵı, pitetuǵın múshe, aǵza degen mánide /M.K.3,175/, jelin-jelin /3,323/, eshjaq /1,246/, siǵir /3,344/, baqlan-jas, semiz qozı /1,415/, jabi-er ústine qoyılatuǵın kópshik, kórpeshe /3,30/, Ud-sıyır /1,331/, qulan-jabayı eshki /1,392/, toqli /1,405/, -altı aylıq qoshqar, buzaǵu /1,417/, teri /3,205/, uz-ógiz /3,411/.
7. Quslar hám haywanatlar dún yasına baylanıslı sózler.
«DLT» tiń sózlik quramında quslar hám haywanatlar dún yasına baylanıslı tómendegi sózler qollanǵan: qus-qush /3,12/, qundız-qundız, suw iyti /1,426/, ǵarǵa-qarǵa /1,255/, qanat-qanat /2,10/, ǵaz-qaz /1,255/, pıshıq-mush /2,22/, tawıq-taqaǵu /1,417/, qurt-qush-qurt /3,12/, tazı-tajǵan /2,23/, kópák-it /2,337/, búlbúl-sanduvash /1,481/, quzǵın-quzǵun /1,412/, uya-uja /3,342/, qarǵa-qarǵa /1,401/, sazan-shazan-shayan, peshshe, shıbın /3,378/, arıslan-arslon /1,105/, úyrek-ordak /2,34/, torǵay-toriǵa /3,189/, tawıq-taquq /2,330/, shabaq-shabaq /1,361/, qırǵawıl-suklin /1,415/, jılan-jilan /1,147/, kiyik-kejik /1,170/, balıq-baliq /1,103/, túlki-tilku /1,404/, jolbarıs-bars /1,330/, ájdarha-nek jilan /3,170/, suńqar-sońqur /2,101/, tegiń-sobol , Susarlar sem yasına kiretuǵın jırtqısh haywan /3,381/, quw-quǵu /3,245/, shımshıq-shanshurǵa /3,260/, qara qus-qaraqush-qırǵıy /3,240/, iyt-it /1,71/, in-turaǵ /2,177/, qasqır-bori /1,404/, baqa-qurbaqa /3,134/, qırǵıy /387/-qirǵuj /2,101/, biyt /126/-bit /1,310/, arqar-taw eshkisi /1,221/, buti-putı, shatı /1,255/, lashin /1,388/, buka-uzın, úlken jılan /3,247/, qarlıǵash /1,479/, mujav-pıshıqtıń balası /2,22/, bez-bez /3,134/, jangan-bası aq bolǵan ala ǵarǵa /3,396/, sishǵan-tıshqan /1,105/, oruń qush-aq lashın, suńqar,
qara qush-búrkit, tebej qush-túye qus, juń qush-tawıs, el qush-qırǵıy /1,319/, qanjiq-qanshıq /1,440/, taquq jaliǵi-qoraz kekili /3,20/, jaǵan-pil /3,36/, kejlik-maymıl /3,190/, burga-búrge /3,219/, sirka /3,220/, turna-tırna /3,257/, suńqur-jırtqısh quslardıń biriniń atı /3,392/, bursumoq-porsıq /3,423/, kókórshgun-kepter, kógershin /3,425/, jumurtǵa-jumırtqa, máyek /3,439/, turımtaj-jırtqısh qustıń atı /3,261/, kirpi-kiriptiken /1,393/.
8. Ósimlikler dún yasına hám diyxanshılıqqa baylanıslı qollanılatuǵın sózler.
«DLT» tiń sózlik quramındaǵı ósimlikler dún yasına, sonday-aq diyxanshılıqqa baylanıslı qollanılatuǵın sózlerdi úyreniw sonı kórsetedi, qaraqalpaq xalqı eski waqıtlardan baslap ósimlikler dún yasın jaqsı bilgen, sonlıqtanda qaraqalpaq tiliniń leksikasında ósimlikler dún yasına hám diyxanshılıqta qollanılatuǵın sózler kóplep ushırasadı: alma-alma /1,150/, piste-bitrik /1,441/, jaǵaq /3,15/, qamıs-qamish /1,456/, jemis-jemish /2,19/, yer atızlandi-jer egiske tayarlanıp bolindi, atız-atiz /1,287/, terek-terak /1,390/, dán-taruǵ /2,118/, qayıń-qaziń /3,380/, aǵash-jiǵash /2,28/, arsha-arshu /1,303/, tal-tal-jas shaqa /3,171/, shıbıq-shibiq /1,309/, qawın-qaǵun /2,335/, urıq-uruǵ /1,95/, jantaq-jandaq /3,51/, puta-buta /1,180/, shaqa-butiq /2,151/, biyday-bugdaj /1,166/. Ayırım ilimpazlar bul sózdi eski qıtay tilinen ózlestirilgen sóz dep esaplaydı, gul /249/, -shashak /1,369/, tamır /353/-jildiz /3,47/, tup /3,130/, qarıq-salma /1,17/, tariǵ-dán /3,436/, jigda-jiyde /3,37/, jikan-jeken /3,29/, ot /1,70/, tuńluk-túynek /3,394/, pishen-qushǵun-haywanlar jeytuǵın jas qamıs /1,412/, eruk-miywalardıń ulıwma ataması /1,99/, úzúm-júzim /104/, arpa /1,144/, jaǵaq-jańǵaq /1,265/, shigit /1,337/, kepak-kepák /1,371/, jorinshqa-jońıshqa /1,405/, burshaq-lobiya /1,433/, jukur-ulıwma dán, biyday, tarı /3,16/,-qaraqalpaq tilindegi «tarı», tikan-tiken /3,51/, japurǵaq-japıraq /3,58/, jeńlik-qaramıq /3,394/, saban-saban /2,366.
9. Turmıslıq leksika.
«DLT» tiń leksikasında turaq jay hám onıń túrlerine, bólimlerine baylanıslı, kiyim-kenshekke, azıq-awqatqa, xojalıqtaǵı buyımlardıń atamalarına baylanıslı qollanılǵan sózler kóplep ushırasadı.
a) Turaq jay hám onıń túrlerine baylanıslı qollanılatuǵın sózler.
«DLT»te qaraqalpaq xalqınıń kúndelikli turmısına baylanıslı-turaq jay, onıń túrleri, bólimlerine baylanıslı tómendegidey sózler qollanǵan: úy /220/-ew /1,73/. «DLT»te diywal mánisin ańlatıw ushın barlıq orında «tam» sózi qollanǵan /1,186/, qapı-qapuǵ /1,97/.
b) Kiyimniń túrlerin bildiretuǵın sózler.
«DLT»te kiyimniń túrlerin bildiretuǵın sózler-bas kiyimdi ańlatatuǵın sózler, úst kiyimdi ańlatatuǵın sózler, kiyimniń bólimlerin ańlatatuǵın sózler, kiyimniń qanday materialdan islengenin ańlatatuǵın sózler bolıp bólinedi:
1. Bas kiyimdi ańlatatuǵın sózler.
Bórk-bork-bas kiyim /1,333/, sálle-suluq /3,278/, sharshı-saraǵush-shalǵısh /1,449/, h.t.b.
M. Qashǵariydıń «DLT» miynetinde «toppı» sóziniń etimologiyası tuwralı pikirler ushırasadı: «tubu-tóbe, tubu-adamnıń tóbesi, sonnan toppı» /3,235/.
2. Úst kiyimlerdi ańlatatuǵın sózler.
Etik-etúk /1,98/, ishik-ishuk haywanlardıń terisinen tigilgen postın /1,99/, kóylek-kóńlaq /3,394/, baǵirdaq-hayallar taǵatuǵın nárse /1,460/, ton-ton-sırttan kiyetuǵın kiyim /3,166/, sharuq-ayaq kiyim /3,350/, ishton-diz kiyim /1,305/, boshmaq-ayaq kiyim /2,317/, h.t.b.
3. Kiyimniń bóleklerin ańlatatuǵın sózler.
Jaǵa-jaqa /1,254/, túyme-tugma /1,406/, jeń-jeń /3,373/, etek-etak /1,98/, shalǵay-shalǵaj-qus qanatınıń ushı /3,259/.
4. Bezeniw buyımların ańlatatuǵın sózler.
Júzik-juzuk /3,26/, monshaq-munshaq /2,320/, bilazuk /3,222/, sata-marjan, taǵılatuǵın bezeniw buyımı /3,237/, h.t.b.
5. Kiyimniń qanday materialdan islengenin bildiretuǵın sózler.
Parsha-barshin /1,168/, jipák-jipák /3,171/. «Ton» sózi Kultegin de ushırasadı: «jshra ashsız, tashra tonsiz javız jablaq budunta uza olurtım». Bul jerde «Ton» sózi ulıwma kiyim degen mánide qollanǵan. M. Qashǵariydıń «DLT» miynetinde «ton» sózi «sırttan kiyetuǵın kiyim» mánisinde jumsalǵan: Tash ton-sırttan kiyiletuǵın ton /3,166/, «Qaraqalpaq tilinde ton» sózi «qoydıń terisinen tigilgen, qalıń kiyim « mánisin ańlatadı. Prof. N.K. Dmitriev «shapan» sózi túrkiy tillerine parsı tilinen kelip kirdi degen pikirdi aytadı. «Kóylek» sózi «DLT» te «qóńlaq» formasında ushırasadı /3,394/. Usı waqıtqa shekem túrkiy tilleriniń ishinde kiyim-kenshek atamalar boyınsha birden-bir miynet bolǵan ózbek ilimpazı M. Asamatdinovanıń miynetinde «kóylek» sóziniń kelip shıǵıwı tuwralı pikirler ushırasadı: «Eto nazvanie proizoshlo ot slovo «kun»-vıdelennaya koja, yuft ,-lak affiks». «Belbew»-kundelikli turmısta qaraqalpaqlar shapannıń yamasa tonnıń sırtınan beline baylaytuǵın buyımnıń atı. Ol hár qıylı materialdaǵı tawarlardan isleniwi múmkin. Bul sóz qurılısı boyınsha «bel» hám «baw» degen eki sózden ibarat. «DLT» miynetinde bul sóz tómendegi orınlarda ushırasadı: Er kurin qurshandi-adam belbewin baylaydı /2,290/, baǵ-baylaytuǵın qurin /3,319/.
v) Azıq-awqatqa baylanıslı qollanılatuǵın sózler.
«DLT»tegi azıq-awqatqa baylanıslı qollanılatuǵın sózler bul qaraqalpaq xalqınıń materiallıq turmısı menen tıǵız baylanıslı taraw bolıp tabıladı. Qálegen tildi alıp qaraǵanımızda sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde de adamzat jámiyetiniń rawajlanıw basqıshlarına baylanıslı azıq-awqat atamaları da rawajlanıp otırǵan. «DLT» tıń leksikasında bul tarawǵa baylanıslı tómendegidey sózler qollanǵan: awqat-azuq /1,97/, aziq-awqat /as-ash /1,80/, shórek-shurak-gulshe /1,369/, nanetmak /1,218/, may-jaǵ /2,17/, pal-bal /2,409/, suw-suv /2,76/, duz as mánisinde-tuz /1,216/, sút-sut /1,189/, ayran-ajran /1,142/, qaqlanǵan qoy eti-qaq et /2,326/, et-et /1,70/, sharap-sushik-sharap, ishimlik /3,406/, shaǵir /2,389/, qaymaq-qajaq /3,181/, uw /191/-aǵu /1,301/, qazı-at qarnınıń mayı /ǵ,243/. «DLT»te ushırasatuǵın azıq-awqatqa baylanıslı sózlerdiń ayırımları semantikalıq máni ózgerisine ushıraǵan. Máselen, «DLT»te «azuq» sózi ulıwma «awqat, as» degen mánini ańlatıp kelgen bolsa, bul sóz házir mánisi jaǵınan bir qansha tarayıp «azıq-awqat» sóz dizbeginiń qurılısında ushırasadı. Un /1,241/, jumurtqa /2,363/, etmak /1,218/, suvsun /1,428/, 1) Biyday suwı, 2) Suw quyılǵan ayrandı da usılay ataydı. ot-dári mánisinde /3,243/, mun-sorpa /1,176/, kez-qaspaq /1,316/, talqan-taqan /1,412/, majek-túyeniń, qoydıń qumalaǵı /3,182/, kimiz-qımız /1,346/, joǵurt-qatıq /3,207/, mursh-burısh /1,329/, qurut-ol qurt qılıw ushın qatıqtıń suwın sırıqtı/qarluqsha 2,84/, kóbik-kopuk /1,371/.
g) Kúndelikli turmısta qollanılatuǵın zatlardıń atamaları.
«DLT»tiń sózlik quramında turmısta qollanılatuǵın hár qıylı buyımlardı hám miynet quralların ańlatatuǵın sózler kóplep ushırasadı. Olar tómendegi sózler: digirman-tegirman /3,282/, kópshik-kópshúk-erdiń ústine salınatuǵın jabıw /1,443/, qazan-ashig /1,86/, qayıq-qajiǵ /1,126/, kósew-kuzaku /1,418/, er-ezar /2,379/, taraq-tarǵaq /1,434/, pıshaq-bishak /1,366/, oshaq-oshaq /1,452/, qırma-qirma-konus formasındaǵı zat /1,40/, oraq-orǵaq /1,141/, qaqpaq-qaqbaq /1,437/, tósek-toshak /1,368/, qulp-kiritlik /1,463/, qamshı-qamshi /1,395/, besik-beshik /1,239/, balta-baldu /1,395/, jip-jip /3,431/, deri-ot deri /1,71/, qap-qap /3,166/, dastıq-jastuq /3,50/, qasıq-qashuǵ /1,457/, juwen-juǵun /3,381/, júk-juk /1,218/, mes-qumǵan /1,412/, kópir-kóprúk /1,443/, ayna-kózúngú /3,52/, iyne-jigna /2,10/, qazıq-qozuńuq /3,393/, qabaq-qabaq /1,465/, gúrek-kurak /2,335/, kiyiz-kigiz /1,307/, keme-kema /1,188/, tósek-toshak /1,466/, kerpish /1,424/, qamish-shómish /3,344/, jarish-jarıs /3,17/, kozaj-guze /1,341/, toqpaq-toqimaq-kir juwıwshınıń kirdi uratuǵın tayaǵı /3,192/, dastıq-jastuq /3,50/, jelim-jelim /3,355/, idish /1,92/, gilt kirit-gilt /1,339/, tikesh-tikush-nanbaylıq kásipke tán termin /1,339/, eshik-esik /1,168/, qaǵush-qayıs /3,324/, qumǵan-quman /2,408/, laǵun-ishi shuqır qılıp aǵashtan islengen ıdıs /1,389/-lágen, quzuǵ-qudıq /3,450/, tergi-dasturxan /1,40/, baqir-baqır /1,456/, bilazuk-bilezik /1,473/, qońgraǵ-qońıraw /2,413/, boǵ-zat salınatuǵın qorjın /3,140/-boǵjama.h.t.b.
Endi kúndelikli turmısta jiyi qollanılatuǵın ayırım buyımlardıń atamalarına toqtaymız: «Oshaq» qaraqalpaq xalqınıń turmısında úydi jılıtıw hám awqat tayarlaw ushın qollanıladı. Bul sóz M. Qashǵariydiń sózliginde «oshaq» formasında ushırasadı. /1,95/ «Oshaq» sóziniń etimologiyası tuwralı kóplegen pikirler aytılıp. olardıń ishinen E.V. Sevortyannıń pikiri dıqqatqa ılayıq: ot /ogon /-shaq /jesh /. «Pıshaq» sózi kúndelikli turmısta jiyi qollanılatuǵın buyımdı ańlatadı.
M. Qashǵariydıń sózliginde bul sóz «bishak» túrinde ushırasadı. Al «páki» sózin etimologiyalıq jaqtan ilimpaz I.A. Ismailov «pakana» sózi menen baylanıstıradı. «Qasıq» sózi etimologiyalıq jaqtan «DLT» miynetindegi «qaziq» sózi menen baylanıslı. Qaraqalpaq xalqınıń kúndelikli turmısında qollanılatuǵın qasıq tiykarınan burınları aǵashtan tayarlanǵan.
10. Waqıttı hám ólshem birligin ańlatatuǵın sózler.
«DLT» te waqıttı-jıl máwsimleri, mezgildi, ólshem birliklerin ańlatıw ushın tómendegidey sózler qollanǵan: jıl-jil /1,80/, báhár-jaj /3,175/, búgin-búkún /1,227/, tún-tun /1,252/, ay-ai /1,110/, aqsham-axsham /1,131/, gúz-kuz /2,133/, qıs-qish /1,111/, tań-tań /2,25/, jaz-jaz /2,199/, erte-erta-tań, sáhár waqıtı /1,145/, gewgim /187/-ińir /1,120/, qulash-qulash-negizinde qol ash /1,340/, od-waqıt /1,111/, batman-batpan /1,415/, mańgu-máńgi, sheksiz mańgu ajun-sheksiz dún ya /3,388/, tush-tús, kún shıqqannan keyingi waqıt /3,138/.
11. Abstrakt túsiniklerdi bildiretuǵın sózler.
«DLT» tiń sózlik quramında abstrakt túsiniklerdi ańlatatuǵın tómendegi sózler qollanǵan: uma kelsa qut kelir-miyman kelse baxıt keler, kewil-qońul /2,23/, qut-qut /1,118/, qedir- 1. qadir-qıyın, 2. qadir-kúshli /1,344/, ant /184/-and /1,78/, aqıl /61/-aswrtǵwq er-aqıllı adam /3,446/, qayǵı-qadǵu /3,331/, mwńlwǵ /3,393/, otwnsh-qarız /1,151/, qorqınısh-qorqwnsh /3,183/, gúna-jazuq /1,475/, uyqı-uzu /1,75/, tilek-tilak /1,390/, isenim-inansh /3,452/, úmit-wmwnsh /3,342/, tońwldi-túńildi /3,404/, oxsunur-óksiner /3,384/, meńw-máńgi /3,72/, bajram-bayram /3,191/, erdam-ádep, minez /3,156/, okunsh-ókinish /3,451/, tań-ájayıp, hayran qalarlıq /qaraqalpaqsha tań qalarlıq /3,366/.
12. Tábiyat qubılıslarına baylanıslı sózler.
«DLT» tiń leksikasında tábiyat qubılıslarına baylanıslı tómendegidey sózler qollanǵan: jel-jel /1,252/, qar-qar /1,195/, duman-tuman /1,157/, muz-buz /1,195/, sál-aqin /1,171/, shamal-esin /1,284/, suwıq-soguk /3,377/, hól-jl-ızǵar /3,225/, bult-bulit /1,156/, jasın-jashin /3,57/, shaqmaq-ot jaǵıw /2,114/, jańbır-jaǵmur /1,270/, qıraw-qiraǵu /1,417/.
Qaraqalpaq tilindegi «jel», «samal», «shamal», «dawıl» sózleri kópshilik jaǵdaylarda sinonim sózler retinde qollanıladı. Bulardıń ishinen «jel» sózi ulıwma túrkiy tillerine ortaq leksikalıq birlik bolıp tabıladı. Qaraqalpaq ádebiy tilinde «samal» sózi jiyi qollanadı. Akademik V.V. Radlovtıń «Opıt slovarya tyurkskiy nareshiy» miynetinde «samal» hám «shamal» sózleriniń mánilik ózgesheligi kórsetiledi: «samal-tixiy veterok sumerki» /Rsl., IV,s. 433/; «shamal-veter» /Rsl., IV,s. 992/.
«Dawıl» sózi qaraqalpaq tilinde «kúshli samal» mánisinde jumsaladı:
Ayırım ilimpazlar «samal» sózin arab tilinen ózlestirilgen sóz dep esaplaydı. «Boran» sóziniń etimologiyası tuwralı qarama-qarsı pikirlerdi ushıratıwǵa boladı,
sebebi ulıwma «vir» tubiri menen túrkiy, slavyan, mongol, iran, ugro-fin tillerinde sózler ushırasadı. «Boran» sózin T.A. Bertagaev, G. Derfer mongol tilinen ózlestirilgen sóz dep esaplasa, N. M. Shanskiy, M. Fasmer bul sózdi túrkiy tillerindegi «vir» /vertet / sóziniń tiykarında payda bolǵanlıǵın aytadı. «DLT» te boran sóziniń mánisi «qaz» sózi menen berilgen: «qaz boldi-boran qozǵaldı». /3,161/.
13. Tálim-tárbiya jumıslarına baylanıslı qollanılatuǵın sózler.
«DLT» te tálim-tárbiya beriwge, xalıqtıń ruxıy ómirine baylanıslı tómendegi sózler qollanǵan: bilik-ilim /1,253/, biliklik kishi /1,466/, jır-jir /2,22/, sóz-soz /3,136/, tálim-talim /1,179/, qobız-qobuz /1,346/, qosıq-qoshuǵ /1,357/, tushgut-shákirt /2,313/, sozug jashrushdi-jumbaq /3,111/.
14. Kásipke baylanıslı qollanılatuǵın sózler.
temirshi /3,284/, salshi-aspaz /3,416/, sibizǵi /1,186/, saku-dukan, ónerxana /3,249/, tariǵshi /2,56/, emshi-táwip.
15. Kosmoslıq hám geografiyalıq ob ektlerdi bildiretuǵın sózler.
«DLT» te kosmoslıq hám geografiyalıq ob ektlerdi ańlatıw ushın tómendegi sózler qollanǵan: álem-ajun /3,60/, kún-kun /1,177/, shıǵıs-kun tuǵsuǵ /1,430/, elat-el /1,83/, jer-jer /1,83/, tozań-tozitǵan-shań /1,470/, tozǵirdi-tozań kóterildi /2,206/, taw-taǵ /1,96/, jar-jar /3,156/, alań-alań /1,154/, aspan-kók /3,146/, juldız-jwldwz /3,47/, kól-kól-teńiz /3,149/, jebań jer-qumlı jer /3,383/, topraq-tupraq /1,194/, ay-aj /1,258/, taqır-taqir jer-daraqsız, binasız jer /1,342/, teńiz-teńiz /3,374/, kesek-kesak /1,372/, qum-qum /1,114/, jol-jol /3,451/, qır-qir-taw mánisinde /3,46/, jurt-bálent jerlerde saqlanıp qalǵan úydiń orınları, diywal, qorǵannıń qaldıqları /3,13/, ókúz-ózek /3,353/, quyash-quyash /2,390/, kun batsiǵ-batıs /1,430/, oj-oy /1,84/, balshiq-balshıq.