M qudaybergenov q. Paxratdinov

§1. K I R I S I W
Joba

1. 
   Qaraqalpaq tili haqi’nda da’slepki mag’li’wmatlar.
   
2. 
   Qaraqalpaq tili boyi’nsha materiallardi’n’ ji’ynali’wi’.
   
3. 
   Qaraqalpaq tilin izertlew boyi’nsha ilimiy ma’kemeler.
   

Qaraqalpaq tili o’z aldi’na bo’lek til si’pati’nda da’slep Alti’n Orda, son’i’nan XV–XVI a’sirlerde U’lken Nog’ay ordasi’ qurami’na kirgen qi’pshaq qa’wimlerinin’ arasi’nda qa’liplesti. Soni’n’ menen birge, oni’n’ o’z aldi’na til boli’p qa’liplesiwine og’uz qa’wimleri (tu’rkmenler) ha’m Xorezm o’zbeklerinin’ tili de ta’sirin tiygizdi. Sol da’wirlerden beri qaray qaraqalpaq tili o’zinshe rawajlana basladi’.

Qaraqalpaq tili tek XX a’sirdin’ 20-ji’llari’nan keyin milliy a’debiy til si’pati’nda ha’r ta’repleme ilimiy izertlew obyektine aylandi’. Bul da’wirge deyin qaraqalpaq tili derlik izertlenilmedi. XX a’sirge deyingi izertlewshilerdin’ miynetlerinde qaraqalpaq tili tu’rkiy tillerdin’ biri si’pati’nda qaralsa da, olarda qaraqalpaq tili boyi’nsha materiallardi’n’ bolmawi’ sebepli, qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’, grammatikali’q quri’li’si’ ha’m leksikasi’ qurami’ndag’i’ o’zgeshelikleri tyurkologiyali’q izertlewlerde ko’rsetilmedi.
Qaraqalpaq tilin birinshilerden boli’p tu’rkiy tillerge jatqi’zg’an shved ofiсeri (kapitan) Filipp Iogann Tabbert-Stralenberg (1676–1747) boldi’. Ol 12 ji’l Sibirdin’ sol waqi’ttag’i’ administrativlik ha’m ekonomikali’q orayi’ bolg’an Tobolsk qalasi’nda jasap, Sibirdi geografiyali’q, etnografiyali’q, tariyxi’y ha’m lingvistikali’q jaqtan izertlew tariyxi’nda belgili iz qaldi’rdi’. F.I.Stralenberg o’zinin’ nemec tilinde jazi’lg’an «Das Nord und Östliche Theil von Europa und Asia» (Stockolm, 1730; «Evropa ha’m Aziyani’n’ arqa ha’m shi’g’i’s bo’limleri») atli’ miynetinde qaraqalpaqlardi’ tu’rkiy xali’q si’pati’nda qarag’an ha’m o’zi du’zgen kartada qaraqalpaqlar Kaspiy ha’m Aral ten’izlerinin’ arqa-shi’g’i’s ta’repinde, Emba ha’m Si’rda’rya arali’g’i’nda jasaydi’ dep ko’rsetken.
Nemec ilimpazi’ Iogann Xristof Adelung (1732–1806) belgili bolg’an barli’q tillerdin’ kollekciyasi’n ji’ynap shi’qqan. Ol tirisinde o’zinin’ «Mitridat» atli’ belgili miynetinin’ tek birinshi tomi’n g’ana baspadan shi’g’ari’p u’lgergen. I.X.Adelung o’zinin’ bul miynetinde qaraqalpaq tilin tu’rkiy-tatar (yag’ni’y tu’rkiy) tillerinin’ qurami’na kirgizgen ha’m oni’n’ tu’rkiy tillerdin’ Orenburg topari’na kirgen tiller menen jaqi’nli’g’i’n ko’rsetken.
I.X. Adelungti’n’ ag’ayini, belgili rus filologi’, tariyxshi’ ha’m bibliograf Fedor Pavlovich (Fridrix) Adelung (1768–1843 ) nemec tilinde jazi’lg’an «Uebersicht aller bekanuten Sprachen und ihrer Dialekte» (St. Petersburg, 1920; «Barli’q belgili tiller ha’m olardi’n’ dialektlerine sholi’w») atli’ miynetinde qaraqalpaq tilin tu’rkiy tillerdin’ qubla ha’m arqa qurami’na kirgizgen.
Nemec ilimpazi’ Genrix Yulius Klaprot (1783–1835) Arqa Kavkaz ha’m Gruziya xali’qlari’ni’n’ etnografiyasi’ ha’m tillerin izertlegen. Ol, sonday-aq, bashqurt, qazaq, qi’rg’i’z, yakut ha’m tunguslardi’n’ etnografiyasi’ ha’m tilleri boyi’nsha a’dewir material ji’ynag’an ha’m basti’ri’p shi’g’arg’an. G.Yu. Klaprot qaraqalpaq tilin tu’rkiy tillerdin’ biri si’pati’nda qarap, qaraqalpaqlar buri’n Volga boylari’nda Kazan ha’m Astraxan arali’g’i’nda, al son’i’nan olar qubla-shi’g’i’s ta’repke Aral ten’izi jag’alawlari’na Si’rda’rya ha’m Quwanda’ryani’n’ to’mengi boylari’na ko’ship barg’an dep ko’rsetken.
Avstriyali’ ilimpaz Iosif Xammer (1774–1856) o’zinin’ tu’rkiy tillerdin’ klassifikaciyasi’nda qaraqalpaq tilin dag’i’stan, kaytak ha’m qumi’q tilleri menen bir qatarda tu’rkiy tillerdin’ dag’i’stan topari’na kirgizgen.
Franciyali’ tyurkolog Adrian Balbi (1826–1908) qaraqalpaqlar Si’rda’ryani’n’ jag’alari’nda tu’rkmenler menen qon’si’ jasaydi’ dep ko’rsetken ha’m qaraqalpaq tilin tatar, bashqurt ha’m mesheryak tilleri menen birge tu’rkiy tillerdin’ qi’pshaq topari’na jatqarg’an.
V.F. Palmblad o’zinin’ etnolingvistikali’q klassifikaciyasi’nda tu’rkiy xali’qlardi’ «haqi’yqi’y tu’rkiy xali’qlar», «haqi’yqi’y emes tu’rkiy xali’qlar» ha’m «tu’rkiy tilinde so’ylewshi tu’rkiy emes xali’qlar» dep bo’lgen, qaraqalpaqlardi’ Sibir tatarlari’, tu’rkler, tu’rkmenler, o’zbekler menen birge «haqi’yqi’y tu’rkiy xali’qlar» topari’na kirgizgen.
Shi’g’i’s tariyxi’, filologiyasi’, til bilimi ha’m arxeologiyasi’ boyi’nsha bir qatar miynetlerdin’ avtori’, Kazan ha’m Peterburg universitetlerinin’ professori’ Ilya Nikolaevich Berezin (1818–1896) qaraqalpaq tilin qi’rg’i’z, bashqurt, nog’ay, qumi’q, qarachay, mesheryak, Sibir dialektleri menen birge tu’rkiy tillerdin’ tatar yamasa arqa tarmag’i’na dialektlerdin’ biri si’pati’nda kirgizgen. I.N. Berezinnin’ « Турецкая хрестоматия» (Kazan, 1857, 10–16-betler) degen basqa bir miynetinde qaraqalpaq tili Tu’rkstan tu’rkmenleri tilinin’ dialektleri qurami’nda tilge ali’ng’an.
Qaraqalpaq tili boyi’nsha birinshi lingvistikali’q mag’li’wmatlar vengriyali’ orientalist ha’m belgili sayaxatshi’, professor Arminiy Vamberidin’ (1831 yamasa 1832–1913) «Cagataische Sprachstudien» (Leipzig, 1867) atli’ shag’atay tili boyi’nsha izertlewlerinde keltirilgen. Ol o’zinin’ bul miynetinde shag’atay ha’m qi’rg’i’z (qazaq) tillerindegi so’zler menen sali’sti’ri’w ushi’n qaraqalpaq tilinen tog’i’z so’z ha’m to’rt qatarli’q bir qosi’qti’ mi’sal si’pati’nda bergen. A. Vamberidin’ keltirgen materiallari’ ayi’ri’qsha a’hmiyetke iye emes, sebebi olar sani’ jag’i’nan az, so’zler duri’s awdarma islenbegen ha’m olar ayti’li’wi’ boyi’nsha qa’te jazi’lg’an.
A. Vamberi o’zinin’ tu’rkiy xali’qlardi’n’ klassifikaciyasi’nda qaraqalpaqlardi’ qazaq, qi’rg’i’z, uyg’i’r, o’zbek ha’m tu’rkmen xali’qlari’ menen bir qatarda Orayli’q Aziyadag’i’ tu’rkiy xali’qlarg’a jatqarg’an. Al qaraqalpaq tilin ayi’ri’m fonetikali’q ha’m leksikali’q belgileri boyi’nsha qazaq tiline, grammatikali’q belgileri boyi’nsha qi’rg’i’z ha’m o’zbek tillerine jaqi’nlasti’radi’.
Persiya shaxzadasi’, oficer Riza-Kuli-Mi’rza o’zinin’ Peterburgtan Xiywag’a sapari’ da’wirinde sol waqi’ttag’i’ A’miwda’rya oblasti’ni’n’ Shi’mbay uchastkasi’nda boli’p, diniy mazmundag’i’ qaraqalpaqsha eki qosi’qti’ jazi’p alg’an ha’m qaraqalpaq tilin tu’rkmen tilinin’ yawmi’t dialektine jaqi’nlasti’rg’an.
Akademik Vasiliy Vasilevich Radlov (1837–1918) o’zinin’ belgili klassifikaciyasi’nda qaraqalpaq tilin bashqurt, qazaq, qi’rg’i’z, nog’ay ha’m tatar tilleri menen birge tu’rkiy tillerdin’ bati’s topari’na jatqarg’an. Biraq V.V. Radlovti’n’ izertlewlerinde qaraqalpaq tilinin’ strukturali’q belgilerin ko’rsetetug’i’n bir de mag’li’wmat ushi’raspadi’.
Professor Platon Mixaylovich Melioranskiy (1868–1906) o’zinin’ qazaq tili boyi’nsha izertlewlerinde qaraqalpaq tilinin’ qazaq tilinen azli’-ko’pli o’zgesheliklerdin’ bar ekenligin aytqan ha’m qaraqalpaq tilinin’ ele izertlenilmey ati’rg’anli’g’i’n ha’m ol boyi’nsha materiallardi’n’ joq ekenligin atap o’tken.
Qaraqalpaq tili ha’m folklori’ boyi’nsha materiallardi’ ji’ynaw ha’m basti’ri’p shi’g’ari’w, tiykari’nan, XX a’sirdin’ da’slepki ji’llari’nan baslandi’. Orta Aziyadag’i’ tu’rkiy xali’qlardi’n’ etnografiyasi’, folklori’ ha’m tilin jaqsi’ bilgen Abubekir Divaev (1855 yamasa 1856–1933) «Alpami’s-bati’r» da’stani’ni’n’ qaraqalpaqsha ha’m russha tekstlerin baspadan shi’g’ardi’. Sonday-aq A. Divaev ta’repinen «Shora bati’r» da’stani’ da jazi’p ali’ng’an.
1903-ji’li’ shi’g’i’stani’wshi’ Ivan Aleksandrovich Belyaev qaraqalpaq tilin izertlew ushi’n Orta ha’m Shi’g’i’s Aziyani’ izertlew boyi’nsha Rus komitetinin’ jollamasi’ menen No’kiste, Shi’mbayda ha’m Qon’i’ratta bolg’an. Ol qaraqalpaq folklori’, a’debiyati’, tili ha’m tariyxi’ boyi’nsha tekstlerdi ji’ynawda ha’m basti’ri’p shi’g’ari’wda ko’p xi’zmet islegen. I.A. Belyaev qaraqalpaqlar arasi’nda eki ay boli’p, xali’q ji’rawlari’ ha’m sawatli’ adamlardi’n’ ja’rdeminde Qon’i’ratta «Qaraqalpaqlar shejiresin», No’kiste «Shi’n’g’i’sxan haqqi’nda an’i’zdi’», Shi’mbayda «Edige» da’stani’n jazi’p alg’an. Bul materiallar « Протоколы заседаний и сообщений членов Закаспийского кружка любителей археологии и истории Востока» (Ashxabad, 1917) degen toplamni’n’ u’shinshi ha’m to’rtinshi sanlari’nda ja’riyalang’an. U’shinshi sanda Shi’n’g’i’sxan haqqi’nda an’i’z ha’m «Edige» da’stani’ni’n’ russha awdarmasi’, to’rtinshi sanda «Edige» da’stani’, «Qaraqalpaqlar shejiresi» ha’m «Qoblan» da’stani’ni’n’ qaraqalpaqsha tekstleri basi’lg’an.
I.A.Belyaev ta’repinen ji’ynalg’an ha’m basti’ri’p shi’g’ari’lg’an materiallar qaraqalpaq xalqi’ni’n’ jazba esteligi si’pati’nda u’lken a’hmiyetke iye. Bul materiallarda qaraqalpaq uli’wma xali’qli’q so’ylew tilinin’ bir qatar fonetikali’q, grammatikali’q ha’m leksikali’q o’zgeshelikleri ha’m jazba a’debiyat da’stu’ri sa’wlelengen. Sonli’qtan, qaraqalpaq tili ha’m folklori’n izertlew tariyxi’nda I.A. Belyaev qaraqalpaq tilin arnawli’ izertlewdin’ tiykari’n salg’an birinshi rus izertlewshisi boli’p qaldi’.
XX a’sirdin’ 20-ji’llari’nan keyin qaraqalpaq tilinin’ rawajlani’wi’nda jan’a da’wir baslandi’. Bul da’wirde qaraqalpaq xalqi’ o’zinin’ tariyxi’nda birinshi ret uli’wma xali’qli’q milliy jazi’wi’na, milliy a’debiy tiline iye boldi’, bunnan bi’lay da rawajlani’w mu’mkinshiligin aldi’.
Qaraqalpaq tilin izertlewde ha’m a’debiy tilimizdin’ qa’liplesiwinde milliy jergilikli kadrlari’mi’z benen birge belgili rus ilimpazlari’ S.E. Malov, E.D. Polivanov ha’m N.A. Baskakovlar u’lken jumi’slar ali’p bardi’. Olar arnawli’ tu’rde qaraqalpaq xali’q so’ylew tili boyi’nsha materiallar ji’ynap, oni’ ha’r ta’repleme izertlewdi basladi’, qaraqalpaq tilinin’ ma’selelerin ilimiy jaqtan izertlewdin’ tiykari’n saldi’.
Qaraqalpaq tilinin’ ma’selelerin izertlewde ha’m qaraqalpaq til biliminin’ rawajlani’wi’nda 1927-ji’li’ jan’a alfavit komitetinin’ du’ziliwi, 1931-ji’li’ Qaraqalpaqstan kompleksli ilim-izertlew instituti’ni’n’ sho’lkemlesiwi ha’m 1934-ji’li’ Qaraqalpaqstan mug’allimler instituti’ni’n’ ashi’li’wi’ u’lken a’hmiyetke iye boldi’. Sebebi olar sol ji’llardan baslap jazi’w ma’selelerin, sabaqli’qlar du’ziw, qaraqalpaq tilin oqi’ti’w ushi’n konspektiv kurslar islep shi’g’i’wdi’ qolg’a aldi’. Onnan keyin 1940-ji’li’ Qaraqalpaqstan til ha’m a’debiyat ilim izertlew instituti’ni’n’, 1944-ji’li’ Qaraqalpaqstan birlesken mug’allimler ha’m pedagogikali’q instituti’ni’n’, 1959-ji’li’ O’zbekstan Ilimler akademiyasi’ Qaraqalpaqstan filiali’ni’n’ N. Da’wqaraev ati’ndag’i’ Tariyx, til ha’m a’debiyat instituti’ni’n’ ashi’li’wi’ qaraqalpaq tilinin’ ma’selelerin bunnan bi’lay da planli’ ha’m tabi’sli’ izertlew ushi’n ha’m qaraqalpaq til biliminin’ respublikami’zdag’i’ ja’miyetlik ilimlerdin’ biri si’pati’nda o’z aldi’na ilim boli’p qa’liplesiwinde ayi’ri’qsha xi’zmet atqardi’. Qaraqalpaq til biliminin’ ha’r qi’yli’ tarawlari’ o’zinshe rawajlani’w mu’mkinshiligine iye boldi’.