M. Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miyneti Maxmud Qashǵarıydıń «Devanu-luǵat-it-túrk»

«Devanu-luǵat-it-túrk» miynetiniń morfologiyalıq qurılısı. M.Qashǵariydıń «Devanu-luǵat-it-túrk» miynetinde túbir hám kómekshi morfemalar arab filologları úlgisinde úsh sóz shaqabı-atawısh, feyil hám kómekshi sózlerge bólingen. Atawısh sóz shaqabına házirgi tilimizdegi atlıq, kelbetlik, sanlıq, almasıq sózler kiredi.
Atlıq. San kategoriyası.
«DLT» te kópliktiń tiykarǵı morfologiyalıq kórsetkishi -lar//ler affiksi bolǵan: «alplar birle urushma, begler birle tutushma, kishiler olturdılar, kózler yumılushdı».
Kóplik mánini ańlatıw ushın -an//en affiksleri jumsalǵan: «eren», «oǵlan». M.Qashǵariy bul tuwralı bılay jazadı: «Er» sózi kóplikte eren túrinde ushırasadı. Lekin bul jaǵday júdá az ushıraydı hám ol qaǵıydaǵa qarama-qarsı, óytkeni kóplik jalǵawı - lar/ler túrinde boladı. (1,71); Oǵlan yúgrushdı, eren úrpeshdi.
Tartım kategoriyası.
«DLT»te tómendegi tartım affiksleri ushırasadı:
1-bet: -m,-ım//-im,-um//-um: kózúm, yılqım, ópkem, oǵlum, begim, -mız//-miz, umuz//úmiz: bizniń anda alǵumız bar,
2-bet: -ıń//-iń, -uń//úń: seniń kezigiń-seniń gezegiń, -ńız, ńiz, uńuz//úniz,
3-bet: -ı//-i,//sı, -si: anıń atası, -erniń ópkesi, bizniń óz kishi ol.
Seplik.
Tiykarınan 6 seplik: ataw, iyelik, barıs, tabıs, orın, shıǵıs seplikleri ushırasadı.
-Ataw sepliginiń arnawlı morfologiyalıq jalǵawı joq, túbir hám tiykar atlıqlar arqalı ańlatıladı, biraq sepliklerdi jasawda tiykarǵı baza xızmetin atqaradı.
-Iyelik sepliginiń mánisi -nıń//-niń, -nuń//-nyń, -ıń//-iń, affiksleri arqalı ańlatılǵan: bu ayaqnuń yaruqi bar -bul ıdıstıń jarıǵı bar.(3,22), bizniń óz kishi ol (1,80), biziń ev.
-Barıs sepligi -ǵa//-ge, -qa//-ke, geru, qaru//kerú, ra//re, a//e, affiksleri menen jasalǵan: atqa ot bergil (1,71), kózime, atama, uraǵut oǵlıǵa sút emúzdi (1,189), ewge bardı, beg ańǵa shıqtı (1,109),
-ra//re, ru//rú: tashra shıqıb, ol anı bashra qaqturdı-ol bashına urǵızdı (4,222),
-ǵaru//gerú, qaru//kerú: yaǵıqaru kirish qurdım-jawǵa qaray giriske oq saldım, (4,88), táńrigerú-táńirge (3,268),
Barıs sepliginiń bul forması házirgi qaraqalpaq tilindegi ilgeri, shetkeri, ushqarı, tısqarı, sońra sózlerinde saqlanıp qalǵan.
-Tabıs sepligi. «DLT» te ıǵ//iǵ, ıq//ik, uǵ//úg, nı//ni, n, ı//i affiksleri arqalı jasalǵan: Ol sózig anladı, begni yaǵı bastı, Kún tonuǵ qurıttı- Kún tondı qurıttı, kewdirdi, (2,17), Ol atnı tutǵıl, ol kishini, óshin aldumu, ol sózin unuttı, ol atın arpaladı- ol atına arpa berdi. Súrdi meniń qoyumı- Meniń qoylarımdı aydap ketti.
-Shıǵıs sepliginiń -dan//den, tan//tán, dun//dún, dın//din, tın//tin, affiksleri jumsalǵan: kózden yash sawrıqtı, ol meni suwdan keshúrdi, kúsh aldın kirse, tórú túńlúkten shıqar-zorlıq, kush esikten kirse, tórelik, ádillik túnlikten shıǵıp ketedi.(2,29), Er ewdin shıqdı, suwdıń qandı,(3,201), Anıń tishi buzdun sızladı - Onıń tisi muzdan awırdı.
-Orın sepligi da//de, ta//te, affiksleriniń járdeminde ańlatılǵan: Men bu yerde ornadım, kishi ewde tıqlıshdı - hayal úyge tıǵıldı (2,114), ol ishte shıqısh yoq- ol iste shıǵıs, payda joq.
-Qural hám sheriklik sepligi qosımtası: -ın//in, la-le: túnle keldim, túlki terisin ekile soymas, terkin kel (1,413) tezin-tez kel, Biligin uluǵluqqa tegdim-Bilim, aqıl menen mártebege eristim, Ol anı bishaqın sanshdı-Ol onı pıshaq penen shanıshtı. Is-hárekettiń iske asıwı qural hám sheriklik sepligi ańlatıp kelgen sóz arqalı bildirilgen.
Kelbetlik. Kelbetliktiń arttırıw dárejesi intensiv formalardıń kelbetlik sózlerdiń aldında keliwi nátiyjesinde jasalǵan: ap-aq,(1,70), ep-ezgú neń-jap-jaqsı zat, kóp-kók-kóm-kók (1,316), sap-sarıǵ, yap-yashıl. Kelbetliktiń arttırıw dárejeleri tas, súm, shim, túm sózleriniń kelbetlik sózlerdiń aldında keliwi nátiyjesinde jumsalǵan: tas-tegirme (1,316)- dóp-dóńgelek, (qq,til: tas-talqan, tas-túnek, sóz dizbegindegi «tas» sózi) shim hól ton - júdá hól kiyim. (1,325), (qq.til: shım qara, shım aq, shım qızıl), tum qara at (1,324)- dım qara at (1,324), tum toruǵ at (1,324), dım qara at (1,324). Salıstırıw dáreje-raq//rek affiksi arqalı jasalǵan: qattıqraq, qızılraq,
Sanlıq. Bir, eki, úsh, tórt, besh, yetti, sekiz, on, yigirma//yıgir- mi, ottuz, qırıq, ellik, seksan, mıń, túmen, on mıń sanaq sanlıqları jumsalǵan.
Qatarlıq san -ınsh-insh, -unsh-únsh, -ndi qosımtaları arqalı jasalǵan birinsh, ikinsh, tórtinsh, beshinsh, onunsh, yigirminsh, ikinti (1,158).
Jıynaqlaw san -egú affiksi menen jasalǵan: ikigú. Toplaw sanlıǵı sanaq sanlardıń tákirarlanıwı arqalı ańlatılǵan: birin-birin mıń bolur (3,372) M.Qashǵariydıń sózliginde sanlıqlardıń basqa túrleri ushıraspaydı.
Almasıq. Betlew almasıǵı men, ben, sen, ol, biz, siz, ol, olar túrinde ushırasadı: Ol meniń oǵlım, ol mána baqtı, seni tiler, seńa aydım, biz keldimiz, men ońda erdim, olar da qoy sıq - olarda qoy az.
Siltew almasıǵınan bul ol, almasıqları ushırasadı, olar seplengende tómendegi formalarda ushırasadı: Ol meniń oǵlım ol, bu bizni óz kishi, muńar aydım, ol munda, men anda erdim, onu, munu, munı túlemese «Úsh» sózi «DLT» «usı» degen mánini bildiretuǵın sóz bolǵan: ush qeldigum bu-usı kelgenim.
Ózlik almasıǵı «DLT» te «óz» hám «kendu» sózleri menen berilgen: er ózin yerge shalındı - adam ózin jerge tasladı, er ózine et bishindi - adam óziniń etin kelip atırǵanday etip kórsetti.
Soraw almasıǵıÚ Bu kim? (1,325), ne tersen? (ne derseń), bu bez eni neshe? -bul bózdiń eni qansha? neshe yarmaq berdiń, qashan keldiń, oǵlım qanı? (3,254), qanday erdiń? qansha barsa?
Jámlew almasıǵı barsha qamuǵ sózleri arqalı bildirilgen: barsha keldiler, qamuǵı bar,
Feyil. Feyildiń dárejeleri. Ózlik dáreje: -n, ın, in, un, ún, affiksleri arqalı jasalǵan: suw órkúshlendi, oǵul etlandi, uraǵut bezendi, er ewinde beklendi, er sewindi.
-ıl//il, ul//úl: esúrk azıldı-más ayıqtı (1,203), er kerildi, buzun yıǵıldı.
Ózgelik dáreje -ıt//it, t affiksleriniń feyil sózlerge jalǵanıwı arqalı jasaladı: Ol meńa bitik oqıttı, ol at sekirtti.
-tur//túr, dur//dúr: Ol tewe shóktúrdi, ol oq atturdı, ol suw ishtúrdi, ol mańa at múndúrdi, ol ańar qapuǵ yapturdı.
-gur//gúr: Ol atın turgurdı.
-uz//úz:uǵlına sút emúzdi, ol suw tamuzdı,
-duz//dúz, dır//dir: ol tawar alduzdı, ol mena ish bildúzdi.
Belgisiz dáreje ıl//il,l,ul//úl, affiksleri menen jasalǵan: oq atıldı, bitik oqıldı, tawar satıldı, ańar yarmaq berildi, ew bezeldi, et tuǵraldı.
-ın//in,i, un//ún:yıǵash butandı, teri tilindi, et tuzlandı.
Sheriklik dáreje -ısh-ish,-ush-úsh, -sh affiksleri menen jasalǵan:ol meńa qapuǵ ashıshdı, olar bu ishig ukushtilar-olar bul isti uqtılar, olar ikkigú sút saǵıshtı - olar ekewi sút sawıstı.
Feyildiń meyilleri. Buyrıq meyildiń birlik sandaǵı birinshi beti -ayın//eyin, affiksleriniń járdeminde jasalǵan: Chıq et kóreyin, - Jıńq et kóreyin,(3,143). I-bet kóplik sanı -alım//elim affiksi arqalı jasalǵan: yoqarı sekirelim.
Buyrıq meyildiń ekinshi bet birlik sanı barlıq túbir feyilleri ushın tán boladı: bil, jat, kesh, suwǵar.
2-bet buyrıq meyili -ǵıl//gil, qıl//kil, affiksleri arqalı jasaladı: atqa ot bergil, oǵlım úgit alǵıl, barǵıl, turǵıl, ewge kirgil, 2-bet, birlik hám kóplik sanı -ıń//iń, ıńız//ińiz, ıńlar//ińler, affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı: barıń, barıń qoymańız, emdı munı alıń (3,382).
Buyrıq meyildiń 3 bet birlik hám kóplik sanı -sun//sún, affiksi járdeminde jasalǵan: yazsun, barsun, kelsún, ol barmasun, kelmesún, ol et tuǵramasun.
Shárt meyili -sa//se affiksi jalǵanıwı arqalı jasalǵan: ım bilse er ólmes-adam sırǵa túsinse biymezgil ólmeydi, ot tese aǵız kúymes -ot degen menen awız kúymes, ol ewge barsa, kelse kishi.
Tilek meyil «DLT» te buyrıq meyildiń birinshi bet birlik hám kóplik sanındaǵı -ayın//eyin, -alım//elim, -ǵay//gey affiksleri arqalı berilgen: kóreyin, sekirelim, men et tuǵraǵayman.
Anıqlıq meyil feyilleri «DLT» te házirgi qaraqalpaq tilindegi kibi úsh máhálge iye:
Ótken máhál anıqlıq meyili túbir feyilge -dı//di, -tı//ti, -duq//dúk, -mısh//mish affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasalǵan: Er ewge keldi, ol bitik yazdı, er oq attı, -duq//dúk: men ya qurduq-men jay, sadaq soqtım, ol keldúk - ol keldi, olar ewge kirdúk-olar úyge kirdi.
Házirgi máhál. Anıqlıq meyildiń házirgi máháli «DLT» te-r//ar, er, ur//úr, -ır//ir, yur//yúr, -maz//mez affiksleri jalǵanǵan kelbetlik feyillerge betlew affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı: Kelip baqarman, men barmaspan, yúrek yırtılur. Házirgi qaraqalpaq tilinde házirgi máhál feyilleri atır, tur, júr h.t.b. kómekshi feyillerdiń járdemi menen jasalıwı júdá ónimli.
Keler máhál feyilleri. «DLT» te -ǵay//gey, -qay//qey, affiksleriniń jalǵanıwı arqalı jasaladı: ol meńa kelgey, ol sút saǵqay,
Feyildiń funktsional formaları. Atawısh feyiller. «DLT» te tómendegi affikslerdiń járdeminde jasalǵan, -ısh//ish,ush//úsh: aytısh, atısh, baqısh, kelish, barısh, tutush, -maq//mek: qashınmaq, barmaq-barıw, kelmek, ol anı kórmek kúsedi.
Kelbetlik feyil. «DLT» te kelbetlik feyiller tómendegi affikslerdiń járdeminde jasalǵan: -ǵan//gen: bu, er ol sózni unutǵan, olar ikkigú tawar satıshǵan-alıshǵanlar, ol er ewge barǵan,ol buǵday arıtqan, kúlgen er, ol ewin bezetgen,
-aǵan//egen: ol er ewge baraǵan, ozaǵan at, súsegen ókúzqe táńri múńúz bermes - súzegen ógizge teńiri múyiz bermes.
-ındi//indi, undı//úndi: aqındı sub, sarqındı suw, qazındı tobraq, qırındı.
-ǵuwshı//gúwshi, quwshı//kúwshi: barǵushı, turǵushı, kelgúshi er, at kúzetgúshi, bitik bititgúshi (2,369) -ası//esi: bu turası yer, bu bizge kelgesi boldı, (kelesi jıl, ólesi adam sózlerinde qollanıladı).
-ǵu//gú: ol bizge kelgú boldı, seniń barǵuń qashan, barǵu yer.-ǵulıǵ//gúlik: ol yigit bizge kelgúlúk erdi, ol munda turǵuluq erdi,
-r//ar, er//ur//úr, ır//ir: kesher, kúler er, tamuǵ qapuǵın ashar tawar. -Para dún ya-mal dozaqtıń da esigin ashadı (3,252), Taǵ taǵqa qawushmas, kishi kishige qawıshur-Taw-tawǵa qosılmaydı, adam-adamǵa qosıladı, Mısh//mish: kelmish kishi, ol ewge barmısh, tuǵralmısh et,
Hal feyil. «DLT» te hal feyiller túbir morfemalarǵa tómendegi affikslerdiń jalǵanıwı arqalı jasalǵan: e//e:tań ata yortalım, Etil suwı aqa turur, er sóke olturdı - er shóge otırdı,
-ıb//ib, ub//úb: meni kórib esi aǵdı, kórib neshúk qashmadıń, ol erni urub móńretti-ol adamdı, erdi urıp baqırttı,
-ıban//iben, uban//úben:yay baruban -jazda barıp, sen qeliben.
-ǵalı//geli, qalı//keli: tutushqalı, ol turǵalı qopdı, er qulun urǵalı sesindi -er adam qulındurıwǵa seskendi.
-ǵınsha//ginshe, -gunsha//ginsha:ókúz azaqı bolǵınsha, buzaǵu bashı bolsa iygi, tinmeginsha ópmes, tilemaginsha bolmas, suw kórmeginsha etúk tartma.
Ráwish. «DLT» te ráwish sózler layu//leyú affiksleri arqalı jasalǵan: arslanlayú kókrelim-arıslanday gúrkireyik, ulushıb eren bórileyu-erler bóridey urısıp; -sha//she, affiksleri arqalı: ewge yaǵı kirmishsha bolur, ol menińshe, ozaqı bilge ansha aymısh-ozalǵı, bilgish, danıshpanlar sonday depti, taǵ-teg: bult teg sashı, anıń azaqı buzteg.
Kómekshi sózler. Qashǵariydıń sózliginde tómendegi kómekshi sózler ushırasadı. Tirkewishler. ara:kishi ara kirdim, basa: men andan basa keldim-men onnan soń keldim, burın: mendin burın bardı, Toqım (sawash) ishra urushtım,-Qushlar kibi ushtımız, bizin taba-biziń tamanǵa, Sen meniń sonda kel-sen mennen soń kel, Qandler úza shıqtımız, seniń úshún keldim. Qırıq yılǵa tegin bay bile shıǵay túzlenúr-40 jılǵa deyin bay menen jarlı teń boladı.
Dánekerler. Kalúrmúsan azu baramusan-keleseń be ya barasań ba? túlkú me tuǵdı azu bóri mú?-túlki tuwdı ma ya qasqırma?; iki beg birle el boldı, Qazǵu yema sawulsun-qayǵı jáne sawılsın; anı bilib taqı bardım. Janapaylar. mu//mú, mı//mi, esenmúsen, kerek mú, kelúmúsan, ol bardı ma? -shu//shú, shı//shi, sa//se, kelshú, barmashu,
Eliklewish hám tańlaq sózler. «Devanu-luǵat-it-túrk» miynetinde tómendegi eliklewish hám tańlaq sózler jumsalǵan. M.Qashǵariy bul eliklewish hám tańlaq sózlerdiń ańlatatuǵın mánilerine túsinik berip ótedi: eshak ańladi-eshek ańqırdı, shur-shur-sútti ıdısqa quyǵanda shıǵatuǵın ses, sart-sart-ayaq kiyimdi qattıraq kiygende shıǵatuǵın ses, tars-tars urdı, qars-qars-qolǵa-qoldı urǵanda shıǵatuǵın ses, tırt-tırt-gezleme, bóz jırtılǵanda shıǵatuǵın ses.