M qudaybergenov q. Paxratdinov

Qadag’alaw ushi’n soraw ha’m tapsi’rmalar

1. 
   Qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q o’zgeshelikleri da’slepki izertlewshiler haqqi’nda ayti’p berin’.
   
2. 
   K. Ubaydullaevti’n’ qaraqalpaq tilinin’ fonetikasi’ boyi’nsha miynetlerine sholi’w islen’.
   
3. 
   A. Da’wletovti’n’ «Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tilinin’ seslik du’zilisi» (No’kis, 1995) degen monografiyasi’ jo’ninde ayti’p berin’.
   
4. 
   M. Qudaybergenovti’n’ «Qaraqalpaq tilinin’ morfonologiyasi’» (Tashkent, 2006) atli’ miynetin konspektlen’ ha’m analiz jasan’.
   

A’debiyatlar

1. 
   Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. II том. Фонетика и морфология. М., 1952.
   
2. 
   Дәўлетов А. «Ҳәзирги қарақалпақ әдебий тилиниң сеслик дүзилиси» (Нөкис, 1995).
   
3. 
   Қудайбергенов М. Қарақалпақ тилиниң морфонологиясы. Ташкент, 2006.
   
4. 
   Убайдуллаев К. Ҳәзирги заман қарақалпақ тили. Фонетика. Нөкис, 1965.
   

§4. Qaraqalpaq tili dialektlerinin’ izertleniwi


Joba

1. 
   Qaraqalpaq tilinin’ dialektleri boyi’nsha da’slepki materiallar.
   
2. 
   N.A. Baskakovti’n’ izertlewleri.
   
3. 
   Si’rt el ilimpazlari’ni’n’ izertlewleri.
   
4. 
   D. S. Nasi’rovti’n’ miynetleri.
   
5. 
   O. Dospanovti’n’ miynetleri.
   
6. 
   Qaraqalpaq tilinin’ arqa dialekti boyi’nsha izertlewler.
   
7. 
   Qaraqalpaq tilinin’ qubla dialekti boyi’nsha izertlewler.
   

Qaraqalpaq tilinin’ dialektlerin izertlew ha’m oni’n’ jergilikli o’zgeshelikleri boyi’nsha materiallar ji’ynaw 1920 – 1930-ji’llardan baslandi’. Bul jumi’sqa belgili rus ilimpazlari’ S.E. Malov, E.D. Polivanov, N.A. Baskakovlar menen bir qatarda jergilikli milliy qa’nigeler de qatnasti’. Ko’plegen dialektologiyali’q ekspediciyalardi’n’ na’tiyjesinde bahali’ dialektologiyali’q materiallar ji’ynaldi’. Olar qaraqalpaq a’debiy tilin du’ziwge, oni’n’ normalari’n ani’qlawg’a ja’rdem etti.

Qaraqalpaq tilinin’ izertleniwinde rus tyurkologi’, professor Sergey Efimovich Malovti’n’ (1880 – 1957) xi’zmeti ulli’ boldi’. Ol qaraqalpaq tilinin’ tariyxi’, grammatikasi’, fonetika ha’m leksikasi’ boyi’nsha bahali’ pikirlerin ayti’p qaldi’rdi’.
S.E. Malov 1930-ji’li’ jazda o’zinin’ basshi’li’g’i’nda Qaraqalpaqstang’a dialektologiyali’q ekspediciya sho’lkemlestirip, ekspediciya qatnasi’wshi’lari’ Shi’mbayda, Taxtako’pirde ha’m Kegeylide boli’p, materiallar ji’ynag’an. Ol usi’ ekspediciya waqti’nda ji’ynag’an materiallari’ tiykari’nda «Заметки о каракалпакском языке» atli’ miynetin jazdi’. S.E. Malovti’n’ bul miynetinin’ qol jazbasi’ ko’p izleniwlerdin’ na’tiyjesinde tabi’li’p, N.A. Baskakov ha’m D.S. Nasi’rovlardi’n’ redaktorlawi’nda 1966-ji’li’ No’kiste «Qaraqalpaqstan» baspasi’nan «Заметки о каракалпакском языке» degen atama menen basi’li’p shi’qti’. Bul miynette sol waqi’tqa deyin qaraqalpaq tilinin’ izertleniw bari’si’, qaraqalpaq tiline o’zbek, tu’rkmen ha’m qazaq tillerinin’ ta’siri, qaraqalpaq tilindegi dawi’sli’ ha’m dawi’ssi’z seslerdin’ ha’r qaysi’si’ni’n’ o’zine ta’n ta’biyati’, qaraqalpaq tilindegi so’zlerdin’ glossariyi, rus tilindegi ma’nileri jo’ninde so’z etilgen. Usi’ miynetinin’ son’i’nda S.E. Malov qaraqalpaqlardi’n’ tariyxi’ tuwrali’ da bahali’ pikirler aytqan.
Evgeniy Dmitrievich Polivanov (1891–1938) – til bilimine teoretik si’pati’nda u’lken u’les qosi’p, soсiolingvistikani’n’, sali’sti’rmali’-tipologiyali’q til biliminin’ tiykari’n salg’an belgili ilimpaz. Ol qaraqalpaq tili boyi’nsha da miynet jazi’p qaldi’rdi’. E.D. Polivanov 1930-ji’li’ O’zbek dialektologiyali’q ekspediciyasi’ qurami’nda To’rtku’lge kelip, bul jerde qaraqalpaq tilin izertlew menen shug’i’llang’an. To’rtkulde bolg’an bir ay waqi’t ishinde qaraqalpaq so’ylew tilin u’yrene baslag’an ha’m qaraqalpaq tilin qi’sqa mu’ddet ishinde tez o’zlestirip alg’an. Oni’n’ informatori’ sol ji’llari’ To’rtku’ldegi pedtexnikumda oqi’p ati’rg’an Kenjebay Ubaydullaev (1907 – 1970) bolg’an. Ol E.D. Polivanovqa Qon’i’rat qaraqalpaqlari’ni’n’ tili boyi’nsha materiallar bergen. Sol materiallar tiykari’nda qaraqalpaq tilin jaqsi’ u’yrenip, o’zinin’ «Некоторые фонетические особенности каракалпакского языка» atli’ bahali’ ilimiy miynetin jazi’p qaldi’rdi’. E.D. Polivanovti’n’ bul miyneti 1933-ji’li’ Tashkentte «Материалы Хорезмской экспедиции» degen u’lken kitapta basi’ldi’. Ilimpaz bul miynetinde qaraqalpaq tilinin’ qazaq tiline ha’m o’zbek tilinin’ qi’pshaq dialektine jaqi’n ekenligin, olardi’n’ u’shewine ta’n fonetikali’q belgilerdi, onnan keyin tek qazaq ha’m qaraqalpaq tillerine ortaq belgilerdi, son’i’nan tek qaraqalpaq ha’m o’zbek tilinin’ qi’pshaq dialektine ortaq belgilerdi ashi’p ko’rsetken. E.D. Polivanov qaraqalpaq tiline ta’n bolg’an fonetikali’q ha’m morfologiyali’q 12 belgini ani’qlag’an. Oni’n’ bul miyneti ha’zirge deyin o’z a’hmiyetin joytqan joq. Bul miynet sol da’wirde qaraqalpaq tilinin’ qazaq ha’m o’zbek tillerinen basqasha til ekenligin ani’qlaw ushi’n u’lken a’hmiyetke iye boldi’.
Qaraqalpaq tilin ha’r ta’repleme izertlewde professor Nikolay Aleksandrovich Baskakovti’n’ (1905–1996) xi’zmeti ju’da’ ulli’. Qaraqalpaq tilinin’ buri’n izertlenbegen ko’plegen tarawlari’ oni’n’ miynetlerinde birinshi ret o’z sheshimin tapti’. Ol o’zinin’ qaraqalpaq tili boyi’nsha ko’p sanli’ bahali’ ilimiy miynetleri arqali’ qaraqalpaq milliy a’debiy tilin pu’tkil a’lemge tani’sti’rdi’.
N.A. Baskakov 1930-ji’li’ Qaraqalpaqstang’a kelip, bul jerde qaraqalpaq tilinin’ dialektologiyasi’ ha’m grammatikasi’ boyi’nsha ko’p material ji’ynag’an. Na’tiyjede sol toplang’an materiallardi’n’ tiykari’nda ol 1932-ji’li’ To’rtku’lde «Краткая грамматика каракалпакского языка» degen miynetin jari’qqa shi’g’ardi’. Bul miynet qaraqalpaq tilinin’ birinshi ilimiy grammatikasi’ boli’p esaplanadi’.
N.A. Baskakov son’i’nan Qaraqalpaqstanda 1935, 1936, 1938 ha’m 1945-ji’llari’ boli’p, qaraqalpaq tili boyi’nsha ko’p material ji’ynag’an. Sol toplag’an materiallari’ni’n’ tiykari’nda «Каракалпакский язык» atli’ eki tomnan ibarat monografiyasi’n baspadan shi’g’ardi’. Bul miynettin’ birinshi tomi’nda qaraqalpaq tili dialektologiyasi’ boyi’nsha bay materiallar, qaraqalpaq folklori’ boyi’nsha materiallardi’n’ tekstleri, olardi’n’ russha awdarmasi’, al kitapti’n’ son’i’nda dialektologiyali’q glossariylerdi du’ziw ushi’n ju’da’ za’ru’rli bolg’an so’zlik te berilgen.
Ekinshi tomda qaraqalpaq tilinin’ fonetikali’q ha’m morfologiyali’q quri’li’si’ eski ha’m ha’zirgi tu’rkiy tillerdin’ materiallari’ menen sali’sti’rmali’-tariyxi’y planda ha’r ta’repleme ken’ izertlengen. Bul miynetler qaraqalpaq tilinin’ dialektlik o’zgesheliklerin ha’m grammatikali’q quri’li’si’n ilimiy jaqtan sistemali’ izertlew ushi’n baslama boldi’.
J. Aralbaev 1947-ji’li’ 21-avgustta «Қзыл Қарақалпақстан» gazetasi’nda «Қарақалпақ тли диалектлерининг маселелери» degen maqalasi’n ja’riyaladi’. Bul maqala avtordi’n’ Qon’i’rat ha’m Moynaq rayonlari’nda jasawshi’ qaraqalpaqlardi’n’ awi’zeki tilin izertlewinin’ na’tiyjesi edi. Ilimpaz bul aymaqtag’i’ qaraqalpaqlardi’n’ tilin ha’r ta’repleme u’yrengennen keyin, ondag’i’ fonetikali’q ha’m grammatikali’q 15 o’zgeshelikti ani’qlag’an, soni’n’ na’tiyjesinde oni’ qaraqalpaq tilinin’ Sorko’l dialekti dep atawdi’ usi’ng’an.
Qaraqalpaq tilinin’ seslik du’zilisi Kolumbiya universitetinin’ professori’ Karl Genrix Menges ta’repinen arnawli’ tu’rde izertlendi. Oni’n’ «Qaraqalpaq grammar». I. Fhonology. (New-York, 1947) kitabi’nda qaraqalpaq tilinin’ dawi’sli’ ha’m dawi’ssi’z seslerine si’patlama berilgen. Avtor qaraqalpaq ha’m qazaq tillerinin’ sa’ykes seslerin sali’sti’ra oti’ri’p, bul eki tildin’ seslik du’zilisinde ko’plegen uqsasli’qlardi’ ko’rsetken. Kitapta qa’te-kemshilikler de bayqaladi’. Ma’selen, avtordi’n’ tasti’yi’qlawi’ boyi’nsha, qaraqalpaq tilindegi a dawi’sli’si’ tatar, qazaq, uyg’i’r ha’m o’zbek tillerindegi a dawi’sli’si’ menen mudami’ sa’ykes keledi. Ol ses til arti’ erinlesken, dawi’sli’ y ha’m a seslerinin’ arali’g’i’nda jasaladi’, oni’ fonetikali’q transkripciya boyi’nsha a dep belgilew kerek. K.Mengestin’ bul juwmag’i’ pu’tkilley qa’te. Sonday-aq kitapta ayi’ri’m til faktleri burmalang’an. Ma’selen, qaraqalpaq tilinde key, keyin so’zleri menen bir qatarda, kiy, kiyin so’zleri de ushi’rasadi’. A’keler so’zi menen birge, ol a’kelar varianti’ da jumsala beredi dep ko’rsetken. Bul ko’rsetilgenler ha’m bulardan basqa da ko’plep qa’teliklerdin’ jiberiliwi avtordi’n’ naduri’s juwmaq shi’g’ari’wi’na ali’p kelgen.
Qaraqalpaq tilin izertlewge sonday-aq avstraliyali’ ilimpaz Stefan Vurmni’n’ qaraqalpaq tili boyi’nsha «The Karakalpak language» miyneti de bag’i’shlandi’. Bul jumi’s Shveycariyada shi’g’atug’i’n «Anthropos» jurnali’nda (1951, №3-4) basi’p shi’g’ari’ldi’. Jumi’sti’n’ «Kirispe» bo’liminde avtor Qaraqalpaqstanni’n’ Beruniy rayoni’nda jasaytug’i’n adamlar menen gu’rrin’leskenin ha’m olardi’ magnitofong’a jazi’p ali’p, material retinde paydalang’ani’n jazg’an. Usi’ mag’li’wmatlar tiykari’nda qaraqalpaq tilinin’ dawi’sli’ ha’m dawi’ssi’z seslerine si’patlama bergen.
Qaraqalpaq ilimpazi’ J.Allamuratov S.Vurmni’n’ jibergen turpayi’ qa’teleri jo’ninde, janli’ qaraqalpaq tilinin’ materiallari’n teren’ bilmey turi’p, avtordi’n’ qaraqalpaq ha’m qazaq tillerin bir til dep esaplawi’n, tuwi’sqan ha’m uqsas tillerdi birdey til dep qarawi’ni’n’ tiykarsi’z ekenin atap ko’rsetken.
Qaraqalpaq til biliminin’ belgili bir tarawi’ si’pati’nda qaraqalpaq dialektologiyasi’ 1960-ji’llardan keyin qa’liplesti. Usi’ da’wirden baslap ha’zirge deyin bul tarawda ko’p jumi’slar islendi: bir neshe ret dialektologiyali’q ekspediciyalar sho’lkemlestirildi, qaraqalpaq tilinin’ dialekti ha’m govorlari’ monografiyali’q planda izertlenildi, qaraqalpaq tilinin’ dialektologiyali’q so’zligi ha’m dialektologiyali’q atlasi’ du’zildi. Bul jumi’slarg’a basshi’li’q etiwde ha’m olardi’n’ tabi’sli’ shi’g’i’wi’nda D.S. Nasi’rov, sonday-aq O. Dospanovti’n’ xi’zmetleri ayi’ri’qsha boldi’. Olar o’zlerinin’ doktorli’q dissertaciyalari’nda ha’m monografiyalari’nda qaraqalpaq dialektologiyasi’ni’n’ buri’n izertlenbegen ko’plegen ma’selelerin ashi’p berdi.
Professor Dosjan Sipatdinovich Nasi’rovti’n’ (1927 – 1992) «Становление каракалпакского общенародного разговорного языка и его диалектная система» (Нукус-Казань, «Каракалпакстан», 1976) atli’ miyneti avtordi’n’ ko’p ji’l dawami’nda ju’rgizgen izertlewlerinin’ jemisi boli’p tabi’ladi’. Oni’n’ bul miynetinde qaraqalpaq tilinin’ payda boli’w tariyxi’, oni’n’ uli’wma xali’qli’q til boli’p qa’liplesiwi ha’m rawajlani’wi’ndag’i’ ha’r qi’yli’ o’zgeshelikleri sistemali’ tu’rde ilimiy tiykarda ken’ analizlengen. Ilimpaz sonday-aq, qaraqalpaq tili dialektlerinin’ klassifikaciyasi’na o’zgerisler kirgizip, oni’ jetilistirdi.
Professor Oraqbay Dospanov (1938 – 2014) N.A. Baskakov tiykar salg’an ha’m D.S. Nasi’rov ta’repinen dawam etilgen qaraqalpaq dialektologiyasi’ ma’selelerin izertlep, bul tarawda u’lken jumi’slar isledi. Qa’nige dialektolog si’pati’nda oni’n’ qaraqalpaq dialektologiyasi’na qosqan u’lken u’les boli’p sanalatug’i’n «Qaraqalpaq tili qubla dialektinin’ leksikasi’» (No’kis, 1977), «Диалектная лексика каракалпакского языка» (Нукус, 1980), «Диалектная лексика каракалпакского языка в лингвогеографическом аспекте» (Ташкент, 1992) monografiyalari’n baspadan shi’g’ardi’.
D.S. Nasi’rov ha’m O. Dospanovlardi’n’ birliktegi «Қарақалпақ диалектологиясы» degen sabaqli’g’i’ 1995-ji’li’ baspadan shi’qti’. Bu’gingi ku’nde bul sabaqli’q joqari’ oqi’w ori’nlari’ studentleri ushi’n xi’zmet atqari’p kelmekte.
Turg’anbay Begjanov (1935 – 2011) qaraqalpaq tilinin’ Moynaq govori’ boyi’nsha izertlew jumi’slari’n ju’rgizip, 1966-ji’li’ Bakude «Qaraqalpaq tili Moynaq govori’ni’n’ leksikasi’» degen temada kandidatli’q dissertaciya jaqladi’. Izertlew jumi’slari’ni’n’ juwmag’i’ retinde «Қарақалпақ тили диалектологиясының мәселелеринен» (Нөкис, 1971) degen monografiyasi’n shi’g’ardi’.
Qaraqalpaq tilinin’ qubla dialektinin’ fonetikali’q ayi’rmashi’li’qlari’ Orazaq Bekbawlovti’n’ (1929 – 1993) «Qaraqalpaq tili qubla dialektinin’ fonetikali’q o’zgeshelikleri» (No’kis, 1966) degen kandidatli’q dissertaciyasi’nda izertlendi.
Sonday-aq, qaraqalpaq tilinin’ Shi’mbay govori’ boyi’nsha A’. Niyazovti’n’, Qon’i’rat govori’ boyi’nsha D. Saytovti’n’, Buxara qaraqalpaqlari’ni’n’ tili boyi’nsha H. Hamidovti’n’ ilimiy maqalalari’ ja’riyalandi’.
Son’g’i’ ji’llari’ qaraqalpaq tilinin’ dialekt ha’m govorlari’ boyi’nsha Bazargu’l Qurbanbaevani’n’ «Qaraqalpaq tili qubla dialektinin’ so’z jasali’wi’ ha’m morfologiyali’q o’zgeshelikleri» (No’kis, 2007), Saodat Shi’nnazarovani’n’ «Qaraqalpaqstanni’n’ Qanli’ko’l aymag’i’ndag’i’ qaraqalpaqlardi’n’ so’ylew tilindegi o’zgeshelikleri» (No’kis, 2009), Amangu’l Pirekeevani’n’ «Kenimex qaraqalpaqlari’ govori’» (No’kis, 2012) degen temadag’i’ kandidatli’q dissertaciyalari’ jaqlandi’.